عصمت پیامبر گرامى (صلی الله علیه و آله و سلم) (۱)

 

مصونیت و پیراستگى پیامبر از خلاف و خطا، بسان دیگر پیامبران داراى مراحل سه‏گانه است، و این مراحل عبارتنداز:
 

1- مصونیت مطلق (عمدى و سهوى) در تبلیغ شریعت.
2- عصمت از خلاف و گناه در رفتار و گفتار.
3- پیراستگى از خطا و لغزش در جریانهاى عادى.

پیامبر اسلام و پیراستگى از گناه‏
 

گذشته از آیات فراوانى که بر عصمت همه پیامبران از گناه دلالت دارند، مى‏توان از آیه ذیل مصونیت او را از گناه استفاده کرد:
«و ان کادوا لیفتنونک عن الذى اوحینا الیک لتفترى علینا غیره و اذاً لا تخذوک خلیلاً»
«آنان (مشرکان) نزدیک بود که با پیشنهاد خود، تو را از آنچه، به تو وحى کردیم، بفریبند، تا غیر آن را به ما نسبت دهى در این هنگام تو را دوست خود بر مى‏گزیدند».
«و لولا ان ثبتناک لقد کدت ترکن الیهم شیئا قلیلاً»
«اگر به تو استوارى نمى‏بخشیدیم، نزدیک بود که مقدار کمى به آنان متمایل گردى» .
«اذا لا ذقناک ضعف الحیوة وضعف الممات ثم لاتجد لک علینا نصیراً» (اسراء /73-75).
«در این صورت دو برابر مجازات (مشرکین) در زندگى دنیا و دو برابر مجازات آنان در سراى دیگر را به تو مى‏چشاندیم، آنگاه در برابر ما، یاورى پیدا نمى‏کردى».
مفسران درباره علت نزول آیات، شأن نزولهاى گوناگونى نقل کرده‏اند که بسیارى از آنها به خاطر مکى بودن آیات، صحیح و استوار نیست، تنها شأن نزولى که با زمان نزول آنها تطبیق مى‏کند، همان است که ابى حفص «صائغ» از امام باقر (ع) نقل مى‏کند که قریش به پیامبر پیشنهاد کردند که آنها خداى او را یک سال بپرستند مشروط بر این که پیامبر نیز بتان قریش را به همین اندازه پرستش نماید.
اختلاف شأن نزولها در مفاد آیه تأثیرى ندارد آنچه مهم است این است که در آیه «ولو لا ان ثبتنناک لقد کدت ترکن الیهم» دقت کافى انجام دهیم و براى توضیح دلالت آیه نکاتى یادآور مى‏شویم:
1- برخى از کوته نظران خواسته‏اند آیه را گواه بر عدم عصمت پیامبر بگیرند، در حالى که از نظر محققان آیه از دلائل نقلى عصمت او مى‏باشد، و در حقیقت، باریک بینان و ژرف نگران از درختى که در نظر مخالفان تلخ است میوه شیرین چیده و خلاف مقصود آنان را استخراج کرده‏اند.
2- لازم است در تعیین فاعل فعل «کادوا» که ضمیر متصل «و ان کادوا لیفتنونک» از آن حاکى است، دقت کنیم ظاهر آیه نشان مى‏دهد که مقصود از ضمیر «کادوا» همان مشرکان است و فاعل «لیفتنونک» نیز از آن حاکى مى‏باشد، و روى هم رفته مفاد آیه این است: مشرکان نزدیک شدند که او را بفریبند، و در این آیه سخنى از نزدیک شدن پیامبر (ص) به میان نیامده است .
3- آیه «ولولا ان ثبتناک لقد کدت ترکن الیهم شیئاً قلیلاً» از دو جمله که یکى شرط (ثبتناک» و دیگرى جزا (لقد کدت ترکن) تشکیل یافته است و لفظ «لولا» در زبان عرب، معادل «اگر نبود» (یا اگر نه این بود) در زبان فارسى است در این صورت مفاد آیه این است اگر نه این بود که تو را ثابت قدم نگه داشتیم، نزدیک بود که به آنها متمایل شوى، ولى تثبیت الهى مانع از تحقق نزدیکى شد، نه تنها میل و انعطافى از تو سر نزد، بلکه به آن هم نزدیک نشدى.
4- این ثبیت الهى، جز تثبیت در مرحله فکر و اندیشه، آنگاه در مرحله عمل و رفتار چیزى نیست؛ یعنى لطف الهى آنچنان شامل حال او گردید که قرب به مشرکان و سازش با آنها درباره پرستش بتان آنها، نه در ذهن و اندیشه او جوانه زد و نه در خارج جامه عمل پوشید.
و تثبیت به این معنى جز عصمت و «تسدید» پیامبران به وسیله روح القدس و غیره چیز دیگرى نیست.
5- باید توجه داشت که این تثبیت به یک مورد و دو مورد اختصاص ندارد، بلکه پیوسته شامل حال او مى‏باشد زیرا همان جهت که سبب شد خدا به پیامبر در این مورد خاص، استقامت قدم و استوارى گام بخشد، در دیگر موارد نیز وجود دارد، و جهتى ندارد که در یک مورد او را تثبیت کند و در مراحل دیگر او را به خود واگذارد.
6- تثبیت الهى آنچنان نیست که عنان اختیار و آزادى را از کف برباید و دیگر، پیامبر تثبیت شده نتواند بر خلاف آن کارى صورت‏ندهد بلکه با این وضع مى‏تواند یکى از دو طرف کار را برگزیند براى بیان این جهت در آیه سوم مى‏فرماید:
«اذا لا ذقناک ضعف الحیوة وضعف الممات ثم لا تجدلک علینا نصیراً»
«در این موقع دو برابر عذاب (مشرکان) را در زندگى این جهان و جهان دیگر به تو مى‏چشانیم، آنگاه در برابر ما یاورى پیدا نمى‏کردى».
با توجه به این نکات روشن شد که نه تنها مفاد آیه در کام «عدلیه» که عصمت را حالت لازم در پیامبران مى‏دانند، تلخ نیست، بلکه بسیار شیرین و نوید بخش است و آن این است که: خداوند پیامبر خود را به خود او واگذار نمى‏کند و در لغزشها و سراشیبى‏ها به او تثبیت و استوارى مى‏بخشد و او را از قرب و نزدیک شدن به گناه (تا چه رسد به خود آن) باز مى‏دارد.
و در حقیقت، جمله «ولولا ان ثبتناک لقد کدت ترکن» بسان «ولولا فضل الله علیک و رحمته لهمت طائفة ان یضلوک»(نساء /113) است جز این که آیه مورد بحث مربوط به تثبیت در برابر گناه و آیه دوم مربوط به صیانت پیامبر از لغزشهاى سهوى و غیر عمدى است و با صرف نظر از این تفاوت شیوه بیان و نحوه دلالت در همه‏یکسان است و هم اکنون در بحث بعد که پیرامون پیراستگى پیامبر از خطا است گفتگو مى‏کنیم، و پیرامون آیه توضیح کافى خواهیم داد.
پیراستگى پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از خطا و اشتباه‏
مصونیت پیامبر از خطا واشتباه در امور زندگى و جریانهاى عادى از جمله مسائلى است که در علم کلام پیرامون آن بحث و گفتگو شده و اقوال فراوانى درباره آن به چشم مى‏خورد، در این مورد، خرد براى حفظ «اعتماد مردم» به گفتار و رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مصونیت را یک حالت لازم و شرط حتمى تلقى مى‏کند:
خطا و اشتباه در غیر تبلیغ دین به دو صورت متصور است:
الف - خطا در انجام وظیفه مذهبى اعم از فردى مانند اشتباه در رکعات نماز و یا اجتماعى مانند کشتن فرد بى گناه.
ب - اشتباه در امور روزانه زندگى.
مسأله جلب اعتماد مردم که عامل مهم در پیشرفت مقاصد پیامبران است ایجاب مى‏کند که پیامبران در قسمت عمل به وظائف مذهبى اعم از فردى و اجتماعى مصون از اشتباه باشند، زیرا اشتباه در این قسمت کم کم سبب مى‏شود که مردم در تعالیم و گفته‏هاى آنان به دیده شک و تردید بنگرند و با خود چنین بیندیشند:
«وقتى پیامبر در عمل به وظائف، اشتباه و خطا مى‏کند، از کجا معلوم که در بیان تعالیم دچار اشتباه نشود؟» .
این اندیشه ایجاب مى‏کند که پیامبران در کارهاى عادى و جریانهاى روزمره نیز از اشتباه و خطا مصون باشند، زیرا اشتباه در این مورد از اعتماد مردم مى‏کاهد و سبب مى‏شود که مردم به تعالیم او از دیده دیگرى بنگرند.
اشتباه نشود! ما نمى‏گوئیم اشتباه در امور زندگى ملازم با اشتباه در بیان وظائف و تعالیم است زیرا چه بسا ممکن است مردى از جانب خدا در قسمت دوم مصونیت داشته باشد ولى در امور عادى دچار خطا و لغزش گردد و تفکیک میان این دو کاملاً صحیح و پابرجاست.
این تفکیک براى دانشمندان کاملاً امکان‏پذیر است، ولى روى سخن در اینجا با افراد دیگر است که نمى‏توانند به این نوع از مسائل با دیده تفکیک بنگرند، بلکه همه را به یک چوب مى‏رانند و وجود شک و تردید یا خطا و خلاف در زندگى روزمره خود، موجب جوانه زدن شک در دیگر امور مربوط به پیامبر مى‏شود.
خداوند براى پیشرفت مقاصد بعثت، باید پیامبران را با مصونیت و پیراستگى کامل مجهز سازد، تا از این جهت اعتماد صددرصد مردم را به آموزگاران وحى جلب نماید و در نتیجه هدف و مقصد بعثت که تربیت و گرایش مردم است جامعه عمل بپوشد.
لذا امام ششم در روایتى مى‏فرماید:
«روح القدس تحمل النبوه و روح القدس لاینام ولا یغفل ولا یلهور ولا یسهو:روح القدس حامل نبوت است، او نمى‏خوابد و غفلت نمى‏کند و از او اشتباهى رخ نمى‏دهد» 1
تا اینجا با داورى خرد در مسأله تجویز خطا و سهو بر پیامبران آشنا شدیم اکنون وقت آن رسیده است که با منطق قرآن در این مورد نیز آشنا شویم، طبعاً منطق هر دو یکسان بوده و کوچک‏ترین اختلافى میان آن دو نخواهد بود.

قرآن و خطا و سهو پیامبران‏
 

از آیه زیر مى‏توان مصونیت پیامبر الهى را از اشتباه و سهو استفاده کرد:
«ولولا فضل الله علیک و رحمته لهمت طائفة منهم ان یضلوک و ما یضلون الا انفسهم و ما یضرونک من شى‏ء و انزل الله علیک الکتاب و الحکمة و علمک ما لم تکن تعلم و کان فضل الله علیک عظیماً» (نساء /113).
«اگر کرم و رحمت خدا شامل حال تو نبود، گروهى از آنان تصمیم مى‏گرفتند که تو را گمراه کنند، و آنان جز خویش کسى را گمراه نمى‏سازند(و در پرتو همین رحمت) هرگز ضررى به تو نمى‏رسانند، خدا آنچه را که تو نمى‏دانى به تو آموخت و کرم خدا در حق تو بزرگ است».
مفسران در شأن نزول آیه، جریانهاى مختلفى یاد کرده‏اند که نقل آنها مایه گستردگى سخن است؛ در اینجا ما یکى را به عنوان نمونه ذکر مى‏کنیم:
زره فردى از صحابه پیامبر به سرقت رفت صاحب آن به یک نفر از طائفه «بنى ابیرق» ظنین شد، سارق وقتى متوجه خطر شد ، زره را به خانه یک نفر یهودى انداخت، و از قبیله خود خواست که نزد پیامبر بر پاکى او گواهى دهند و وجود زره را در خانه یهودى گواه بر برائت او گیرند، در این شرائط «سارق» تبرئه شد و یهودى متهم گردید، خدا پیامبر خود را از جریان آگاه ساخت و آیه یاد شده به ضمیمه آیه‏اى که یادآور مى‏شویم، فرود آمد.
خواه این شأن نزول صحیح باشد یا نباشد، بالأخره از مجموع شأن نزول‏هائى که در این مورد نقل شده است، استفاده مى‏شود که پیامبر در آستانه داورى بر خلاف واقع (از روى خطا) قرار گرفته بود، و گروهى با صحنه سازى مى‏خواستند پیامبر را فریب داده و ظواهر قضیه را به رخ پیامبر بکشند تا وى بر خلاف حق حکم نماید، ولى خداوند او را از خطا و اشتباه حفظ و صیانت نمود و آن این که پرده از چهره حقیقت برداشته و چیزى را که او نمى‏دانست به او آموخت و کرم خدا نسبت به پیامبر بزرگ است؛ اکنون باید ببینیم چگونه آیات مورد بحث بر مصونیت پیامبر (ص) از خطا گواهى مى‏دهد.
در آیه مورد بحث سه جمله باید مورد توجه قرار گیرد:
الف: «و انزل الله علیک الکتاب و الحکمة».
ب: «و علمک ما لم تکن تعلم».
ج: «و کان فضل الله علیک عظیماً».
جمله نخست ناظر به مبانى داورى اوست و آن کتاب و سنت (حکمت) مى‏باشد. آگاهى از این دو منبع وسیع تشریع، مایه مصونیت در احکام کلى الهى مى‏گردد و در نتیجه پیامبر در تبیین احکام خدا هرگز دچار اشتباه و لغزش نمى‏گردد زیرا آنچه بشرتا روز رستاخیز به آن نیاز دارد در این دو منبع وارد شده است ولى روشن است که علم به قوانین کلى، مایه مصونیت از اشتباه در موضوعات، و جزئیات، و به اصطلاح در تطبیق آن کلیات بر موارد خود، نمى‏گردد بلکه براى مصونیت از اشتباه، به چیز دیگرى نیاز دارد.
در همان مورد شأن نزولى که پیامبر در آستانه داورى بر خلاف واقع قرار گرفته بود، و خداوند او را از لغزش حفظ کرد، او از تمام احکام کلى الهى آگاه بود - مع الوصف - علم به کلیات، موجب مصونیت او نگردید بلکه این علم به ضمیمه امر دیگر، به او مصونیت داد و این امر دوم همان است که در جمله دوم وارد شده است آنجا که مى‏فرماید:
«و علمک ما لم تکن تعلم: چیزى را که نمى‏دانستى به تو آموخت» این کدام علم است که پیامبر نمى‏دانست و خدإ؛ّّ به او آموخت؟ آیا علم به احکام کلى الهى است که در کتاب و سنت آمده است، یا مقصود علم به واقعیات و خصوصیات وقایع و جریانها است؟ شکى نیست که احتمال نخست کاملاً بى‏اساس است زیرا علم به کلیات احکام کلى در جمله پیشین به روشنى بیان گردید، دیگر نیازى به تکرار و تأکید نیست و هیچ کس احتمال نمى‏دهد که پیامبر الهى، از احکام شریعت خود بى‏اطلاع باشد، تا زمینه تأکید فراهم گردد.
مقصود از این جمله همان احتمال دوم است یعنى پرده از چهره واقعیات برداشت و او را در جریان توطئه برلغزاندن پیامبر، و وارد آوردن تهمت بر یک بى گناه قرار داد و این همان است که در آیه دیگرى که در این رابطه نازل گردیده با جمله «بما اریک الله» بیان گردیده است چنانکه مى‏فرماید:
«انا انزلنا الیک الکتاب بالحق لتحکم بین الناس بما اریک الله ولا تکن للخائنین خصیماً»
در این آیه براى داورى پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ، دو اصل بیان گردیده است:
1- «انزلنا الیک الکتاب: کتاب را بر تو فرو فرستادیم».
2- «بما اریک الله: به سبب آنچه که به تو ارائه نموده است».
و «با» در کلمه «بما» به معناى «سببیت» است یعنى: خداوند کتاب را براى تو فرستاد تا در سایه آن به ضمیمه آنچه که از حقائق براى تو ارائه کرده است، داورى نمائى و هرگز نلغزى.
بنابراین، پیامبر گرامى گذشته از علم به کتاب و سنت، با علم و آگاهى خاصى مجهز است که از آن در دو آیه قبل گاهى با جمله «و عملک ما لم تکن تعلم» تعبیر آورده است .
و گاهى آن را با جمله «بما اریک الله» بیان کرده است .
براى این که تصور نشود که این نوع مصونیت، مخصوص به یک مورد یا در خصوص داورى است و باب اشتباه به روى پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در موارد دیگر باز است، خداوند در آیه مورد بحث جمله سوم را مى‏آورد و مى‏فرماید:
«کان فضل الله علیک عظیماً: کرم خدا بر تو بسیار بزرگ است».
جایى که خداوند چیزى را بزرگ بشمارد، باید حساب آن را از چیزى که ما بزرگ مى‏نمائیم، جدا کرد، فضل و کرم بزرگ نشانه آن است که پیامبر گرامى در مسیر زندگى در قضاوتها و داوریها، در معاشرتها و برخوردها از خطا و لغزش مصون مى‏باشد.
خلاصه: به خاطر مصلحتى که در امر رسالت نهفته است و براى این که پیامبر اسوه و الگو و سرمشق امت است، باید در مسیر زندگى به گونه‏اى باشد که امت درباره او احتمال اشتباه و خطا ندهد تا در مسأله اطاعت از رفتار و گفتار او، دچار سرگردانى و دو دلى نباشد.
دلائل مخالفان‏
مخالفان عصمت پیامبر اسلام در مرحله خلاف و گناه و یا مصونیت او از خطا و لغزش با یک رشته آیات و احادیثى استدلال کرده‏اند، و از این طریق اذهان ساده لوحان را نسبت به اصل عصمت مشوش ساخته‏اند، براى تکمیل مطلب باید مجموع دلائل آنان مورد بحث و بررسى قرار گیرد.
نخست آیات را وارد بحث مى‏کنیم آنگاه به توصیح پاره‏اى از روایات مى‏پردازیم.
1- اگر از هوى و هوسهاى آنان پیروى کنى...
خدا پیامبر را با یک رشته «قضایاى شرطیه» مورد خطاب قرار مى‏دهد و مى‏فرماید:
«و لئن اتبعت اهواءهم بعد الذى جاءک من العلم مالک من الله من ولى ولا نصیر» (بقره /120)
«اگر از هوى و هوسهاى آنان (اهل کتاب) پس از آنکه آگاه شدى پیروى کنى، از جانب خدا براى تو، حامى و یاورى نیست».
در همین سوره در آیه 145 همین مضمون نیز وارد شده جز این که در آخر آیه به جاى «مالک من الله»... جمله «انک اذا لمن الظالمین» آمده است و در سوره رعد آیه 37 آیه نخست بدون کم و زیاد وارد شده جز این که به جاى «ولا نصیراً» کلمه «ولا واق» آمده است .
این آیات و مشابه آنها که هم اکنون یادآور مى‏شویم، کوچک‏ترین گواه بر نفى عصمت نیست زیرا:
این آیات به صورت قضیه شرطیه وارد شده و یک چنین قضایایى هرگز گواه بر تحقق شرط (پیروى از هوى و هوسها) نیست، بلکه با پیراستگى کامل شخص نیز سازگار است .
این گونه گزارشها به صورت قضایاى شرطیه گواه بر آن نیست که روزى طرفین آن محقق مى‏گردد؛ خداوند به پیامبر خود مى‏گوید:
« و لئن شئنا لتذهبنّ بالّذى اوحینا الیک ثم لا تجدلک به علینا و کیلاً» (اسراء /86)
«اگربخواهیم آنچه را که بر تو وحى کردیم از تو مى‏گیریم و هرگز مدافعى بر خود پیدا نمى‏کنى».
در حالى که خدا از تعلق مشیت وى برگرفتن وحى از پیامبر به صورت قضیه شرطیه سخن مى‏گوید، همگى مى‏دانیم که چنین مشیتى هرگز انجام نخواهد گرفت. بلکه خدا به وسیله پیامبر (ص) خود، شریعت خویش را تکمیل خواهد نمود.
این گونه آیات که خدا پیامبر خود را به صورت قضیه شرطیه تهدید و توبیخ مى‏کند، بیش از آن است که در این منعکس گردد فقط دو آیه دیگر را متذکر مى‏شویم آنگاه به بیان نکته این گونه خبرها مى‏پردازیم.
« و لقد اوحى الیک والى الذین من قبلک لئن اشرکت لیحبطن عملک و لتکونن من الخاسرین» (زمر /65).
« بر تو و بر کسانى که پیش از تو بودند وحى کردیم که اگر شرک بورزى عملهاى نیک تو حبط و بى‏اثر مى‏گردد و از زیانکاران مى‏باشى».
« ولو تقوّل علینا بعض الاقاویل لا خذنا منه بالیمین ثم لقطعنا منه الوتین فما منکم من احد عنه حاجزین» (حاقه /44-47).
« اگر او سخن دروغى را به ما نسبت دهد وى را با قدرت مى‏گیریم، و رگ حیات او را قطع مى‏کنیم، و کسى ازشما مانع از این کار نمى‏شود».
همه این اخبار و گزارشها که به صورت «اگر» وارد شده دلیل بر تحقق طرفین نمى‏گردد تا با مسأله عصمت منافاتى داشته باشد. تنها سؤالى که در اینجا باقى است این است که هدف از طرح این گونه احکام شرطى که هیچ گاه عملى نمى‏گردد چه بوده است در این جا مى‏توان از میان نکات متنوع به دو نکته اشاره کرد:
1- این قضایا ناظر به طبیعت انسانى پیامبران است که صدورگناه و خلاف را از آنان کاملاً ممکن مى‏سازد، پیامبر طبیعت مافوق انسانى و بشرى ندارند که بر عصیان و گناه قادر و توانا نباشند بلکه از آن نظر که انسانند، بسان افراد دیگر در معرض لغزشها و توبیخها مى‏باشند و اگر مشمول عنایت الهى (عصمت) نشوند، تحقق گناه از آنها کاملاً مترقب خواهد بود؛ این تنها عنایت ربانى است که با افاضه عصمت، صدور گناه رابه صورت «محال عادى» در مى‏آورد و بر آنها قداست و طهارت مى‏بخشد.
این بخش از آیات ناظر به جنبه‏هاى بشرى آنان مى‏باشد و در این قلمرو، عصمت و مصونیتى مطرح نیست و اگر پیامبران مصون و پیراسته‏اند به خاطر نیم دیگر از شخصیت آنها است که آنان را به صورت موجودى الهى در مى‏آورد که هرگز از در مخالفت وارد نمى‏شوند.
2- این آیات همگى جنبه «تربیتى» دارد و هدف تعلیم دیگران است در قالب خطاب به پیامبر گرامى، و این نوع خطابهاى حاد و تند نه تنها تعصب جاهلى و عناد و نادان را تحریک نمى‏کند بلکه او را به پذیرش این تعالیم تحریک و تشویق مى‏نماید و با خود چنین مى‏اندیشد جائى که پیامبر با آن عظمت در صورت صدور خلاف و گناه به توبیخ و کیفر محکوم مى‏شود، تکلیف من جاهل روشن است .
یکى از راههاى تربیت صحیح تفهیم حقیقت در ضمن گفتگو درباره دیگران است و در این مورد در زبان عرب مى‏گویند: «ایاک أعنى واسمعى یا جارة» و در زبان فارسى مى‏گویند: «به در مى‏گویم تا دیوار بشنود!».
کسانى این نوع خطابها را دستاویز اندیشه‏هاى کج خود قرار مى‏دهند با الفباى قرآن آشنا نمى‏باشند و از اصول تربیت صحیح ناآگاه هستند و با توجه به این اصل، هر نوع تصور نادرست، پیرامون عصمت حضرت رسول کاملاً برطرف مى‏گردد.

پی نوشت ها :
 

1- بصائر الدرجات ، ص 134.
 

منبع:تفسیرمنشورجاوید،آیت الله سبحانى، ج 6،ص126-165
ادامه دارد ...
/خ