حدیث افتراق امت ; نقل ها و پیامدها (۲)

فرقه هاى هفتاد و سه گانه بر اساس گزارش کتاب تلبیس ابلیس، اثر ابن جوزى
 

1. حروریه
2. قدریه
3. جهمیه
4. مرجئه
5. رافضه
6. جبریه

ملاحظات
 

1. ازارقه
2. اباضیه
3. ثعلبیه
4. حازمیه
5. خلفیه
6. مکرمیه
7. کنزیه
8. شمراخیه
9. اخنیه
10. محکمیه
11. معتزله
حروریه
12. میمونیه
1. احمدیه
2. ثنویه
3. معتزله
4. کیسانیه
5. شیطانیه
6. شریکیه
7. وهمیه
8. راوندیه
9. بتریه
10. تاکثیه
11. قاسطیه
12. نظامیه
1. معطله
2. مریسیه
3. ملتزمه
4. واردیه
5. زنادقه
6. حرقیه
7. مخلوقیه
8. فانیه
9. مغیریه
10. واقفیه
11. قبریه
12. لفظیه
1. تارکیه
2. سائبیه
3. راجیه
4. شاکیه
5. بیهسیه
6. منقوصیه
7. مستثنیه
8. مشبهه
9. حشویه
10. ظاهریه
11. بدعیه
1. علویه
2. شیعه
3. اسحاقیه
4. ناووسیه
5. امامیه
6. یزیدیه
7. عباسیه
8. متناسخیه
9. رجعیه
10. لاعنیه
11. متربصه
1. مضطربه
2. افعالیه
3. مفروغیه
4. نجاریه
5. متانیه
6. کسبیه
7. سابقیه
8. حبّیه
9. خوفیه
10. فکریه
9. خسیه
10. معیه
1. نویسنده با اینکه در ابتدا مى گوید فرقه هاى مرجئه و رافضه هر کدام 12 فرقه هستند، اما از یازده فرقه بیشتر نام نمى برد. دسته بندى وى از تعداد فرقه هاى اصلى و فرعى نیز اگرچه همانند دسته بندى صاحب کتاب الفرق المفترقه است اما اسامى مورد اشاره وى با آن کتاب بسیار متفاوت است.

اسامى و تعداد فرقه هاى اسلامى بر اساس کتاب «هفتاد و سه ملت» اثر نویسنده اى ناشناخته
 

1. جبریه 2. قدریه 3. سوفسطائیه 4. وجودیه 5. معطلیه 6. سابقیه 7. على العرشیه 8. حلولیه 9. فشاریه 10. مهملیه 11. مرجئه 12. حبیبیه 13. خوفیه 14. سارقیه 15. ثنویه 16. اتحادیه 17. تناسخیه 18. متصلیه 19. منفصلیه 20. حروریه 21. فارقیه 22. منکریه 23. شیطانیه 24. معتزلیه 25. کیسانیه 26. وهمیه 27. بکریه 28. راوندیه 29. مشبهه 30. جهمیه 31. زنادقیه 32. مترفیه 33. ملاحده 34. منجمیه 35. وضعیه 36. فلاسفیه 37. کرامیه 38. خازمیه 39. اباضیه 40. لوزیه (کوزیه) 41. اخشبیه 42. ثعلبیه 43. قاسطیه 44. تکوینیه 45. متوسمیه 46. محروقیه 47. بوستانیه 48. مفروغیه 49. نجاریه 50. خارجیه 51. شیعیه 52. رافضیه 53. امامیه 54. ناوسیه 55. امیریه 56. اسمعیلیه 57. جلامده 58. حکمیه 59. لاعنیه 60. رجعیه 61. متربصه 62. قبریه 63. واقفیه 64. حشویه 65. فانیه 66. اثریه 67. مولهیه 68. مبدلیه 69. کنزیه 70. صوفیه 71. دهریه 72. شمراخیه 73. سنیه.

اسامى و تعداد فرقه هاى شیعى براساس کتب مشهور ملل و نحل
 

1. نوبختى
2. ابوالحسن اشعرى
3. ملطى
4. بغدادى
5.شهرستانى
6. فخررازى
ابن مرتضى
1. سبائیه
2. کیسانیه(مختاریه)
3. کربیه
4. هاشمیه
5. حارثیه
6. روندیه (عباسیه)
7. بیانیه
8. خرمیه
9. منصوریه
10. خطابیه
11. بزیعیه
12.اصحاب السدى
13. معمریه
14. ابومسلمیه
15. هریریه
16. سرحوبیه
17. عجلیه
18. بتریه
19. جارودیه
20. حسینیه
21. مغیریه
22. ناروسیه
23. اسماعیلیه خالص
24. مبارکیه
25. سمطیه
26.فطحیه
27. واقفیه (ممطوره)
28. فطحیه (فرقه اى شبیه فطحیه قبلى)
29. مؤلفه
30. محدثه
31. نمیریه
32. چهارده فرقه بعد از شهادت امام حسن(ع)*
1. غالیه
1. بیانیه
2. جناحیه
3. حربیه
4. مغیریه
5. منصوریه
6. خطابیه
7. معمریه
8. بزیغیه
9. عمیریه
10. مفضلیه
11. ذمیه
12. شریعیه
13. نمیریه
14. سبائیه
15. مفوضه
2.رافضیه(25)
1. کاملیه
2. قطعیه
3.کیسانیه(11)
4. کربیه
5. راوندیه
6. رزامیه
7. حربیه
8. بیانیه
9. مغیریه
10. حسینیه
11. محمدیه
12. ناووسیه
13. اسماعیلیه
14. قرامطه
15. مبارکیه
16. سمیطیه
17. افطحیه
(عماریه)
18. زراریه
(تیمیه)
19. واقفه
(ممطوره
یا موسائیه و یا مفضلیه)
20. اثنى عشریه
3. زیدیه (6)
1. جارودیه
2. سلیمانیه
3. بتریه
4. نعیمیه
5. یعقوبیه**
1. غالیه
1. سبائیه (4)
2. قرامطه
3. اصحاب
تناسخ وحلولیه (3)
4. مختاریه
5. سمعانیه
6. جارودیه
2. امامیه
1. هشامیه
2. اسماعیلیه
3. امامیه قم
4. جعفریه
5.قطعیه عظمى
6.قطعیه صغرى
3. زیدیه(4)
1. معتزله بغداد و سه فرقه بدون نام***

1. زیدیه
 

1. جارودیه
2. سلیمانیه
3. بتریه

2. امامیه
 

1. محمدیه
2. باقریه
3. ناووسیه
4. شمطیه
5. عماریه
6. اسماعیلیه
7. مبارکیه
8. موسویه
9. قطعیه
10. اثنى عشریه
11. هشامیه
12. زراریه
13. یونسیه
14. شیطانیه
15. کاملیه

3. کیسانیه
 

1. حنفیه
2. فرقه اى بى نام
وى غالیان را از فرقه هاى اسلامى به حساب نمى آورد.

1. کیسانیه
 

1. مختاریه
2. هاشمیه
3. بیانیه
4. رزامیه
2. زیدیه
1. جارودیه
2. سلیمانیه
3. صالحیه بتریه

3. امامیه
 

1. باقریه واقفه
2. جعفریه واقفه
3. ناووسیه
4. افطحیه
5. شمطیه
6. اسماعیلیه
7. موسویه (مفضلیه)
8. اثنى عشریه (قطعیه)

4. قطعیه
 

1. سبائیه
2. کاملیه
3. علبائیه
4. مغیریه
5. منصوریه
6. خطابیه
7. کیالیه
8. هشامیه
9. نعمانیه
10. یوسیه
11. نصیریه
12. اسحاقیه

1. زیدیه
 

1. جارودیه
2. سلیمانیه
3. صالحیه

2. امامیه
 

1. باقریه
2. ناموسیه
3. عمادیه
4. شمطیه
5. اسماعیلیه
6. مبارکیه
7. ممطوره
8. قطعیه
9. موسویه
10. عسکریه
11. جعفریه
12. اصحاب انتظار

3. غالیه
 

1. سبائیه
2. پنانیه
3. خطابیه
4. مغیریه
5. منصوریه
6. جناحیه
7. مفوضه
8. غرابیه
9. کاملیه
10. نصیریه
11. اسحاقیه
12. ازلیه
13. کیالیه

4. کیسانیه
 

1. کربیه
2. مختاریه
3. ضلاله
4. هاشمیه
5. روندیه

زیدیه
 

1. جارودیه
2. بتریه (2)
3. جریریه
4. مطرفیه
5. حسینیه
6. مخترعه

امامیه
 

1. کاملیه
2. کیسانیه
3. مغیریه
4. بدائیه
5. منصوریه
6. شیطانیه
7. جعفریه
8. ناووسیه
9. هشامیه
10. زراریه
11. یونسیه
12. مفوضه
13. اسماعیلیه
14. مبارکیه
15. شمطیه
16. عماریه
17. مفضلیه (قطعیه)
18. کاملیه
19. سبائیه
20. خطابیه
21. رزامیه
22. سمنیه
23. بیانیه
24. جناحیه
* فرقه هایى که نام برده شد، غیر از فرقه هایى هستند که بعد از درگذشت هر امامى از امامان شیعه، برگرد امام بعدى جمع مى شدند و براساس نص امام قبلى، امامت او را قبول مى کردند. نوبختى در بررسى انشعابات شیعه، محور اصلى را امامان شیعه اثنا عشریه دانسته، بعد از درگذشت هر امامى، اگرچه به پیروان آن امام اشاره مى کند و گاهى عنوان فرقه را نیز براى آنان به کار مى برد، اما به جز مورد قطعیه از گروه دیگرى نام نمى برد.
** به برخى از فرقه ها اشاره مى کند، اما نامى از آنها نمى برد; مثلا از یازده فرقه کیسانى فقط کربیه، راوندیه، بیانیه و حربیه را نام مى برد.
*** برخورد هیچ یک از فرقه نگاران با فرقه هاى شیعى، به تندى و درشتى برخورد این نویسنده نیست. وى در آغاز بررسى فرقه هاى شیعى مى گوید: «همه رافضیان که با عنوان امامیه شناخته شده اند اهل گمراهى هستند».
کتاب نامه
1. ابن ابى عاصم، ابى بکر احمد بن عمرو، السند، تحقیق باصم بن فیصل، الجوابره، دارالصمیعى ریاض، چاپ اول، 1419ق.
2. ابن الوزیر، محمد بن ابراهیم یمانى، العواصم من القواصم فى الذب عن سنة ابى القاسم، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1406ق.
3. ابن حزم، على بن احمد: الفصل فى الملل والاهواء والنحل، تحقیق محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عمیره، 5ج، دارجیل، بیروت، چاپ دوم، 1416ق.
4. ابن حنبل، احمد، المسند، دار صادر، بیروت.
5. ابن طاووس، على بن موسى، الطرائف فى معرفة مذاهب الطوائف، مطبعة الخیام قم، 1400ق.
6. ابن کثیر، ابوالفراء اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، دار المعرفه، بیروت، 1402ق.
7. ابن مرتضى، حسینى یمانى، المنیة والامل، مؤسسه الکتاب الثقافه، 1988م.
8. ابوالمعالى، محمد الحسینى العلوى، بیان الادیان در شرح ادیان ومذاهب جاهلى واسلامى، به کوشش دکتر سیدمحمد دبیر سیاقى، روزنه، تهران، 1376.
9. اسفراینى، ابى المظفر، التبصیر فى الدین، تحقیق کمال یوسف الحوت، عالم الکتب، بیروت.
10. اشعرى،ابوالحسن، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق محمد محیى الدین عبدالحمید، 1405ق.
11. السقاف، حسن بن على، صحیح شرح العقیدة الطحاویة، دارالامام النووى، عمان، 1416ق.
12. المقریزى، احمد بن على، الخطط المقریزیه، مکتبة احیاء العلوم لبنان، 1959م.
13. بغدادى، عبدالقادر: الفرق بین الفرق، تحقیق محمد محیى الدین عبدالحمید، المکتبة العصریه، بیروت، 1998م.
14. حکیمى، محمدرضا، بدایة الفرق نهایة الملوک، دارالفردوس، بیروت، 1410ق.
15. رازى، ابوحاتم، کتاب الزینة (بخش سوم) تصحیح عبداللّه سلوم سامرایى، قاهره، 1957م.
16. رازى، فخرالدین محمد بن عمر: اعتقادات فرق المسلمین والمشرکین، تحقیق محمد زینهم، مکتبة مدبولى، قاهره، چاپ اول، 1993م.
17. زیعلى، تخریج الاحادیث والآثار، به کوشش سلطان بن فهد، دار ابن خزیمه، ریاض.
18. سبحانى، جعفر، بحوث فى الملل والنحل، الدارالاسلامیه، بیروت، 1411ق.
19. سلیمان بن اشعث سجستانى، ابى داود، سنن ابى داود، تحقیق محمد محیى الدین عبدالحمید، المکتبة العصریه، بیروت.
20. شاطبى غرناطى، ابى اسحاق ابراهیم بن موسى، الاعتصام، تعلیق وتخریج محمد طعمه حلبى، دارالمعرفه، بیروت، 1418ق.
21. شهرستانى، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، تحقیق محمد بن فتح بدران، انتشارات شریف رضى، قم، چاپ سوم، 1363.
22. طباطبایى، محمدحسین، المیزان فى تفسیر القرآن، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت، 1393ق.
23. طوسى، محمد بن حسن، الرسائل العشر، مؤسسه النشر الاسلامى، قم، 1366.
24. عبداللهى، محمدعلى: فرقه ناجیه در کلام اهل بیت، پایان نامه دوره کارشناسى ارشد، واقع در کتابخانه مرکز مطالعات ادیان و مذاهب.
25. عجلونى، اسماعیل بن محمد، کشف الخفا ومزیل الالباس، مکتبة القدسى، قاهره، 1352ق.
26. عراقى، عثمان بن عبداللّه، الفرق المفترقه بین اهل الزیغ والزندقه، تحقیق قوقلوى، آنکارا، 1961م.
27. علم الهدى، مرتضى بن داعى، تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام، تحقیق عباس اقبال، تهران، مطبعة مجلس، 1313.
28. کلینى، محمد بن یعقوب، الاصول الکافى، تصحیح وتعلیق على اکبر غفارى، دارصعب، بیروت، 1401ق.
29. متقى هندى، علاءالدین على، کنز العمال، فى سنن الاقوال والافعال، تصحیح وتعلیق شیخ صفوه السقا مؤسسه الرسالة، بیروت، 1413ق.
30. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ سوم، 1403ق.
31. محمد بن یزید قزوینى، ابن عبداللّه، سنن ابن ماجه، تحقیق محمود محمد محمود، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1419ق.
32. ملطى، ابوالحسین، التنبیه والردّ على اهل الاهواء والبدع، تحقیق محمد زینهم، مکتبة مدبولى، قاهره، چاپ اول، 1993ق.
33. نوبختى، حسن بن موسى، فرق الشیعه، مکتبة مرتضویه، نجف اشرف، 1355
34. هیثمى، على بن ابى بکر، مجمع الزواید ومنبع الفواید، دارالکتب العربى، بیروت، 1402ق.
35. یمنى، ابومحمد، عقاید الثلاث والسبعین فرقه، تحقیق محمد بن عبداللّه زربان القامدى، مدینه، چ اول، 1414ق.
36. ناشى اکبر، مسائل الامامه، تحقیق ناس اس، بیروت، 1971.
منبع : پایگاه دانشگاه ادیان و مذاهب