در قرآن مجید، آیاتی دیگر لزوم تدبیر را گوشزد می کند، از آن جمله:
1- أَ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها.[1]«آیا در قرآن تدبیر نمی کنند، یا بر دل های آنان قفل ها زده شده است؟»
2- أَ فَلَمْ یدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِینَ.[2] «آیا در این گفتار (قرآن) و [عموم حقایقی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از خدا] برای آنان آورده بود، تدبّر نکرده اند، یا برای آنان چیزی آمده است که به پدران گذشته شان نیامده بود؟»
3- فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً.[3]«قسم به تدبیرکنندگانِ امر.»
نتایج آیات
نتیجه یکم تدبیر که عبارت است از اندیشه در جریان امور، با نظر به مواد آن، دقت و تحقیق در آینده امور را در برمی گیرد. لذا، تحقیق و تدبیر در محتویات آیات قرآنی که سرنوشت حیات انسانی و نهایت آن را که با اهمیت شدید مطرح می کند، همان ضرورت را دارد که تفکر در آغاز آفرینش او.
با نظر به روایتی که از امیرالمؤمنین علیه السلام ذکر شده است: ان لم تعلم من این جئت لم تعلم الی این تذهب «اگر ندانسته باشی از کجا آمده ای، نخواهی دانست که به کجا می روی.»
این اصول کلی روشن می شود که: «انجام شناسی بدون آغازشناسی، امکان پذیر نیست».
انجام شناسی بدون آغازشناسی
قرآن مجید با این که در صدها مورد بشر را به آغاز خلقت و جریان به وجود آورنده آن توجه می دهد، با این حال، پایان و انجام جهان و حیات بشری را در این خاکدان که دلایل منطقی قطعی هدفدار بودن آن را به خوبی اثبات نموده، به طور جدی و موکد گوشزد می نماید. این تأکید برای آن است که اگر برخی از مردم درباره آغاز جهان ابهامی داشته باشند و نتوانند آن را با اصول کامل توضیح بدهند، می توانند با تدبیر صحیح در سرنوشت آینده شان به وسیله احساس تکلیفِ برین- به قول کانت- حیات خود را از پوچی نجات بدهند و از همین نقطه نهایی به نقطه آغاز برگردند.
نتیجه دوم: اهمیت تدبّر در جریان حیات، به اندازه ای است که در آیه «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً» مورد سوگند قرار گرفته است- خواه مقصود از مدبّرات، فرشتگان باشند یا عموم تدبیرکنندگان- زیرا عظمت موضوعی که شایستگی سوگند را دارد، خود فعالیتِ عقلانی تدبیر است.
شناخت تذکری
موضوع یادآوری (تذکر) نیز در آیات قرآنی به طور فراوان آمده است، از آن جمله:
1- یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیکمْ لِباساً یوارِی سَوْآتِکمْ وَ رِیشاً وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِک خَیرٌ ذلِک مِنْ آیاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یذَّکرُونَ.[4]«ای فرزندان آدم، ما برای شما لباسی فرستادیم که اعضاء پوشیدنی شما را بپوشاند و وسایل زندگی و لباس تقوا برای شما فرستاده ایم. این لباس بهتر است و این از آیات خداوندی است، شاید شما متذکر شوید.»
2- وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ حَتَّی یبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکیلَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِکمْ وَصَّاکمْ بِهِ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ.[5]
«و به مال یتیم نزدیک نشوید، مگر برای تصرف بهتر به صلاح یتیم تا به قدرت خود برسد و پیمانه و میزان را با عدالت ایفاء کنید. هیچ کسی را به بیش از قدرت و گنجایشش تکلیف نمی کنیم و اگر سخنی گفتید، عدالت بورزید، اگرچه بر علیه خویشاوندان باشد و به عهد خداوندی وفا کنید. این دستورات را خداوند به شما توصیه کرده است، شاید متذکر شوید.»
3- وَ هُوَ الَّذِی یرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَینَ یدَی رَحْمَتِهِ حَتَّی إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیتٍ فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کلِّ الثَّمَراتِ کذلِک نُخْرِجُ الْمَوْتی لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ.[6]
«و آن خداوندی است که بادها را پیشاپیشِ رحمت خود برای بشارت می فرستد، تا آن گاه که ابرِپُر باران را به خود حمل نموده وآن رابه شهر مرده راندیم و به وسیله آن ابر، آب فرستادیم و به وسیله آن از هر گونه میوه ها رویانیدیم.
بدین سان، مردگان را [از خاک] بیرون می آوریم، باشد که متذکر شوید.»
4- وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یذَّکرُونَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یذَّکرُونَ،[7] «و ما فرعونیان را با قحطی ها و کاهش میوه ها گرفتار کردیم، شاید که متذکر شوند.»
5- وَ ذَکرْهُمْ بِأَیامِ اللَّهِ.[8] «و آنان را به روزهای خداوندی متذکر باش.»
6- أَ لَمْ تَرَ کیفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کلِمَةً طَیبَةً کشَجَرَةٍ طَیبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتِی أُکلَها کلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ یضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یتَذَکرُونَ.[9] «آیا ندیده ای که خداوند چگونه کلمه طیبه را مَثَل زده که مانند درخت پاکیزه ای است که ریشه آن ثابت و شاخه اش در آسمان است؟ میوه خود را با اذن پروردگارش در هر موقع می دهد و خداوند برای مردم مثل ها می زند، باشد که آنان متذکر شوند.»
7- وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی.[10]«و کسی که از یادآوری من اعراض کند (دوری گزیند)، زندگی برای او تنگ و تیره آمیز خواهد بود و ما روز قیامت او را کور محشور خواهیم کرد.»
8- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْکرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیکمْ إِذْ کنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِکمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ کنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکمْ مِنْها کذلِک یبَینُ اللَّهُ لَکمْ آیاتِهِ لَعَلَّکمْ تَهْتَدُونَ.[11]
«و همگی به وسیله (رسن) خداوندی چنگ بزنید و پراکنده نشوید و به یاد بیاورید نعمت خداوندی را برای شما، که دشمنانی بودید و در دل های شما ألفت ایجاد نمود و به نعمت خداوندی، برادرانی [پیوسته به هم ] شُدید و شما بر لبه گودالی از آتش بودید که شما را از آن نجات داد. بدین سان، خداوند آیات خود را برای شما روشن می سازد، باشد که هدایت شوید.»
9- طه ما أَنْزَلْنا عَلَیک الْقُرْآنَ لِتَشْقی إِلَّا تَذْکرَةً لِمَنْ یخْشی.[12]«ما قرآن را برای تو نفرستادیم که به مشقت بیفتی. [این قرآن نیست ]، مگر وسیله تذکر برای کسی که دارای خشیت است.»
هم چنین، دستور به تذکر و بیان این که قرآن و دیگر آیات الهی برای تذکر است، در سوره های زیر وارد شده است:
نساء آیه 103- انعام آیات 69 و 126 و 152- اعراف آیات 69 و 86- انفال آیه 57- توبه آیه 126- یونس آیه 3- هود آیات 24 و 114- ابراهیم آیه 25- نحل آیات 13 و 17- اسراء آیه 41- کهف آیات 24 و 28 و 57- طه آیه 44- انبیاء آیه 42- مؤمنون آیه 85- قصص آیات 43 و 46 و 51- صافات آیه 13- ص آیه 87- زمر آیه 27- مؤمن آیات 54 و 58- ذاریات آیات 49 و 50- قمر آیه 22- واقعه آیه 62.
پی نوشت ها
[1] سوره محمد صلی الله علیه و آله، آیه 24.
[2] سوره مؤمنون، آیه 68.
[3] سوره نازعات، آیه 5.
[4] سوره اعراف، آیه 26.
[5] سوره انعام، آیه 152.
[6] سوره اعراف، آیه 57.
[7] همان سوره، آیه 130.
[8] سوره ابراهیم، آیه 5.
[9] همان سوره، آیات 24 و 25.
[10] سوره طه، آیه 124.
[11] سوره آل عمران، آیه 103.
[12] سوره طه، آیات 1 تا 3.
