تشبیهات و تمثیلات قرآن و فرهنگ زمانه(۴)

3-3- هدف قرآن در بهره گیری از تشبیهات و تمثیلات فرهنگ زمانه
 

اکنون بعد از ذکر این مقدّمات و مثالها، به این سؤال می رسیم که هدف قرآن در بهره گیری از تمثیلات و تشبیهات فرهنگ زمانه چیست؟
قرآن در موقعیت و شرایط تاریخی و جغرافیایی خاصی نازل شده و بی گمان، در مرحله نخست، مردم و جامعه آن عصر را مورد توجه و خطاب قرار داده است. این مسئله، جلوه ای دیگر به تعالیم و دستورهای الاهی می دهد.
الف) عرب جاهلی از لحاظ سیاسی، حکومت قبیله ای داشت. ویژگی اصلی این شیوه حکومتی، حکمیت بود؛ یعنی اداره محیط قبیله به دست یک حکومت کامل نبود؛ زیرا در محیط قبیله هرکس مستقل و آقای خود بود. به همین دلیل، در سرزمین حجاز حکومت سیاسی استواری نبود.
ب) از نظر فرهنگی، عالی ترین تجلی و نمونه فرهنگ عرب جاهلیت، ادبیات و در رأس آنها شعر بود.
ج) از بعد اقتصادی، بخش عمده زندگی اعراب، با دامداری و زراعت و مبادله کالا اداره می شد.
د) از لحاظ جغرافیایی، حجاز در بین دو دولتِ آباد و سرسبز روم و ایران بود. مردم این دو سرزمین، از نظر علم و دانش، گسترش فنون، شیوه اداره کشور، تولید کالا و شیوه معیشت در اوج پیشرفت بودند. در مقابل، حجاز را سرزمین های خشک و غیرقابل سکونت تشکیل می داد و مردم آن از هر جهت عقب مانده و دور از امکانات بودند و از نظر تحصیل علم و دانش نیز بی بهره بودند.
هـ) با توجه به این مطالب، روشن می شود که این منطقه، منطقه ای است فاقد حکومت مرکزی، عقب مانده از قافله بشری، دارای طبیعت خشک و لم یزرع و مردمی خرافی، بت پرست، خونریز، با عادات و رفتارهای استثنایی و دور از فرهنگ و تمدن. (1: ص22؛ 6: 40 و 47- 46؛ 22: ص 238)

3-3-2- توجه قرآن به فرهنگ زمانه
 

قرآن در چنین اوضاعی نازل می شود و بی گمان، با توجه به واقعیتها و مسایل حاکم بر آن محیط، تعالیم خود را پی ریزی می کند.
تشبیهات و تمثیلات قرآن نیز این گونه است. قرآن در محیطی خاص نازل شده و مخاطبان آن خصایص ویژه ای داشتند؛ لذا اوضاع محیط و سطح و افق فکری مخاطبان خود را در نظر گرفته است. بدین جهت، از مَثَل و تشبیه برای آسان ساختن درک مطالب سودمند اما پیچیده، بهره می برد و از این طریق، مقصود خود را به مخاطبان منتقل می کند، تا مفاهیم عقلی و ذهنی دشوار را عینی کند و مطالب را واضح و قابل فهم سازد.

4. عدم تباین طرح این تشبیهات و تمثیلات با جاودانگی قرآن
 

4-1 جاودانگیِ قرآن
 

قرآن کتاب هدایت و تربیت است، معارف آن زنده کننده دلها و بیدارگر وجدانها، و تعالیم آن رهایی بخش انسانها از ظلمت به سوی نور است. این کتاب برای گروه خاصی نازل نشده و خطاب آیات آن به همه مردم کره زمین است؛ در هر قاره و کشور و با هر جنسیّت و خصوصیتی که باشند.
هدف قرآن هدایت انسان در همه طبقات و اقشار است. تعبیرات آن در خطاب به مردم و مؤمنین با همه سطوح است. خود قرآن در این زمینه، صریح و گویا بیان می دارد که مخاطب آن، نه فقط تمام انسانها در همه زمانها و همه مکانها و همه حالات، بلکه تمام عوالم است. (انبیاء (21): 107؛ قلم (25): 52؛ سبأ (34): 28؛ فرقان (25): 1)
قرآن دعوتی عام و فراگیر دارد؛ بنابراین به گونه ای سخن نمی گوید که نشانگر جلوه ای خاص و انعکاس ایده ها و آرمانهای امتی معین باشد؛ زیرا به مردم معینی اختصاص ندارد و دستورهای آن همواره برای تمام جوامع و اعصار عملی و کار ساز است.

4-2- انواع تشبیهات و تمثیلات قرآن
 

با مطالعه آیات تشبیهات و تمثیلات قرآن می توان این آیات را به دو دسته تقسیم کرد:
الف) دسته از تشبیهات و تمثیلات، حالت عام دارد:
این نوع از تشبیهات و تمثیلات در آیات قرآن فراوان دیده می شود (انبیاء (21): 104؛ صافات (37): 48 و 49؛ حدید (57): 21؛ دخان (44): 46-43؛ بقره (2): 74، محمد (47): 20؛ شعراء (47): 13؛ انعام (6): 125؛ بقره (2): 171؛ حج (22): 31)، در آنها، فرهنگ زمانه - که مخصوص به منطقه خاص و مردم عصر بعثت باشد- وجود ندارد و مخاطبان آن، عامه مردم در هر زمان و مکانی هستند: چه مردم عصر رسالت، چه مردم عصر حاضر و چه نسلهای آینده.
ب) دسته ای دیگر با صبغه عربی است:
قرآن در تشبیهات و تمثیلات خود از آب، گیاه، کوه، درخت، حیوانات و اقسام موجودات و پدیده هایی که در طبیعت حجاز یافت می شد، سخن می گوید، یا از اعتقادات و عادات مردم آن عصر استفاده می کند، برای آنکه بتواند مطالب خود را در سطح فهم مخاطب و به گونه ای ملموس برای آنان تبیین نماید و نقش تربیتی خود را ایفا کند و اثر خود را بگذارد؛ اما پیامی که این تمثیلات عرضه می کنند، به نوع انسان و فراگیر است؛ نه عربی.
قرآن بیشتر عناصر تشبیهات و تمثیلات خود را از طبیعت گرفته است. این خود گویای جاودانگی قرآن و عمومیت آن برای تمامی مردم است. این گونه مثالها هرگز کهنه نمی شود. لذا قرآن باقی است، تا وقتی طبیعت باقی است.
بدین ترتیب، در قرآن تشبیهی به چشم نمی خورد که تنها برخی از افراد از زیبایی های آن بهره جویند و دیگران از آن محروم باشند؛ یعنی حتی تشبیهاتی که صبغه عربی و جغرافیایی دارند نیز برای همه مردم در تمام اعصار و مکانها هستند

5. نتیجه
 

تمامی تشبیهات و تمثیلات قرآن؛
5-1 با واقعیتهای زندگی انسان درآمیخته و با حقایق محسوس و ملموس پیرمون او ارتباط نزدیکی دارد.
5-2- از اموری که شاید به ندرت در زندگی انسان تحقق یابد یا مختص به محیطهای محدود باشد، خالی است.
5-3- حتی در آنجا که فرهنگ زمانه را نشان می دهند نیز از اموری استفاده شده که افراد سرزمینها و دوره های دیگر، به راحتی و بدون نیاز به آشنایی با فرهنگ عربی، تک تک آنها را می فهمند.
5-4- خود قرآن کریم مخاطبین تشبیهات و تمثیلات خود را تمامی مردم، از هر طبقه و گروه دانسته است؛ قرآنی که شعاع تعالیم خود را چون خورشیدی عالم افروز بر همگان پرتو می افشاند. (زمر (39): 27)
منابع
قرآن کریم. ترجمه: محمد مهدی فولادوند.
1. آذرشب محمدعلی. الادب العربی و تاریخه حتی نهایه العصر الاموی. تهران: سمت، 1375.
2. ابن منظور، جلال الدین محمد بن مکرم لسان العرب. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1426ق.
3. ابوزهره، محمد. معجزه بزرگ. ترجمه: محمود ذبیحی. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1379.
4. ابوعلی، محمد توفیق. الامثال العربیه و العصر الجاهلی. بیروت: دار النفائس، 1408 ق.
5. الأطرقچی، واجده مجید. التشبیهات القرآنیه و البیئه العربیه. عراق: منشورات وزاره الثقافه و الفنون. 1978م.
6. ایازی، سید محمدعلی. قرآن و فرهنگ زمانه. قم: انتشارات کتاب مبین، بی تا.
7. باهنر، محمد جواد، فرهنگ انقلاب اسلامی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371.
8. بغدادی، ابن ناقیا. الجمان فی تشبیهات القرآن. ترجمه: سید علی میرلوچی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1374.
9. تفتازانی، سعدالدین. مختصر المعانی. قم: دارالفکر، 1416 ق.
10. تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم. وجوه قرآن. انتشارات دانشگاه تهران، 1371.
11. ثواقب، جهانبخش، تشبیهات و تمثیلات قرآن، تهران: نشر قو، 1416 هـ 1996 م.
12. جفری، آرتور. واژه های دخیل در قرآن. ترجمه: فریدون بدره ای. تهران: انتشارات توس، 1372.
13. جلیلی، هدایت الله. وحی در همزبانی با بشر. مجله کیان، شماره 23.
14. الجوزیه، ابن قیم. الامثال فی القرآن الکریم. تحقیق: عزّ الخطیب سید محمد. بیروت: دار المعرفه، 1981م.
15. حکمت، علی اصغر. امثال قرآن فصلی از تاریخ قرآن کریم. تهران: انتشارات مجلس، 1333.
16. خرمشاهی، بهاءالدین. بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن (نظریه ای موقت). مجله بینات، شماره5 .
17. دهخدا، علی اکبر. لغت نامه دهخدا، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.
18. راغب اصفهانی. مفردات الفاظ القرآن. دمشق: دارالقلم، 1416 ق. 1998م.
19. رضایی اصفهانی، محمدعلی. قرآن و فرهنگ زمانه. مجله معرفت، شماره 26.
20. زرکشی، بدرالدین محمدبن عبدالله. البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دارالفکر، 1408 هـ 1988 م.
21. زمخشری، ابوالقاسم محمودبن عمر. الکشاف عن حقایق التنزیل. قاهره: الاستقامه، 1953م.
22. سالم، سید عبدالعزیز. تاریخ عرب قبل از اسلام. ترجمه: باقر باقر. تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1380.
23. سبحانی، جعفر. الأمثال فی القرآن الکریم. قم: مؤسسه الإمام الصادق، 1420 هـ ق.
24. سیوطی، جلال الدین. الاتقان فی علوم القرآن. بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه، بی تا.
25. طباطبایی، سید محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. لبنان: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1411 ق.
26. عبدالجلیل، ج. م. تاریخ ادبیات عرب. ترجمه: آذرتاش آذرنوش. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1381.
27. علی اکبری، حسن. تهاجم فرهنگی از دیدگاه آیات و روایات و فقه. تهران: سازمان تحقیقات و خودکفایی بسیج، 1375.
28. علی الصغیر، محمدحسین. الصوره الفنیه فی المثل القرآنیه. بیروت: دار الهادی، 1412 هـ 1992م.
29. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. القاموس المحیط. بیروت: دارالفکر، 1403 ق. 1983م.
30. قاسمی، حمید محمد. تمثیلات قرآن: ویژگیها، اهداف و آثار تربیتی آن. تهران: اسوه، 1382.
31. قرشی، سید علی اکبر. قاموس قرآن. بیروت: دارالفکر، 1403 هـ 1983 م.
32. لویس معلوف. المنجد. ترجمه: احمد سیاح. تهران: انتشارات اسلام، 1382.
33. مسعود، میخائیل، امثال و حکایات. بیروت: دارالکتاب اللبنانی، 1980 م.
34. مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.
35. معرفت، محمدهادی. شبهات و ردود حول القرآن الکریم. قم: مؤسسه التمهید، 1385.
36. معین، محمد. فرهنگ معین. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1381.
37. مکارم شیرازی، ناصر، و همکاران. تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1373.
38. هاشمی، احمد. جواهر البلاغه. ترجمه: محمود خورسندی و حمید مسجدسرایی. تهران: 1380.
39. هاشمی، محسن. امثال قرآن گنج خداست. گلستان قرآن، شماره 34.

پی نوشت ها :
 

1- استادیار دانشگاه الزهرا(س) و عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث.
2- دانشجوی کارشناسی ارشد علوم و قرآن و حدیث.
 

منبع: نشریه سفینه شماره 24