نگاهی به تفسیر منهج الصادقین(۱)

چکیده
 

تفسیر منهج الصادقین از مشهورترین تفسیرهای فارسی است که ملا فتح الله کاشانی دانشمند شیعه قرن دهم (م 988) آن را نوشته است. نگارنده در این گفتار، به شرح حال مختصر کاشانی، استاد مشهور او علی بن حسن زواره ای و آثارش، تألیفات کاشانی و ویژگیهای تفسیر منهج الصادقین پرداخته است.

کلید واژه
 

کاشانی، ملا فتح الله/ مفسران شیعه- قرن دهم/ زواره ای- علی بن حسن/ منهج الصادقین.

مقدمه
 

مسلمانان از دیرباز به قرآن توجه داشتند. در این میان، نخستین تفسیر فارسی بعد از قرن چهارم نوشته شد که ترجمه تفسیر طبری بود و به دستور منصور بن نوح سامانی انجام گرفت. (11: ص 115) پس از آن نیز تفاسیر فارسی فراوان نوشته شد که علاوه بر فضیلت دینی، گنجینه ای بزرگ از زبان شناسی دربر دارد. (12: ص6) از قرن نهم به بعد، این روند، سرعت گرفت. یکی از این تفاسیر – که در این گفتار، به معرفی آن می پردازیم- تفسیر «منهج الصادقین فی إلزام المخالفین» است، از آثار ملا فتح الله کاشانی.
اطلاعات و تاریخ به جا مانده از این عالم شیعی در مقایسه با همگنان او و نیز با توجه به اهمیت و تنوع نگاشته های او بسیار کم است و حیرت آور.
مرحوم ملا حبیب الله شریف در کتاب لباب الالقاب، از او یاد می کند و می نویسد که من کسی را ندیدم که در رجال علما از او یادی کرده باشد. (14: ص 80) سپس ادامه می دهد:
نوشته های وی گواهی می دهد به اینکه او عالمی فاضل و جامع علوم معقول و منقول، فقیه و مسلط به لغت، ادبیات و اصول بوده است... تعجب از این است که چگونه احوال این عالم مخفی مانده و در عداد فضلاء یاد نشده؟ بر این باورم که او به سبب فقر و عدم تمکن دنیوی و از آن روی که در پی جمع مال و اموال نبوده ] چنین گمنام مانده[... نام نیکو و شهرت در اکثر دورانها بسته به مال و اموال است نه زهد و علم و کمال. (14: ص 81-82)
در هر حال، وی از مفسران بنام قرن دهم است. هیچ یک از کتب تواریخ به سال تولد او اشاره ای نداشته اند و صرفاً او را به قرن دهم نسبت داده اند. بنابراین، تاریخ تولدی از او در دست نداریم. وی به سال 988 هـ ق (1580م) درگذشت. (1:ج23، ص 194؛ 1: ج 4، ص 477؛ 5: ج 8، ص 393؛ 10: ج 2، ص 592)

بررسی ادعای کشف الحجب:
 

در این بین، ادعای سید اعجاز حسین کنتوری منحصر به فرد و غیر قابل قبول می باشد. وی سال فوت کاشانی را 977 هـ ق (24: ص 143 و 208) نگاشته و محل دفن او را در کشمیر دانسته است. (همان: ص 208)
این ادعا قابل قبول نیست؛ زیرا:
اولاً: هیچ مدرک تاریخی در سفر ملا فتح الله به کشمیر و ارتباطی با آن حوزه به دست نیامده است.
ثانیاً: مقبره مرحوم ملا فتح الله در کاشان، از دیر زمان معروف و دارای ساختمان مخصوص چهارطاقی در ابتدای جاده قمصر و در خیابانی قرار دارد که امروزه ملا فتح الله نامیده می شود. ملا حبیب الله شریف نیز از مقبره او به عنوان مکانی معروف و مشهور - که زیارتگاه خاص و عام و محل نذرهای مردم در کاشان است- یاد می کند و خانه او را نیز در همان نزدیکی می داند. (14: ص 81)(2)
ثالثاً: شخصیتی که همنامی او با ملا فتح الله کاشانی موجب این اشتباه شده، مرحوم «فتح الله شیرازی» است. وی از علمای این دوره است و به دعوت شاهِ علم دوستِ بیجارپور به هندوستان رفت و به مرور، در جرگه خاصان و دوستان اکبرشاه قرار گرفت. همراه با اکبرشاه در سفری که به کشمیر داشت، بیمار شد و درگذشت و در همانجا مدفون گشت. با توجه به یکسان بودن تاریخ فوت فتح الله شیرازی با مدعای صاحب کشف الحجب، وی سال فوت او را به ملا فتح الله کاشانی نسبت داده است؛ بدان روی که سید اعجاز حسین از شبه جزیره هندوستان بوده و با علمای آن حوزه آشنایی بیشتر داشته است.
مرتضی حسین صدر الافاضل نیز این اشتباه را تأیید می کند و می نویسد:
عده ای بعضی از کتابهای ملافتح الله کاشانی تحت عنوان تفسیر منهج الصادقین، خلاصه المنهج، ترجمه نهج البلاغه و ترجمه قانون بوعلی سینا (تألیف فتح الله بن فخر الدین شیرازی) را فقط به خاطر شباهت نام به غلط به میرفتح الله منسوب کرده اند. (15: ص433)(3)

نبش قبر و احیای وی:
 

از داستانهای معروف در مورد آن بزرگوار در مصادر تاریخی، داستان احیای او است پس از سکته که جنازه او را در دخمه ای به امانت گذاشتند تا به نجف انتقال دهند. نقل است که در زمان نوشتن منهج الصادقین، سکته ای کرد که آن را فوت او دانستند و بدنش را در قبر به امانت نهادند. وی در قبر به هوش آمد و نذر کرد که اگر نجات یابد، تفسیر را به پایان رساند. شامگاه مرد بنا برای برداشتن لوازم خود -که در آن دخمه نهاده و فراموش کرده بود- درگاه دخمه را گشود. کاشانی نجات یافت و تفسیر را به پایان برد. (23: ص 279؛ 35: ج1، ص 374)
ملا حبیب الله شریف از این گزارش به عنوان داستانی مشهور بر زبانها (قد اشتهر علی الألسن) یاد کرده و می نویسد که این حکایت در مورد ملا محمدهادی فرزند ملاصالح مازندرانی نیز نقل شده است. (14: ص 81)
این داستان در مورد شیخ طبرسی (متوفی قرن 6) نیز بعینه نقل شده و او نیز نذر کرده در صورت نجات از دخمه، تفسیری بر قرآن بنویسد. (18: ص 346)
سپس ایشان به نقل روضات، تفصیل این داستان را در مورد مرحوم طبرسی نقل می کند و در انتها می نویسد:
شیخ محدث ما (محدث نوری) فرموده که با این شهرت که ایشان گفته اند من این حکایت را در کتاب احدی قبل از صاحب ریاض نیافتم. (18: ص 352)
در هر حال، این رویداد، نقش مهمی در مورد دیدگاه ما نسبت به این تفسیر ندارد.

اساتید ملا فتح الله:
 

تنها استادی از وی که سراغ داریم، «ابوالحسن علی بن حسن زواره ای» است. (1: ج 20، ص 276) همچنان که معروف ترین شاگردی که از زواره ای سراغ داریم، مرحوم ملا فتح الله است.
زواره ای از شاگردان محقق کرکی معروف به محقق ثانی است؛ اما تفسیر را از استادش غیاث الدین جمشید المفسر الزواری دریافت نموده است. او همچنین از میرعبدالوهاب بن علی الحسینی الاسترآبادی نقل حدیث می کند. (1: ج 4، ص 152) (4)
از آثار او می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1. ترجمه الخواص: تفسیر فارسی قرآن مجید بوده که به تفسیر زواری معروف است. (29: ج1، ص 135؛ 34: ج4، ص 376؛ 1: ج4، ص100)
تاریخ اتمام آن سال 947 هجری است.
2. روضه الأنوار: در شرح فارسی نهج البلاغه. (24: ص 358؛ 29: ج1، ص 135؛ 34: ج4، ص 376؛ 1: ج14، ص 136)
3. ترجمه کشف الغمه موسوم به ترجمه المناقب: (29: ج2، ص 393) این کتاب با مقدمه مرحوم شعرانی و تصحیح سید ابراهیم میانجی همراه با اصل کشف الغمه به زیور طبع آراسته گشته است.
4. آثار الاخیار در ترجمه تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام.
5. مکارم الکرائم در ترجمه مکارم الاخلاق طبرسی.
6. مفتاح النجاه: در ترجمه عده الداعی ابن فهد. (1: ج22، ص 355)
7. ترجمه احتجاج طبرسی. (1: ج4، ص 75)
8. مرآت الصفا: در مناسک حج و اعمال و ادعیه که خاتمه آن در زیارات است. (1: ج 20، ص 276)
9. مجمع الهدی: در قصص انبیا و ائمه. (1: ج20، ص 47)
10. شرح صحیفه سجادیه: که در سال 947 از تألیف آن فارغ شده است. (1: ج13، ص 353؛ 35: ص 371)
11. وسیله النجاه در ترجمه اعتقاد صدوق. (1: ج 25، ص 88؛ 29: ج 2، ص 393)
12. تحفه الدعوات که در برگیرنده اعمال سال و ادعیه است. (29: ج2، ص 393)
13. ترجمه اربعین حدیث شهید اول. (همان)
14. لوامع الانوار در معرفت ائمه اطهار علیهم السلام. (کتابخانه آیه الله مرعشی، ش 374)
15. طراوه الطائف: در ترجمه «الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف» سید ابن طاووس. (کتابخانه آیه الله مرعشی، شماره 1086)
با مقایسه اجمالی این آثار و آثار ملا فتح الله مشاهده می شود:
الف- هر دو کتاب «احتجاج طبرسی» را ترجمه نموده اند. البته احتمال می رود که مورخین یک کتاب را به هر دو نسبت داده اند.
ب- هر دو بر قرآن و نهج البلاغه شرح مفصلی زده اند.
ج- هر دو مؤلف (استاد و شاگرد) کتاب تفسیری خود را در واکنش به تفسیر مواهب علیه کاشفی نگاشته اند.

بررسی سخن مرحوم بهار در مورد زواره ای
 

ملک الشعرای بهار، علی بن حسن زواره ای را از نویسندگان و مفسران نامی صفویه دانسته و تفسیر وی را از تفاسیر مشهور بعد از تفسیر طبری و ابوالفتوح و گازر و جواهر التفسیر ملاحسین واعظ کاشفی می داند. وی او را مردی مفسر و فقیه و محدث و فاضل و ادیب که «در تصانیف و تراجم به تصوف مایل بوده» معرفی می نماید.(7.ج3 ص303) (5)
سعید نفیسی در شرح حال زواره ای از گرایش او به صوفیه یاد می کند. (35: ج2، 371)
در مورد تمایل زواره ای به تصوّف نکات ذیل قابل ذکر است:
اولاً: تمایل مرحوم زواره ای به تصوف در هیچ جای دیگر ذکر نشده است و مشخص نیست مرحوم بهار و نفیسی به استناد چه مطالبی وی را به این گروه نزدیک می دانند.
وی به لحاظ استعداد شگرف و پیشرفت قابل توجه در معارف اسلامی و کسب مدارج عرفانی مورد سعایت نااهلان قرار رفته و او را به صوفی گری و گرایش به تصوف متهم کرده اند. البته وی اهل عرفان بوده، لیکن عرفان به معنای توجه به خدا و انقطاع از غیر او و زهد و وارستگی؛ ولی او اهل صوفی گری و مریدبازی و مسائلی از این قبیل نبوده است و مسلماً کسی که در فقه و حدیث و مسائل شرعی مرجع عام و خاص است، از تصوف چندان دلخوشی ندارد. (29: ص 39)
ثانیاً: خود مرحوم بهار در همین کتاب با اشاره به تسلط گفتمان اهل سنت در ایران قبل از صفوی می نویسد: «علمای شیعه با تصوف سروکاری نداشتند.» (7: ص254) نیز یاد آور می شود که «صوفی گری در دوره شاه طهماسب (یعنی همان دوره مرحوم زواره ای) دیده نمی شد.» (7: ص 254)
وفات مرحوم زواره ای در اواسط قرن دهم (حدود 960) بوده است. شگفتا! مردی با این تألیفات گسترده و خدمات ارزنده علمی و تحصیل در دامن بزرگواری چوم محقق کرکی و تربیت شاگردانی همچون ملا فتح الله کاشانی، در عرصه تاریخ و شرح زندگی بسان شاگرد خود مهجور مانده و اطلاعات تاریخی بسیار اندکی از او به ما رسیده است.

شاگردان ملا فتح الله
 

از تمامی متونی که در زندگی این بزرگوار جستجو نمودم، جز یک شاگرد از وی نیافتم: رضی الدین شاه مرتضی. (950-1009 ق) (1: ج14، ص 79)
وی فقیه، متکلم، مفسر و ادیب و اصولی و پدر عالم مشهور، ملا محسن فیض کاشانی است. حوزه درس شاه مرتضی همانند تهجد و تقوا و کتابخانه بزرگ او در این شهر، شهرت فراوان داشته است.

فرزندان وی
 

کمبود اطلاعات و داده های تاریخی از این چهره درخشان در این قسمت نیز غباری از تاریکی بر چهره او افکنده است. در تاریخ، آنچه از فرزندان او سراغ داریم یک پسر و یک دختر می باشد.
پسر او «علی رضا کاشانی» دارای کتابی است به نام «وسیله النجاه» که نسخه ای از آن را مرحوم آقا بزرگ طهرانی در مکتبه امیرالمؤمنین علیه السلام در نجف دیده است. این کتاب در باب شرح چهل حدیث به زبان فارسی است که حدیث چهلم آن در باب جزیره خضراء است. وی در این کتاب خود را به «علی بن فتح الله» و مشهور به «رضا» توصیف نموده است. (1: ج5، ص 400)
اما از آنچه مرحوم ملا حبیب الله شریف در کتاب ارزنده لباب الالقاب می گوید، می توان دریافت که او دارای دامادی صاحب فضل و متبحّر در علم تفسیر و از نزدیکان به قلم ملا فتح الله بوده است. وی می نویسد:
چنین گفته شده است که تفسیر فارسی منهج الصادقین در هنگام فوت ملا ناقص بوده و بعد از رحلت وی توسط دامادش به اتمام رسیده است. (14: ص 83-82)
هرچند اصل ادعای ناتمام بودن تفسیر و اتمام آن توسط داماد وی صحیح نیست و در جای دیگر این گفتار به آن پرداخته ایم، اما مشخص می شود که داماد او دارای تبحری در این علم بوده که بتوان در باب او چنین نسبتی داد. البته از نام و شهرت یا آثار احتمالی او چیزی در دست نداریم.

تألیفات
 

حوزه تألیفات این نویسنده کوشا را می توانیم به سه گروه مختلف تقسیم کنیم:

الف) تفسیر قرآن
 

1- منهج الصادقین فی الزام المخالفین در تفسیر قرآن کریم
2- خلاصه المنهج: که تلخیص منهج الصادقین توسط مؤلف است.
3زبده التفاسیر به عربی: این تفسیر به لحاظ حجم، تفسیر متوسط وی، بین تفسیر کبیر منهج و وجیز خلاصه الممنهج است.

ب) تفسیر نهج البلاغه
 

تنبیه الغافلین و تذکره العارفین. (29: ج 5-6، ص 20)

ج) ترجمه
 

1- ترجمه قرآن
ترجمه القرآن به فارسی که آن را در حاشیه قرآن نگاشته است. (1: ج 4، ص 127؛ 29: ج5-6، ص 20)
2- کشف الاحتجاج (1: ج18، ص 7-8؛ 29: ج 6-5، ج 20)
3- ترجمه قواعد الاحکام تالیف علامه حسن بن یوسف بن مطهر حلی. (35: ص 374)

د) کلامی
 

1- ثبات واجب (نسخه خطی رضوی، شماره 679)
از صفحه آخر این کتاب بر می آید که تاریخ اتمام آن سال 949 هجری است. نیز نویسنده به اسم نیای خود نیز با عنوان «لطف الله» اشاره می کند که در هیچ مأخذ دیگری مذکور نیست. از دیگر سو، این کتاب با تمامی کتب دیگر ملا فتح الله به لحاظ موضوعی تفاوت دارد.
2- علامات ظهور و قیامت. (نسخه عکسی آن در مرکز احیای میراث اسلامی به شماره 1772 نسخه عکس آن موجود است.)
این کتاب نیز همانند کتاب اثبات واجب در ذریعه و ریحانه الادب و ریاض و دیگر کتب تراجم مذکور نیست. کتاب در 97 صفحه تدوین شده است. نسخه ای از آن در کتابخانه مدرسه آیه الله بروجردی در کرمانشاه موجود است که در قرن 12 کتابت شده است.

دو نکته
 

1. مرحوم سید محسن امین در ذکر آخرین آثار مرحوم ملا فتح الله دو کتاب دیگر را به نامهای «ملا ذالفقهاء» و «ماده التاریخ» ذکر می کند. (5: ج 8، ص 393) آثاری از مرحوم ملا با این عناوین در دسترس نیست. عامل این سهو آن است که این اسم، اشاره به تاریخ وفات و ماده تاریخ رحلت مرحوم ملا فتح الله است (ملا ذالفقهاء) که مؤلف آن را از تألیفات او گرفته است. ( نیز بنگرید: 13: ج 10، ص 199)
این بیت که منتسب به مرحوم محتشم کاشانی است، در ماده وفات ملا فتح الله بر سنگ قبر آن بزرگوار نگاشته شده است:

مفتی دین مبین کاشف قرآن مبین
واقف سر قدر عالم اسرار قضا

هادی وادی تفسیر که در حلّ کلام
خاطرش بوددراسراریقین پرده گشا

فقهاراچوملاذی به جزآن قدوه نبود
بهر تاریخ نوشتند ملا ذالفقهاء

(20: ج1، ص 45، مقدمه شعرانی)
 

پی نوشت ها :
 

1- مربی، گروه معارف اسلامی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کاشان.
2. متأسفانه این مقبره در طول سالیان، به سبب عدم توجه مسئولان ذی ربط صدمات جدی دیده بود که خوشبختانه اخیراً بازسازی اولیه آن صورت گرفته و امید ست که با ادامه این کار شاهد بنایی در خور شخصیت آن مفسر عالی مقام باشیم.
3. فتح الله شیرازی (920-997ق) از سادات شیراز که در حدیث و فقه و اصول و ادب و نجوم و هیئت و حساب و کیمیا به درجه کمال رسید. تصانیف وی عبارت اند از: تکمله حاشیه علامه دوانی بر تهذیب المنطق، حالات و عجایب کشمیر، تألیف بعضی از اجزای تاریخ الفی و... (16: ص 27)
نیز در ترجمه ریاض از فتح الله حسینی سلامی شاهی نام برده که به گمان وی در اواخر عمر در هندوستان ساکن بوده است. او را از علمای صفویه دانسته و وی را چنین معرفی نموده است: سید اجل امیر کمال الدین فتح الله بن هیبه الله بن عطاءالله حسنی حسینی سلامی شاهی. (4: ج4، ص 391)
4. برای اطلاع از زندگی او و آثار وی و اشتباه شرح حال نویسان در توصیف او با غیاث الدین جمشید کاشانی مراجعه کنید به: شرح حال کاملی از سید غیاث الدین جمشید زواره ای. (26: ص 37)
5. امروزه هیچ یک از سه تفسیر طبری و ابوالفتوح و گازر و جواهر التفسیر ملاحسین واعظ کاشفی بین فارسی زبانان به اندازه منهج الصادقین شهرت ندارد.
 

منبع: نشریه سفینه شماره 24