گفت وگو با حجت الاسلام سیدریاض حکیم، درباره شخصیت و اندیشه های شهید آیت الله سید محمد باقر حکیم
درآمد
سید ریاض حکیم،فرزند آیت الله سیدمحمدسعید حکیم از مراجع تقلید حوزه علمیه نجف اشرف در سال 1337هجری شمسی در شهر نجف اشرف متولد، و از سن 12سالگی تحصیلات علوم دینی را آغاز کرد. او دروس مقدمات تا سطح و بحث خارج فقه را در محضر اساتید حوزه علمیه نجف اشرف گذراند.آیت الله العظمی سیدمحمدسعید حکیم،آیت الله سیستانی،آیت الله شیخ بشیرحسین نجفی، آیت الله سیدعبدالصاحب حکیم و آیت الله سیدعبدالرزاق حکیم از برجسته ترین اساتید او هستند. سیدریاض حکیم همچنین مکاسب و کفایه و مقدمات را در حوزه علمیه نجف اشرف تدریس کرده است. با اوج گیری اقدامات سرکوبگرانه و فشارهایی که رژیم صدام بر خاندان آیت الله حکیم در دوران جنگ تحمیلی وارد آورد،سیدریاض حکیم مدتی بازداشت و چند سال از عمرش را در زندان گذراند.
صدام در آغاز جنگ تحمیلی، کنفرانس بین المللی فرمایشی برای توجیه جنگ و کسب حمایت جهان اسلام برگزار کرد. که خاندان آیت الله حکیم دست جمعی با جنگ و این کنفرانس مخالفت کرده و به همین دلیل مورد خشم صدام قرار گرفتند و به زندان افکنده شدند.درمراحل گوناگون حکومت حزب بعث ده ها تن از روحانیون و علما، زن و مرد و پیرو جوان از خاندان بیت حکیم به شهادت رسیدند.رژیم حزب بعث پس از شکست درجنگ کویت به ناچار گروهی از زندانیان از جمله سیدریاض حکیم را آزاد کرد که متعاقباً به جمهوری اسلامی آمد و تحصیلاتش را در حوزه علمیه قم ادامه داد.
در آغاز ازشناخت خودتان ازسیدمحمدباقر حکیم و مسیرعلمی و جهادی ایشان بفرمائید؟
آقای سیدمحمدباقرحکیم یکی از فرزندان بزرگ مرجع عالیقدرتشیع آیت الله سیدمحسن حکیم است.او در بیت مرجعیت زندگی کرد و از انفاس قدسیه پدر بزرگوارش متأثر شد. هرگاه شهید حکیم به شهر قم می آمد،با ایشان جلسات خاصی برگزار می کردیم و درباره مسائل روز و مسایل حوزه علمیه بحث و گفت و گو می کردیم.
روزی دریکی از این جلسات از او پرسیدم که چه کسی برشکل گیری شخصیت فکری تان مؤثر بوده است؟ از او پرسیدم چطور شد که آیت الله سیدمحسن حکیم با وجودی که ده فرزند داشت و سرگرم مسایل مرجعیت بود برهمه فرزندان خود اثر گذاشت و آنها را به سوی فراگیری علوم اسلامی تشویق کرد که همه شان دانشمند و عالمان متدین و وارسته بار آمدند و تعدادی از آنها در راه اسلام به شهادت رسیدند؟
شهید سید محمد باقرحکیم در جواب گفت: برای من مسئله ای پیش آمد که در بارور شدن فکرو اندیشه ام بسیار مؤثر بود.در سال های جوانی در بیت مرجعیت زندگی می کردم.احساس می کردم که مردم به آیت الله سیدمحسن حکیم مرجع تقلید بسیار علاقه مندند و برای ایشان احترامی قائلند. این پرسش به ذهنم رسید که آیت الله حکیم شایستگی این همه احترام و قدردانی مردم را دارد؟رفتاری که با مردم دارد،همان رفتاری است که در منزل دارد؟ بنابراین، سعی کردم پدرم را الگوی خود قراردهم. رفتار پدرم با همسر و با فرزندان در خانه و با همسایگان را پیگیری می کردم.
شهید سید محمد باقرحکیم می افزود که مدت ها ناظر رفتار پدرش در خانه و بیرون خانه بوده است.سپس به این نتیجه رسیده که پدرش واقعاً مرد علم و عمل و مرد خدا بوده است. همان سیمایی که بیرون از خانه داشت نماد سیمایی است که در درون خانه داشت.بنابراین،استقامت و روحیه بالای پدر در مسیر زندگی من اثرگذاشت و گمان می کنم که این رفتار بر سایر برادرانم هم اثر گذاشته است.
آیا مرحوم آیت الله سیدمحسن حکیم، میان ویژگی های اخلاقی و علمی و استعدادهای فرزندانش تفاوت قائل بود؟
به طور کل فرزندان آیت الله سیدمحسن حکیم،انسان هایی با استعداد بودند.کسانی که معاصر آنها درنجف بودند،ازاستعدادها و مزایای فرزندان آیت الله سیدمحسن حکیم آگاهی دارند.ایشان در تربیت و پرورش استعدادهای فرزندان شان موفق بودند. آیت الله سیدیوسف حکیم نماد تقوا و پرهیزکاری بود. امام خمینی(ره) درباره او گفته اند که «هرگاه انسان به چهره سیدیوسف نگاه کند به یاد آخرت و معاد می افتد». مرحوم سیدیوسف به این اندازه پرهیزکار بود. سایر فرزندان آیت الله سیدمحسن حکیم، با وجود اینکه آیت الله زاده بودند ولی، خدمتگذار مردم و طلبه های حوزه علمیه بودند.برای طلاب حوزه علمیه نجف اشرف روشن بود که فرزندان آیت الله سیدمحسن حکیم با تواضع و ساده زیستی رفتار می کنند. درراه خدمت به حوزه علمیه نجف اشرف و شکوفایی آن و خدمت به مردم عادی دردها و زحمت های فراوان متحمل شدند. بی تردید هر یک از فرزندان آیت الله سیدمحسن حکیم ویژگی خاص خود را داشتند اما،درمجموع آنان از مزایا و استعدادهای علمی و اخلاقی یکسان برخوردار بودند که مورد تقدیر و تحسین علما و طلاب حوزه علمیه نجف اشرف و مردم مؤمن عراق قرار می گرفتند.
ویژگی های اخلاقی شهید سیدمحمدباقر حکیم کدامند؟
چندین سال که خدمت ایشان بودم و از محضر ایشان استفاده کردم،از نزدیک تواضع، صراحت،دورنگری و واقع بینی او را ملاحظه کردم.به شعار و رهنمون دادن مردم اکتفا نمی کرد،بلکه همیشه سعی داشت شعارهای خود را به مرحله عمل برساند. طبیعی است که در حوزه سیاست برخی کشمکش های گروهی، جناحی و سیاسی بروز می کرد،با وجود آنکه برخی مخالفان با لحنی تند ازاو انتقاد می کردند ولی،شهید حکیم هیچ واکنش منفی نشان نمی داد.مهم تر از آن در جلسات خصوصی که با هم داشتیم نیزآقای حکیم حتی مخالفان خود را برادر می نامید؛می گفت برادران ما نظرشان این است؛ نقاط اختلاف برادرانمان این چنین است. در یک مورد هم به یاد ندارم که مخالفان خود را سرزنش کرده باشد. با مخالفان برخورد مثبت داشت.گاهی اوقات نیز که دشمنان به شخصیت او توهین می کردند، با او تماس می گرفتم و علت آن را جویا می شدم. او این مسائل را عادی و طبیعی توصیف می کرد. می گفت مردم تحت فشار قرار دارند و ما باید خویشتن داری کنیم. شهید حکیم بر این عقیده بود که همه تجاوزها و توهین ها به ساحت او، تاوان مسئولیت سنگینی است که بر دوش دارد. هر شخصیتی که متصدی امور مردم است باید انتقادپذیرباشد.باید همه سختی ها را تحمل کند،سعه صدرداشته باشد و باید مثبت با مردم رفتار کند.
شهید حکیم ضمن داشتن فعالیت های سیاسی و جهادی،هفته ای یک بار به قم می آمد و با علما و مراجع حوزه علمیه دیدار و گفت وگو داشت.بفرمایید روابط ایشان با مراجع بزرگ چگونه بوده و بیشتر با چه تیپ مراجع تقلید ارتباط داشت؟
فعالیت های شهید سیدمحمدباقر حکیم به مسائل سیاسی محدود نبوده است.اصرار داشت روابطش و پیوندش با حوزه علمیه قوی بماند.برنامه های خود را طوری تنظیم کرده بود که دو روز در هفته را در قم بگذراند.با بیشتر مراجع و شخصیت های حوزه علمیه با گرایش های مختلف دیدار و تبادل نظر می کرد.
در حقیقت شهید سیدمحمدباقرحکیم فعالیت های سیاسی را در پرتو مسئولیت های شرعی می دانست.بنابراین،شیوه فعالیت های سیاسی را با مشورت مراجع بزرگ تقلید انجام می داد هراقدام سیاسی را در چارچوب احکام شرعی و الهی انجام می داد. هربرنامه ای را براساس دیدگاه های اسلام تنظیم می کرد.او همواره با مراجع بزرگ و شخصیت های علمی در تماس بوده است. او تأکید می کرد که یک سیاست مدار باید همواره با حوزه علمیه هماهنگ باشد. این هم یکی دیگر از ویژگی های شهید حکیم است.
پس از شهادت سیدمحمدباقرحکیم به روشنی ملاحظه کردیم که شهادت او تا چه اندازه مراجع تقلید با مبانی فقهی متفاوت و شخصیت های گوناگون علمی و سیاسی را متأثر کرد.بسیاری از مراجع برای شهادت او گریه کردند.این نشان می دهد که شهید سیدمحمدباقر به گرایش خاصی از مراجع بزرگ و روحانیون حوزه علمیه محدود نبوده است. همه به او علاقه داشتند و برای فقدان او گریستند.شهید سیدمحمدباقر حکیم ضمن داشتن ارتباط صمیمانه با مراجع حوزه علمیه قم با مراجع تقلید در حوزه علمیه نجف اشرف نیز روابطی صمیمانه و مستحکم داشت.پس از بازگشت او به عراق و شهادتش، مراجع نجف احساس کردند خلأ بزرگی در حوزه علمیه به وجود آمده است.من ازبرخی مراجع حوزه علمیه نجف اشرف شنیدم که شهادت سیدمحمدباقرحکیم مسئولیت آنان را سنگین تر کرد. او اگر در قید حیات می ماند می توانست به بسیاری ازمسائل رسیدگی کند.
شهید سیدمحمدباقرحکیم یکی از افرادی بود که همواره در مراسم عزاداری و مناسبت های مذهبی حضور داشت و تعزیه خوانی می کرد.او هنگام تعزیه خوانی و نیایش یک حالت عرفانی داشت و از خود بیخود می شد. به نظر شما،این ابعاد روحانی و عرفانی از کجا ناشی می شد؟
نظر به اینکه آقای حکیم فعالیت سیاسی را در پرتو مسئولیت شرعی می دانست بنابراین،می کوشید ارتباطش را با خدا و فرهنگ اصیل اسلام مستحکم کند.همواره احساس می کرد که باید موضع گیری های خود را بازنگری کند تا نکند اشتباهی یا لغزشی از او سر زده باشد.او دریکی از سخنرانی هایش با صراحت اظهار داشت که هر چند مدت یک بار موضع گیری ها و دیدگاه هایش را بازبینی می کرد. همان گونه که می دانید شهید حکیم به خاطر فعالیت های سیاسی اش، بهای سنگینی پرداخت کرد. تعداد زیادی از برادرانش و علمای خاندان حکیم جانشان را در راه اسلام تقدیم کردند. این فداکاری و ایثار کار آسانی نبوده است.
در جلسات خصوصی که با شهید حکیم داشتم، او با صراحت می گفت که احساس می کند،بهای سنگینی در راه پیکار و جهاد پرداخت کرده است.شهدای خاندان حکیم مردم عادی نبودند،شخصیت های اندیشمند و عالمان بزرگی بودند که می توانستند به جهان اسلام خدمت کنند.شهید حکیم می افزود:
«من همیشه به این فکر هستم که در برابر شهادت این بزرگان باید خدمتی به اسلام کنم که ارزش شهادت فرزندان و نوادگان آیت الله العظمی سیدمحسن حکیم را داشته باشد.»
لذا همیشه سعی می کرد از نظر روحی، معنوی،عاطفی و فرهنگی با خاندان اهل بیت(ع) ارتباط قوی داشته باشد.
مرحوم آیت الله سیدمحسن حکیم در زمان تصدی مرجعیت شیعه به مسائل جهان اسلام همچون مسئله کشمیر و پاکستان و فلسطین توجه خاص داشتند.آیا شهید سیدمحمدباقراین راه را نیز ادامه داد یا فقط به قضیه عراق توجه می کرد؟
شکی نیست که شهید سیدمحمدباقر حکیم به مسائل جهان اسلام نیزاهتمام خاص داشت. به طور مثال در مرحله ای که اوضاع الجزایر بحرانی شده بود،او تحلیل های دقیق و قابل ملاحظه ای ارائه می کرد. در جلسه ای که با برخی مسئولان جمهوری اسلامی ایران در منزل خود داشت و بنده نیز حاضر بودم و مسائل افغانستان مطرح شد شهید حکیم تحلیل دقیق و جامع از اوضاع افغانستان ارائه کرد که برخی مسئولان را شگفت زده کرد.
با وجود اینکه آقای حکیم درگیر مسائل عراق بود اما،درعین حال مسائل جهان اسلام را نیزپیگیری می کرد. اصولاً مسائل جهان اسلام را با دقت پیگیری می کرد، دیدگاه جهان غرب نسبت به جهان اسلام را پیگیری می کرد.او درباره معرفی اسلام به جهان غرب و کاستن میزان عکس العمل غربی ها به مسلمانان طرح های جامع ارائه می کرد.شهید حکیم درباره چگونگی حل بحران هایی که گریبان گیر جهان اسلام است،طرح هایی منطقی و ارزشمند ارائه می کرد.
به جزآیت الله سیدمحمدسعید حکیم،اکنون چند تن از بزرگان خاندان حکیم متصدی مرجعیت شیعه هستند؟
درحال حاضر از میان خاندان بیت حکیم فقط آیت الله سیدمحمدسعید حکیم تصدی مرجعیت شیعه را برعهده دارند.اما،سایر فرزندان و نوادگان آیت الله سیدمحسن حکیم سرگرم فعالیت های گوناگونند.تعدادی از این آقایان مشغول تدریس بحث خارج فقه درحوزه های علمیه نجف اشرف و قم و سوریه هستند. البته شخصیت های دیگری در سطوح مختلف حوزه تدریس می کنند، برخی دیگر درگیر فعالیت های سیاسی و فرهنگی هستند.
خدا را سپاس می گویم که این شجره مبارکه که از انفاس مبارکه مرجع عالیقدر بزرگ شیعیان مرحوم آیت الله سیدمحسن حکیم الهام گرفته است ثمرات ارزشمندی برای جهان اسلام داشته است،میراث گرانبهایی از این بیت باقی مانده و ان شاءالله به برکت خون شهدا و زحمات آقایان این راه ادامه پیدا خواهد کرد.
دفتر آیت الله سیدمحمدسعید حکیم در چه زمینه هایی با حوزه علمیه قم همکاری و هماهنگی دارد؟
درحال حاضربا برخی نهادهای حوزه علمیه قم به ویژه با دانشگاه المصطفی که قبلاً مرکز جهانی علوم اسلامی نامیده می شد هماهنگی مستقیم داریم.درجمهوری اسلامی ایران و کشورهای گوناگون فعالیت های فرهنگی انجام می دهیم.سال گذشته حدود یک هزار و ششصد مبلغ از حوزه علمیه قم به ده ها کشور اعزام کردیم. همچنین ده ها هزار جلد کتاب در رشته های مختلف علوم اسلامی در کشورهای گوناگون توزیع کرده ایم. هیئت های متعددی برای رسیدگی به امور شیعیان و مسلمانان به ویژه به افغانستان،هندوستان، پاکستان، گرجستان و سایر کشورها اعزام کرده ایم.به خانواده شهدای عملیات تروریستی در کشورهای مختلف رسیدگی می کنیم،به مجروحان عملیات تروریستی کمک می کنیم. تا به حال در پاکستان و افغانستان سه درمانگاه احداث کرده ایم.درافغانستان برای تدریس فرزندان پسر و دخترخانواده های بی بضاعت شیعه چند باب مدرسه احداث کرده ایم.مدارس دیگری نیز در هندوستان و پاکستان تأسیس کرده ایم.
با دانشگاه المصطفی چه همکاری هایی دارید؟
این دانشگاه مسئولیت اداره امور طلاب خارجی را برعهده دارد.با مسئولان این دانشگاه در زمینه اعزام مبلغ و کمک به طلاب خارجی همکاری گسترده و نزدیک داریم.
آیت الله سیدمحمدسعید حکیم تاکنون چه گامی برای تقریب و همکاری میان حوزه علمیه نجف اشرف و حوزه علمیه قم برداشته اند؟
میان آیت الله سیدمحمدسعید حکیم و سایر مراجع حوزه علمیه قم روابط و همکاری مشترک وجود دارد.من به نمایندگی از پدرم با مراجع عالیقدر حوزه علمیه قم دیدار و درباره مسایل عراق و جهان اسلام بحث و تبادل نظر می کنم. هرچند که فاصله جغرافیایی میان نجف اشرف و قم دور است اما، روابط میان مراجع دو حوزه صمیمانه است. میان مراجع حوزه علمیه نجف اشرف و حوزه علمیه قم هماهنگی و تبادل نظر مشترک وجود دارد.
با وجودی که آیت الله سیدمحمدباقر حکیم به شهادت رسیدند اما،به نظر می رسد که روح و فکر ایشان همچنان میان علاقه مندان زنده است. بفرمایید که فقدان او چه آسیبی به جهان اسلام وارد آورد؟
شهید سیدمحمدباقرحکیم با بینش عمیق و ویژگی های علمی که داشت درد و رنج های فراوانی متحمل شد.خلأ از دست رفتن او به این آسانی جبران نمی شود ولی، امیدوارم که به یاری خداوند حوزه های علمیه و بیت آیت الله حکیم بتوانند شخصیت های بسیاری مانند شهید سیدمحمدباقرحکیم پرورش دهند تا به جهان اسلام خدمت کنند.
منبع:ماهنامه شاهد یاران، شماره42-41