رزق حلال و راه‌های به دست آوردن آن(۴)

عوامل گرایش به مال حرام:

در بحث از «مال حرام» از موضوعات مهم، شناخت زمینه های آلوده شدن به مال حرام است. کسی که می‌خواهد آلوده به حرامخواری نشود، باید زمینه ها و عوامل گرفتاری به این گناه خانمان سوز را بشناسد و از زمینه ها و عوامل آن جلوگیری نماید.
کمبود ویتامین‌ها در بدن، انسان را آماده ابتلا به بیماری ها می کند، کمبودهای روحی نیز انسان را به سوی گناه وحرامخواری می کشاند. در بررسی زمینه ها و عوامل حرامخواری، می‌توان امور فراوانی را نام برد، که هر یک ممکن است در انسان زمینه ساز این امر باشد، ولی ما دراین جا به برخی از آنها اشاره می کنیم.

1ـ وسوسه‌های شیطانی:

هنگامی که فردی تصمیم می گیرد، مال حلال کسب کند و بدون نیرنگ و ربا، غل و غش، دروغ و رشوه و .. لقمه نانی به دست آورد و به غفلت نخورد، شیطان به او وعده فقر می‌دهد. «که اگر در پی کسب حلال باشی به جایی نمی رسی و آینده ای نخواهی داشت، فرزندانت بی سر و سامان می مانند»(175).
یکی دیگر از وسوسه‌های شیطان، این است که به انسان می گوید اول بارِ خود را ببیند، سپس توبه می‌کنی و دیگر از راه های خلاف دست بر می داری.
قرآن کریم این فریب شیطان را نیز سرزنش می کند و در گفتگوی دوزخیان با بهشتیان در قیامت بیان می‌کند: «منافقان التماس می کنند که نگاهی به ما کنید تا از نور شما استفاده کنیم، وقتی جواب رد می‌شنوند‌، می گویند: آیا ما دردنیا با شما نبودیم؟ بهشتیان می گویـند:چـرا ولی شمـا خودتـان را فریـب دادید ودرکـار خیـر امـروز وفـردا کردید»(176).
نوعی دیـگر از وسوسـه‌ی شیـطان این اسـت که انسـان را وسوسـه می‌کـند که چـرا زرنـگ و زیـرک نبـاشی و از فرصت‌ها برای پولدار شدن استفاده نکنی تو که عرضه ی رسیدن به ثروت را داری، پس از هوش و توانایی خود استفاده کن و از هر راهی شده ثروت و مال بدست آور، قارون می گفت:من این ثروت را به خاطر علم و تخصص خود به دست آورده ام. «انما اوتیته علی علمٍ عندی»(177). قرآن در پاسخ این وسوسه ی شیطانی می‌گوید: «آیا قارون نمی داند که ما قوی‌تر از او را نابود کرده ایم، چه بسیار افرادی که دارای سرمایه، سواد، زرنگی و قدرت بودند و چند روزی را در خیال خویش پیشرفت کردند ولی به جایی نرسیدندوخداوند آنان را مؤاخذه کرد.

2ـ زمینه‌ی خانوادگی:

یکی از عوامل و زمینه های حرامخواری، زمینه های زشت خانوادگی است، وقتی در خانواده ای رعایت حلال و حرام نمی شود و اصل به دست آوردن مال و ثروت است، فرزند نیز این روش را یاد می گیرد و در آینده هدفش را ثروتمند شدن قرار می دهد، خود را به آب و آتش می زند تا به ثروت دست یابد(178).

3ـ احساس حقارت:

یکی از زمینه های حرام‌خواری زمینه روحی و روانی است که انسان با افکار و تخیلات نادرست گرفتار عقده حقارت می شود و تصور می کند با دستیابی به مال و ثروت می‌تواند جایگاه خویش را در جامعه پیدا کند، از این رو به هر دری می زند تا خانه ای مجلل، مرکبی پیشرفته و ظاهری هم چون ظاهر ثروتمندان داشته باشد. تحقیرهای شخصیتی این انسان، سبب می‌شود مال حرام را نبیند و آن را بر خویش حلال بداند.
سرکوب نمودن شخصیت انسان، زمینه های دنیا پرستی وگرایش به امور پست وانحرافی را، فراهم می‌سازدواورا درشهوت ثروت غوطه ور می کند(179).
پیشوایان اسلام می‌فرمایند: اگر انسان شخصیت خود را بشناسد، هرگز شخصیت بلند مرتبه‌ی خود را در راه‌های انحرافی و پست نابود نمی کند.
امام سجاد (ع) می فرماید: «‌من کرمت علیه نفسه هانت علیه الدنیا»(180) ؛ کسی که نفس خود را گرامی دارد، امور مادی دنیا در نظرش بی ارزش گردد.

4ـ محیط:

همانطور که مکان زباله ها موجب پیدایش و رشد میکروب‌ها و بیماری‌ها می شود، محیط فاسد اقتصادی، یکی از زمینه های مهم حرامخواری و کسب اموال نامشروع است. وقتی محیط و جامعه به سوی دنیا گرایی و مسابقه در تجملات پیش می روند، انسان ها برای رسیدن به مقاصد دنیایی خویش راه های نامشروع را برمی‌گزینند(181).

5ـ جهل و نادانی:

جهل و نادانی،‌زمینه ساز بسیاری از گناهان است، معرفت نداشتن به خداوند، جهل به آثار حرامخواری و سرانجام آن ناآگاهی از کیفر دنیوی و اخروی، سبب انجام این عمل می شود.
همانطور که شخص بی خبر گرسنه، غذای مسموم را با اشتها می‌خورد و انسان تشنه ناآگاه آب آلوده را می‌نوشد، انسان بی خبر از سموم مال حرام، آن را با شادی به دست می آورد و استفاده می کند، اما غافل از این که به زودی این سموم زندگی وی را ویران می سازد(182).
امیرالمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: «الجهل معدن الشرو الجهل اصل کل شر»(183) ؛ جهل مرکز زشتی است، جهل ریشه و پایه‌ی زشتی است.

6ـ فقر و تهیدستی:

فقر و نداری، یکی از زمینه های مهم حرامخواری است، هنگامی که اعتقاد و شناخت درستی از خداوند و دستورات او وجود ندارد، وقتی که حکمت دارایی و ثروت و فقر بر انسان پنهان می شود و خویش را در گرداب فقر و تهیدستی می بیند به هر کاری دست می زند، سرقت می کند و نیرنگ و غش راه و روش خود می سازد، تا به مال و ثروت دست یابد و خویش را از این مهلکه نجات دهد. بنابراین، یکی از زمینه های حرامخواری، فقر است که برای سالم سازی محیط و جامعه لازم است به طور جدی و اساسی با فقر و نداری مبارزه شود(184).
اما حق مال و دارایی این است که آن را جز از راه حلال به دست نیاورده و جز در مورد حلال مصرف نکنی، و بیجا آن را خرج نکنی و از راه درست آن را به جای دیگری نبری، قرار ندهی مالی را که از طرف خداوند است جز در راه او و آن چه وسیله ی راه خداست و کسی که سپاسگذار تو نیست را بر خودت ترجیح ندهی و سزا است که درباره آن ترک طاعت خدا نکنی تا به جای تو میراث بماند برای دیگران و کمک به وارث کنی که از تو بهتر آن را منظور دارد و در طاعت خدا آن را به مصرف برساند و غنیمت را از او ببرد و بارگناه و افسوس و پشیمانی به دوش تو بماند و هیچ عنایتی جز به قدرت خدا وجود ندارد(185).

7ـ حرص و طمع:

گاهی سرمایه و ثروت زمینه ساز گناه و طغیان است: « ان الانسان لیطغی ان راه استغنی»(186) ؛ همانا انسان به خاطر این که خود را بی نیاز می بیند، طغیان می کند. اما علت و دلیل نیست بلکه شدت و علاقه به دنیا و ثروت باعث می شود که انسان در حرامخواری و تصرفات غیرشرعی واقع شود.

8ـ‌ خوردن مال حرام

دلی که از لقمه ی حرام روییده شده باشد کجا و قابلیت انوار عالم قدس کجا؟
از حضرت پیغمبر روایت است که در «بیت المقدس فرشته‌ای هست که هر شب ندا می‌کند که هر که بخورد چیزی را که حرام باشد، خدا از او نه قبول می فرماید‌سنتی را و نه واجبی را». و نیز از آن سرور روایت است که فرمودند:«هرکه باک نداشته باشد از این که هر جا مال را تحصیل کند، خدا هم باک ندارد که از هر دری او را وارد جهنم کند». و فرمودند:«‌که هر که مالی از حرام به دست آورد و به آن صله رحم به جا آورد، یا تصدیق کند یا درراه خدا انفاق نماید، خداوند عالم، همه راجمع می کند، پس آن را داخل آتش می کند»(187).
پیامبر اسلام همچنین دراین باره فرمودند: «هرکه مالی از حرام کسب نماید، پس اگر آن را صدقه کند از او قبول نمی‌شود. و اگر بگذرد آن را، توشه راه جهنم او می شود»(188).
از امام جعفرصادق (ع) نیز روایت است که فرمودند: «هرگاه کسی مالی از غیر مداخل حلال به دست آورد و با آن حج به جا آورد، چون گوید: «لبیک، اللهم لبیک» خطاب رسد که نه لبیک و نه سعدیک»(189).

اموال حلال و حرام و شبهه ناک و درجات آن:

اموال بر سه قسم است:
1) حلال واضح 2) حرام واضح 3) مال شبهه ناک
و از برای هر کدام از این‌ها درجات بسیاری است زیرا که مال حرام اگر چه همه اش خبیث است ولیکن بعضی از بعضی خبیث تر است(190).
همچنین مال حلال، اگر چه همه آن خوب است و پاک و لیکن بعضی از بعضی پاک‌تر است و همه‌ی مال مشتبه، مکروه است و لیکن کراهت بعضی از بعضی دیگر شدیدتر است(191).

اموال حرام از سه قسم بیرون نیست:

1) آن که ذات آن حرام است : مثل سگ، خوک.
2) آن که به جهت صفتی که عارض آن شده حرام شده است:مثل طعامی که به زهر مخلوط شده است.
3) آن که به جهت نقص وخللی که درگرفتن ودادن مال هم رسیده مثل:اموالی که گرفته می‌شودبه ظلم و غضب(192).

فضیلت اجتناب از مال حرام:

از امام محمدباقر روایت شده است که: «نیست شیعه ما مگر کسی که پرهیزکاری را شعار خود کند و خدا را اطاعت کند. پس بپرهیزید و عمل کنید به جهت امید آن چه در نزد خداست. نیست میان خدا و میان کسی خویشی و قرابتی، دوست‌ترین بنده نزد خدا پرهیزکارترین و مطیع‌ترین ایشان است»(193).
امام صادق(ع) فرمودند:« کسی نمی رسد به آن چه در نزد خداست مگر به ورع و تقوا»(194).
امام صادق (ع) فرمودند:«به درستی که خدا ضامن من شده است از برای کسی که بپرهیزد از معصیت او، این که او را از حالتیکه مکروه دارد نقل کند به آن حالیکه دوست دارد و روزی او رابرساند ازجائیکه گمان نداشته باشد»(195).
از رسول اکرم روایت شده است که فرمودند:« هرگاه لقمه از غذای حرام در شکم کسی وارد شود، تمام ملائکه آسمان و زمین او را لعنت می‌کنند و تا زمانی که این لقمه‌ی حرام درشکم اوست، خداوند به سوی او نظر نمی‌کند و هر کس لقمه‌ای از حرام بخورد، موجبات غضب الهی را فراهم نموده است. پس اگر توبه کند خداوند توبه او را قبول می کند و اگر بدون توبه از دنیا برود، پس به آتش سزاورتر است»(196).

ـ توجه به غذا در آیات قرآن:

در بسیاری از آیات قرآن کریم آمده است که خداوند فرموده است که به غذای خود توجه کنید. از جمله آیات زیر :
«فلینظرالانسان الی الطعامه»(197) ؛ آدمی باید به غذای خود با چشم خود بنگرد.
«یا ایهاالذین آمنوا کلوا مما فی الارض حلالاً طیباً»(198) ؛ ای مردم از آن چه در زمین است حلال و پاکیزه را تناول کنید.
«یا ایها الذین آمنوا‌ کلوا من طیبات ما رزقناکم»(199) ؛ای اهل ایمان ازروزی‌های حـلال و پاکیزه که ما نصـیب شما کرده ایم بخورید.
در احادیث علت بسیاری از ناهنجاری‌ها، تجاوزها، ظلم‌ها و حتی گوش ندادن لشکر دشمن در صحرای کربلا به سخنان امام حسین (ع) و حمله به امام بزرگوار، لقمه ی حرام معرفی شده است. لذا کسب حلال، پرداخت خمس و زکات و استفاده مادر از غذاهای طاهر و پاکیزه از جهت ظاهری و باطنی همگی در ایجاد و پرورش فرزندان صالح نقش بسزایی دارند و باعث می‌شوند به رشد و بالندگی جامعه کمک بسزایی بکنند(200).

کسب روزی حلال وتأثیر آن در صالح شدن فرزند:

کسب حلال به نوعی از فعالیت های اقتصادی گفته می شود که در چهارچوب قوانین اسلامی و شرعی انجام می شود. مهمترین خصوصیت آن نفع خود انسان چه از لحاظ مادی و چه از لحاظ معنوی و از طرفی رعایت کردن حق الناس می باشد. این سخن گرچه به آسانی گفته می‌شود اما در مقام عمل بسیار سخت است تا جایی که در بعضی روایات ائـمه طـاهرین علیهم‌السلام تلـاش برای به دسـت آوردن روزی حلـال را ازشمـشیرزدن درمیـدان جنــگ سخت‌ترشمرده اند(201). در مورد کسب حلال و نیز فعالیت‌های اقتصادی مشروع به روایات بسیاری در منابع اسلامی برمی خوریم که ائمه، مؤمنین را به این گونه فعالیت ها تشویق می کنند.
وقتی به کوشش شایسته و نیکو در این راه می شویم تا آن جا که رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ کسی که در راه تحصیل و به دست آوردن روزی برای خانواده کوشش می کند را به مجاهد فی سبیل الله در راه خدا تشبیه می‌کند. (الکاد علی عیاله کلمجاهد فی سبیل الله)(102).
در مقابل از بیکاری و تنبلی و سربار بر جامعه بودن نهی می شویم در این باره مفضل بن عمر از امام صادق (ع) نقل می کند که ایشان فرمودند:« لاتکونوا کلا علی الناس»(203) ؛ سربار جامعه نباشید.
از مطالبی که گفته شد به این نتیجه می رسیم که به طور کلی اسلام با کسب و کار و فعالیت های صحیح اقتصادی کمال موافقت را دارد و حتی به آن سفارش اکید دارد. اما در مقابل از نزدیک شدن به مال حرام و شبهه ناک به شدت نهی فرموده است.
امام باقر (ع) در این زمینه می فرمایند:« ان الذنوب کلها شدیده و اشدها ما نکبت علیها اللحم و الدم»(204) ؛ همه‌ی گناهان سخت می‌باشند و سخت ترین آنها گناهی است که گوشت و پوست از آن روئیده باشد.
در آخر تذکر این نکته لازم به نظر می رسد که وجود انسان دو بعد دارد، یکی بعد جسم او که تحت تأثیر ظاهری و مادی غذا است و معمولاً ما در مورد ظاهر غذایی که می خوریم دقت کافی را به کار ببریم و به بعد معنوی که حلال و حرام بودن آن است کمتر توجه می کنیم،‌ بعد دیگر انسان روح اوست که غذا به شدت بر آن تأثیر گذار است تا جایی که در حالات بعضی از اولیاء الله و بزرگان نوشته‌اند که با خوردن یک لقمه‌ی شبهه ناک آن هم به صورت اتفاقی تا مدت‌ها از توفیق نماز شب محروم شده اند(205).
همانگونه که مولانا جلال الدین بخلی با بیان اصل علیت و نظام علت و معلول در عالم می‌فرماید:
چون ز لقمه صید بینی و دام جهل و غفلت آید آن را دان حرام
لقمه ای کان نور افزود و کمال آن بود آورده از کسب حلال(206)
چندنمونه از تأثیر اعجاب انگیز شیر در تربیت:
به مادر شیخ انصاری که یکی از افتخارات عالم تشیع است گفتند: بارک الله چه بچه خوبی تحویل جامعه دادی! مادر جواب داد: من توقع بیشتر از این از پسرم داشتم. برای این که من در دو سالی که او را شیر دادم، هیچ وقت بدون وضو نبودم نصف شب بچه ام گریه می کرد و شیر می خواست، بلند می شدم وضو می‌گرفتم و بعد بچه ام را شیر می دادم(207).
نمونه ای دیگر در این زمینه: همچنین از مادر مقدس اردبیلی سوال کردند: سبب مقام ارجمند مقدس اردبیلی چیست؟ فرمود: من هرگز لقمه ای شبهه ناک نخوردم و قبل از شیردادن بچه وضو می گرفتم و ابداً‌چشم به نامحرم نینداختم و بعد از شیر باز گرفتن در تربیت او کوشیدم و نظافت و طهارت را مراعات داشتم و با بچه های خوب او را می نشاندم(208).
/b> نتیجه گیری:
آنچه گذشت نشان می دهد که چقدر به دست آوردن رزق حلال در زندگی فردی و اجتماعی هر انسانی تأثیر بسزایی دارد و می توان آن را به عنوان یک ارزش اخلاقی تلقی کرد، یعنی این که انسان باید هر لحظه که در پی رزق و روزی خود است فراموش نکند که آن را باید از طریق حلال به دست آورد و در جهت درست مصرف کند. زیرا به دست آوردن رزق حلال هم باعث می شود خداوند نعمت های زیادی به انسان ببخشد و هم این که باعث آرامش روحی و روانی افراد می شود. ان شاءالله که بتوانیم هر روز بهتر از روز قبل از راه های به دست آوردن رزق حلال در زندگی خود استفاده کنیم و لحظات عمر خود را در جهت صحیح و سپاس خداوند بلند مرتبه به کار گیریم و از آن استفاده ی صحیح کنیم تا خداوند نیز روز به روز به رزق و روزی ما اضافه کند.
 

پی نوشت ها :
 

175- سوره بقره،‌آیه 268
176- سوره حدید، آیه 14
177- سوره قصص، آیه 78
178- روزی حلال، ص 149
179- همان
180- تحف العقول، ص 318
181- روزی حلال، ص 150و151
182- همان
183- همان
184- روزی حلال، ص 150و151
185- علی محمدحیدری نراقی، رساله حقوق، امام سجاد، ص 428
186- سوره علق، آیه 6-7
187- ملااحمدنراقی، معراج السعادة، ص 350
188- همان
189- همان
190- ملااحمدنراقی، معراج السعادة، ص 350
191- همان
192- ملااحمدنراقی، معراج السعادة، ص 350
193- همان، ص 354
194- همان
195- همان
196- ثواب الاعمال، ص 566
197- سوره عبس، آیه 24
198- سوره بقره، آیه
199- همان، آیه 172
200- سیما میخبر، ریحانه بهشتی، ص 176
201- میزان الحکمه، ج 2، ص 509
202- بحارالانوار، ج 103، ص 13
203- میزان الحکمه، ج4، ص 121
204- اصول کافی، ج5، ص 120
205- مفاسد مال و لقمه ی حرام، داستان مرحوم شیخ عباس قمی، ص 36
206- مولانا جلال الدین بلخی، مثنوی دفتر اول، ص 66
207- ریحانه بهشتی، ص 177
208- همان، ص 177
فهرست منابع:
*‌ قرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی.
1. انصاریان، حسین، صحیفه سجادیه، چاپخانه موعود نور، چاپ نوزدهم، 1385.
2. احدی، عبدالواحد، غررالحکم، قم: انتشارات مؤسسه دارالکتاب،‌بی تا.
3. اصفهانی، محمد مهدی، آئین تندرستی، انتشارات تندیس، چاپ ششم، 1383.
4. انتونی رابینز، راهی به سوی کامیابی، ترجمه مهدی مجردزاده کرمانی، تهران: مؤسسه فرهنگی راه بین، چاپ بیست وسوم، 1379.
5. بلخی، مولانا جلال الدین، مثنوی دفتر اول، انتشارات بهنود، 1375.
6. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، تحقیق علی اکبر غفاری،‌ انتشارات جامعه، 1363.
7. حکیمی، محمد،‌معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.
8. حکیمی، محمدرضا، الحیاه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1408 هـ . ق.
9. حیدری نراقی، علی محمد، رساله‌ی حقوق امام سجاد، انتشارات مهدی نراقی، چاپ اعتماد، چاپ پنجم، 1385.
10. خمینی، مصطفی، تفسیرالقرآن الکریم، قم:‌مؤسسه نشر وتنظیم آثار امام خمینی، 1418 هـ .ق.
11. دشتی، محمد، نهج البلاغه، انتشارات دارالعلم، چاپ قدس، 1375.
12. ریگی، محمدبندر، المنجد الطلاب(فرهنگ عربی-فارسی)،قم: چاپخانه فروردین،‌چاپ یازدهم، 1374.
13. ری شهری، محمد محمدی، میزان الحکمه، قم: انتشارات دارالحدیث، 1416 هـ.ق.
14. شیخ صدوق، محمدبن علی بن الحسین بن بابویه، الخصال، تحقیق علی اکبر غفاری، قم: انتشارات جامعه، بی تا.
15. ، الامالی، قم‌: مؤسسه البعثه، 1417 هـ.ق.
16، من لا یحضرالفقیه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، بی تا.
17. ، عیون الاخبار الرضا، تهران، بی تا.
18. ثواب الاعمال، ‌قم: منشورات الشریف رضوی، 1368.
19. طبرسی، الحسن بن فضل، مکارم الاخلاق، تهران : انتشارات، فراهانی، 1369.
20. ، مجمع البیان، تهران، 1370.
21. طوسی، محمدبن الحسن، الامالی طوسی، قم: انتشارات دارالشفاء، 1414 هـ.ق.
22. العروسی الحویزی، عبدعلی ابن جمعه، تفسیرنورالثقلین، تصحیح هاشم رسولی محلاتی، قم : علمیه، بی‌تا.
23. الحرعاملی، وسایل الشیعه، قم : انتشارات مؤسسه آل البیت، 1414 هـ.ق.
24. عزیزان، مهدی، راز رزق، انتشارات زمزم هدایت، قم، 1387.
25. فیض کاشانی، محسن، الوافی، بی جا، بی نا، بی تا.
26. قاسمی، محمدعلی، گشایش روزی، انتشارات نورالزهراء (س)، چاپ کوثر، چاپ اول، 1388.
27. ، روزی حلال، انتشارات نور الزهراء(س)، چاپ کوثر، چاپ اول، 1388.
28. قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، قم:‌کانون انتشارات علمی، 1408 هـ.ق.
29. کلینی، ابی جعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران: انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1376.
30. ، اصول کافی، ترجمه‌ی سیدجواد مصطفوی، تهران‌،انتشارات فرهنگ اهل بیت، بی تا.
31. کلباسی، محمد، السعه و الرزق، ترجمه مرتضی نجفی، قم، ‌انتشارات: افق فردا،‌چاپ ششم، 1384.
32. گوهری، اسمائیل، مفاسد مال و لقمه حرام، انتشارات احمدی، 1377.
33. لقمانی، احمد، رزق و روزی و رفاه، قم،‌ انتشارات بهشت، 1381.
34. مجلسی، محمدباقر، البحار، تهران،‌انتشارات فراهانی، 1363.
35. ، بحارالانوار بیروت، انتشارات مؤسسه الوفاء، 1403 هـ.ق.
36. ، حلیة‌المتقین، انتشارات سرور، 1386.
37. مکارم شیرازی و همکاران، ناصر، تفسیر نمونه، جلد بیستم، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1375.
38. میخبر و جمعی از خواهران علمیه قم، سیما، ریحانه بهشتی، انتشارات نورالزهراء(س)، چاپ اسوه، چاپ چهلم، 1386.
39. متقی هندی،‌کنزل العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت: مؤسسه الرسالة ، 1409 هـ.ق.
40. معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، تهران: انتشارات نامن، جلد سوم، 1384.
41. نراقی، احمد، معراج السعاده، انتشارات قائم آل محمد، چاپخانه قلم، چاپ پنجم، بی تا.
42. نوری طبری، حسین، مستدرک الوسایل، بیروت :‌انتشارات آل البیت، 1408 هـ.ق.
/ع