بررسی سندی روایات آغاز نزول وحی(۵)

دیدگاه علامه محمد جواد بلاغی
 

صاحب تفسیر آلاء الرحمن در مقدمه آن، به موضوع چگونگی نزول قرآن نپردخته است، ولی در تفسیر آیه 185 سوره بقره گفته است: قرآن در ماه رمضان به بیت المعمور در آسمان نازل شد، سپس جبرئیل آن را به تدریج بر رسول خدا نازل می کرد. ( بلاغی،305/10)
شبیه این مطلب در کافی از امام صادق(ع) و نیز در درالمنثور از ابن عباس آمده است (کلینی، باب لیله القدر،66/4؛ سیوطی،343/1)
چنان که می بینید، وی در انتخاب این دیدگاه به حدیث امام صادق(ع) در کافی استناد کرده است و سپس در تأیید آن، به روایت اهل سنت در درالمنثور اشاره می کند. شیخ طوسی (ره) نیز به همین دیدگاه گرایش نشان داده و پس از بیان این قول، با دفع اشکال از آن، تمایل خود را بدان آشکار کرده است. (طوسی،122/2-121)
دکتر صبحی صالح هم معتقد است که آغاز نزول قرآن- چنان که شعبی گفته- در شب قدر بوده است و سپس در اوقات مختلف به صورت تدریجی بر پیامبر نازل شد. از آن پس، همچنان نزول تدریجی قرآن همراه وقایع و حوادث دوران رسالت پیامبر اکرم ادامه یافته است. (صبحی صالح، 84)
طبری می نویسد: قرآن، وقتی بر رسول خدا (ص) نازل شد که هجده شب از ماه رمضان گذشته بود. (طبری،44/2) بنابراین، آغاز نزول قرآن، شب نوزدهم ماه رمضان می باشد. ولی طبق آرای اکثر محققان شیعه، شب قدر در یکی از شب های دهه آخر ماه رمضان قرار دارد که به ظن قوی و شهادت روایات فراوان، باید شب بیست و سوم ماه رمضان را شب قدر دانست و باید گفت که آغاز نزول قرآن کریم در این شب بوده است. ( طبرسی،361/10) این احتمال نیز هست که قرآن نزول های گوناگونی داشته باشد؛ چرا که در بسیاری از روایات شیعه و سنی، چنین امری مورد تأکید قرار گرفته است.

شبهات و پاسخ به آن:
 

شبهه ای وارد کردند به این که با توجه به آیه شریفه «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن و هدی للناس... » ( بقره،185) اگر قرآن در ماه رمضان به بیت المعمور در آسمان چهارم نازل شده باشد فایده این نزول چیست؟ و قرآن در حالی که در آسمان چهارم است، چگونه می تواند هادی و راهنمای مردم باشد؟ به علاوه در آیه یاد شده، نزول قرآن در ماه رمضان نشانه عظمت ماه رمضان به شمار آمده است.
پاسخ این است که هادی و راهنما بودن قرآن که در این آیه مطرح است، وصف شأنی قرآن است، نه فعلی آن؛ زیرا قرآن، طبق این آیه هادی و راهنمای تمامی ابنای بشر تا آخرین دوره حیات است و این معنا با وصف فعلی بودن ( هدی للناس) سازگار نیست؛ زیرا وصف مزبور حتی پس از نزول قرآن و اوج دعوت پیامبر (ص) و هدایت قرآن نیز به فعلیت نرسید؛ چه این که فعلیت هدایت تنها نسبت به برخی از کسانی بود که در آن عصر زندگی می کردند و تعالیم قرآن به آن ها رسیده بود. بنابراین، حتی اگر نزول قرآن در ماه رمضان و شب قدر را نزول بر قلب پیامبر (ص) بدانیم، باید (هدی للنّاس) وصف شأنی قرآن باشد؛
زیرا دراین فرض نیز هادی بودن قرآن نسبت به تمام افراد بشر فعلیت ندارد. از این رو، باید ملتزم شویم که این وصف شأنی قرآن کریم است، در این صورت وصف مزبور در حال وجود قرآن در بیت المعمور محقق است. (طباطبایی،15/2؛ رامیار،187)
در پاسخ این پرسش که فایده نزول قرآن به آسمان چهارم چه بوده است، باید گفت این امر چندان برای ما روشن نیست و یقیناً بنا به مصلحت و اقتضای حکمت الهی صورت گرفته است و از حیث مقدمه بودن برای آغاز نزول تدریجی، مبارک و ارزشمند است و از این احادیث هم تنها به دست می آید که جایی به نام آسمان چهارم و بیت المعمور وجود دارد که قرآن در شب قدر، آن جا نازل شده است.
بنابراین، همان گونه که بسیاری از امور عالم با طی مراحلی صورت می گیرد، نزول قرآن به بیت المعمور، یک مرحله از مراحل نزول آن بوده است. در عین حال، ناآگاهی ما از حکمت و فایده این امر، مجوزی برای انکار آن نیست، همان گونه که راز بسیاری از حقایق در عالم تکوین و تشریع بر ما پوشیده است.
هم چنین شبهه دیگری وارد کردند به این که بنابر ظاهرآیه «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن »(بقره،185) و آیه «انا انزلناه فی لیله القدر» (قدر،1) نزول بخشی از قرآن در ماه رمضان و شب قدر اتفاق افتاده است. ولی باید گفت که آیه یاد شده بیانگر اهمیت ماه رمضان و شب قدر است و طبعاً نزول چند آیه یا یک سوره در شب قدر نشانه اهمیت آن به شمار نمی رود. افزون بر آن، نزول دفعی تمام قرآن در شب قدر با ظهور روشن آیات «حم*والکتاب المبین* انا انزلناه فی لیله مبارکه انا کنا منذرین» (دخان،3-1) به خوبی تأیید می شود؛ زیرا ضمیر در ( انزلناه) به ( الکتاب المبین) که بدان سوگند یاد شده است، بر می گردد. بدیهی است، آن چه بدان سوگند یاد شده، مجموع کتاب آسمانی اسلام است نه چند آیه یا یک سوره از آن، به ویژه که به بخشی از قرآن، «الکتاب المبین» گفته نمی شود.

نتیجه
 

قرآن یکی از متون وحیانی است که از هرگونه تحول و تحریف مصون مانده است. حفاظت و مصونیت قرآن از جانب خداوند عالم تضمین شده است:«انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون» (حجر،9) از سوی دیگر، سایر متون وحیانی نظیر تورات و انجیل، به تدریج از بین رفته اند و متونی که امروزه در دست یهودیان و مسیحیان اعم از عهد قدیم و جدید- هستند، یک نوع کتب تاریخی و گزارش هایی اند که از مذاهب پیامبران یهود و مذهب مسیحیت باقی مانده اند، لذا تنها متن وحیانی که می توان، به عنوان وحی خدا،
بدان استناد کرد، قرآن کریم است.
در واقع یکی از امتیازات قرآن نسبت به کتب آسمانی دیگر، آن است که علاوه بر نزول دفعی آن بر قلب پیامبر اسلام(ص)، به عللی قسمت به قسمت و به تدریج نیز بر رسول خدا (ص) نازل شده است.
سخن ما آن است که قرآن و طبیعت و انسان همه یک کتاب اند و همه، آیات خداوندی اند و قرآن کلام اوست، هم چنان که عیسی کلام او بود. «اذ قالت الملائکه یا مریم ان الله یبشرک بکلمه منه اسمه المسیح عیسی ابن مریم وجیها فی الدنیا و الاخره و من المقربین» (آل عمران، 45) پس اگر ما بتوانیم، روند نزول این کلمه را بفهمیم، می توانیم از فهم آن به فهم قرآن نیز نایل آییم. هنگامی که خداوند خواست تا کلمه مسیح را بر مریم نازل کند- هم چنان که در آیه مذکور آمده است- ملائکه را فرستاد تا در مریم این آمادگی را به وجود آورند. خداوند قبل از نزول قرآن بر قلب پیامبر اسلام نیز، همان گونه عمل کرد و به گزارش کتب تاریخ، ملائکه را، قبل از انزال دفعی قرآن، در بیست و هفتم رجب پیش فرستاد تا او را آماده کند، و این روز بعثت بود، همان روزی که اولین آیات قرآن بر پیامبر نازل شد و او را به رسالت مبعوث کرد. در این زمان بیش از یک ماه، به نزول دفعی قرآن، یعنی شب قدر ماه مبارک رمضان مانده بود.
پس قرآن، همانند دیگر آیات و کلمات خداوندی، یک حقیقت و واقعیت ثابت دارد که محکم است و در لوح محفوظ قرار دارد و ام الکتاب است و وجود دیگر آن، مفصل و متشابه است. آمادگی قلب پیامبر، در روز بعثت حکم انزال و نزول دفعی و یکپارچه را دارد و نزول تدریجی حکم تفصیل دارد و بدین گونه است که انزال و تنزیل و احکام و تفصیل، و ام الکتاب و لوح محفوظ، همه در راستای هم قرار گرفته و با هم هیچ گونه تداخلی، پیدا نمی کنند.
در مورد آغاز نزول وحی، احادیث زیادی وارد شده است که عمده بحث مربوط به این است که آیا آغاز نزول در 27 رجب همزمان با بعثت پیامبر اکرم(ص) بوده است یا این که قرآن ابتداءاً در شب قدر نازل شده است؟ با بررسی احادیث گوناگون باید بگوییم وقوع بعثت در چهل سالگی با نزول پنج آیه از آغاز سوره علق همراه بوده است. هم چنین روایاتی از اهل بیت(ع) که آیات آغازین سوره علق را نخستین آیات نازل شده بر پیامبر ذکر کرده اند، تقارن بعثت با نزول قرآن را تقویت می کند. هم چنین مفسران و مورخان نیز نوعاً نزول آیات نخست سوره علق را همزمان با بعثت پیامبر می دانند.
گرچه بنابر دیدگاه مشهور اهل سنت، وقوع بعثت در ماه رمضان است، احادیث پیامبر و
اهل بیت(ع) در این باره از ارزش و اعتبار بیش تری برخوردار است. زیرا بر اساس احادیث صحیح پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) و به تبع ایشان بزرگان امامیه، بعثت در 27 رجب رخ داده است. احادیث یاد شده که به وقوع بعثت در 27 رجب تصریح دارد نشان از رأی صحیح در این باره هستند و این نتیجه را در پی دارند که آغاز نزول قرآن کریم همراه با بعثت ( در 27 رجب) بوده است.
اما در مورد آغاز نزول قرآن در شب قدر باید بگوییم با این که مسئله نزول قرآن، پیشینه دیرین دارد و احادیث فراوانی راجع به نزول وحی در شب قدر از طریق شیعه و سنی رسیده است، حتی یک حدیث نمی توان یافت که در آن تعبیری مانند: «أنزل القرآن من لیله القدر» یا «بدء انزال القرآن من لیله القدر» آمده باشد. اگر مقصود از نزول قرآن در شب قدر، آغاز نزول آن بود، حداقل در برخی از احادیث، تعبیری که گویای آن باشد یافت می شد. ولی در احادیث معصومان (ع) و حتی روایات صحابه نیز چنین تعبیری دیده نمی شود.
با بررسی احادیث مختلف دیدیم که برخی از این روایات از نظر سند ضعیف، سست و متزلزل می باشند. و در سلسله سند این احادیث راویانی بودند که نام آن ها در کتب رجال ذکر نشده یا آمده، ولی وصفی از آن ها نشده است. با این اوصاف، سند این احادیث از اعتبار و حجیت می افتد و نمی توان به آن ها اعتماد کرد و بعضی از این احادیث با فرض صحیح بودن سند از نظر متن اشکال داشتند و به صورت مضطرب نقل شده اند. مانند روایتی که عمروالشامی از ابی عبدالله نقل کرد.
از آن چه تاکنون بر مبنای احادیث بیان شد، نتایج ذیل به دست می آید:
1. آغاز نزول قرآن بر پیامبر (ص) همزمان با بعثت در 27 رجب بوده است.
2. ظاهر آیات مربوط به نزول ماه رمضان، بیانگر نزول دفعی قرآن است ( که روایات زیادی به تواتر به دست ما رسیده است).
3. احادیث متعدد، گویای نزول دفعی قرآن در شب قدر است و احادیث شیعه این نزول را در بیت المعمور و آسمان چهارم دانسته اند.
4. اشکالات و شبهات مطرح شده پیرامون نزول دفعی، متزلزل است.

پی‌نوشت‌ها:
 

1-دانشیار دانشگاه مازندران
نشانی الکترونیکی:sm.rabinataj@yahoo.com.
2-کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث
نشانی الکترونیکی:A.Roh@yahoo. com
*تاریخ دریافت مقاله:1388/9/7
*تاریخ پذیرش مقاله:1388/11/14
 

منابع
1. قرآن کریم
2. ابن بابویه قمی، علی بن حسین، عیون اخبار الرضا، مترجم: علی اکبر غفاری و حمید رضا مستفید، دارالکتب الاسلامیه، چاپخانه گوهراندیش، چاپ اول، 1380
3. ابن بابویه قمی، علی بن حسین (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، تصحیح دکتر یوسف بقاعی، تحقیق علامه شیخ محمد جواد الفقیه، بیروت، دارالضواء، چاپ دوم،1413 ه. ق
4. ابن حجر عسقلانی، شهاب الدین، تهذیب التهذیب، ضبط و مراجعه: صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1415 ه. ق
5. ابن داود حلی، تقی الدین حسن بن علی، کتاب الرجال، چاپخانه دانشگاه تهران، بی جا، 1342 ه. ش
6. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر (فی السیره الشریفه النّبویه)، تصحیح دکتر اوجین منوخ، تهران، منشورات مؤسسه النّصر،1322 ه. ق
7. اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، قم، مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی، 4103 ه. ق
8. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات،چاپ اول، 1419 ه. ق
9. برقی، احمد بن محمد بن خالد، رجال، انتشارات دانشگاه تهران، 1383 ش
10. بلاغی، محمد جواد، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، تحقیق الدراسات الاسلامیه، قم، مؤسسه البعثه، چاپ اول، 1420 ه. ق
11. تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1417 ه. ق
12. حجتی، محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ بیست و یکم، 1384 ه. ش
13. حر عاملی، محمد بن حسن، الرجال، تحقیق علی الفاضلی، قم، مؤسسه دارالحدیث العلمیه الثقافیه، 1427 ه. ق
14. حسینی استرآبادی، محمد باقر (میرداماد)، الرواشح السماویه، تحقیق نعمت الله جلیلی و غلامحسین قیصریه ها، مؤسسه دارالحدیث الثقافیه، چاپ اول، 1422 ه. ق
15. حلی، ابومنصور حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، تحقیق شیخ جواد القیومی، مؤسسه نشر الفقاهه، 1422 ه. ق
16. خطیب، محمد عجاج، اصول الحدیث علومه و مصطلحه، بیروت، دارالفکر، 1421 ه. ق
17. خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه انتشارات دارالثقلین، چاپ سوم، 1418 ه. ق
18. خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مطبعه الآداب، چاپ اول، بی تا
19. رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ پنجم، 1380 ه. ش
20. ربانی، محمد حسن، دانش رجال الحدیث، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1382 ه. ش
21. زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، 1424 ه. ق
22. ساعدی، حسین، الضعفاء من رجال الحدیث، قم، دارالحدیث، 1384 ه. ش
23. سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، مؤسسه النشر الاسلامی، الطبعه السادسه، 1426 ه. ق
24. سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الدرالمنثور فی التفسیرالمأثور، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1411 ه. ق
25. سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتفاق فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، المکتبه العصریه، 1418 ه. ق
26. صالح، صبحی، مباحثی در علوم قرآن، ترجمه محمد علی لسانی فشارکی، بنیاد علوم اسلامی، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ اول، 1361 ه. ق
27. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان الطبعه الثانیه، 1394 ه. ق
28. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالفکر، 1414 ه. ق
29. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری المعروف بتاریخ الامم و الملوک، تصحیح نخبه من العلماء و الأجلاء، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بی تا
30. طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال ( معروف به رجال کشی)، تحقیق جواد القیومی الاصفهانی، مؤسسه النشر الاسلامی، 1427 ه. ق
31. طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن، الفهرست، چاپ المکتبه المرتضویه، نجف، بی تا
32. طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن، بی تا، التبیان فی تفسیرالقرآن، تحقیق و تصحیح احمد حبیب قصیرالعاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا
33. عاملی، زین الدین علی (معروف به شهید ثانی)، الرعایه لحال البدایه فی علم الدرایه، تحقیق مرکز ابحاث و الدراسات الاسلامیه، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1381 ش
34. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، 1383 ش
35. کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، 1384 ش
36. مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، تحقیق شیخ محمدرضا مامقانی، تهران، دلیل ما، چاپ اول، 1428 ه. ق
37. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار، بیروت، موسسه الوفاء، چاپ دوم، 1403 ه. ق
38. مجلسی، محمد باقر، مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تصحیح سید محسن حسینی الامینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1406 ه. ق
39. مدیر شانه چی، کاظم، درایه الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1384ش
40. معارف، مجید، تهران عمومی حدیث، انتشارات کویر، چاپ پنجم، 1385ش
41. معرفت، محمد هادی، تاریخ قرآن، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت)، چاپ هشتم، 1385 ش
42. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، مؤسسه النشر الاسلامی، 1416 ه. ق
43. نجاشی، رجال نجاشی (احدالاصول الرجالیه)، تحقیق محمد جواد نائینی، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، 1408 ه. ق
44. یعقوبی، احمد (ابن واضح یعقوبی)، ترجمه دکتر محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ سوم، بی تا
نشریه علوم و معارف قرآن کریم، شماره5