مفهوم مُلک در قرآن (۴)

2. پادشاهان غیر الهی:
 

در ذیل، به برخی از پادشاهان غیر الهی که قرآن از آنها یاد نمود است اشاره می شود:
2-1. نمرود: از نظر تاریخی، نخستین پادشاه یادشده در قرآن، معاصر حضرت ابراهیم خلیل (ع) بوده است. مفسّران (طبری، 1415 ق، ج 3 ،ص 34 / طبرسی، 1406، ق، ج 2، ص 167 / طباطبائی، 1393 ق ، ج 2، ص 353) و مورّخان (طبری، 1415 ق، ج 1، ص 173) مسلمان او را پادشاه بابل و نامش را نمرود گفته اند. وی در مواجهه با دعوت توحیدی حضرت ابراهیم (ع) مدعی خدایی شد و در این باره با آن حضرت احتجاج کرد: «الم ترإلی الذّی حاج إبراهیم فی ربه ان اتاه الله الملک إذ قال إبراهیم ربی الّذی یحیی و یمیت قال انا احیی و امیت...» (بقره: 258) مجاهد و دیگران، او را نخستین کسی خوانده اند که استبداد و خودکامکی پیشه کرد و دعوی الوهیت داشت. (طبری، 1415 ق، ج 3، 34-35 / طوسی، [بی تا]، ج 2، ص 316 / طبرسی، 1406 ق، ج 2، ص 167) گویند: وی در اثبات خدایی خویش و اینکه می تواند مانند خدای ابراهیم (ع) منشأ مرگ و زندگی باشد. دستور داد دو زندانی را آورده، یکی را بکشند و دیگری را آزاد سازند. (طبری، 1415 ق، ج 3، ص 36 / جصاص، [بی تا]، ج 1، ص 550/ طباطبائی، 1393 ق، ج 2 ص 354) گویا مغالطه وی در اقناع مردم کارگر افتاد. از این رو، حضرت ابراهیم (ع) برهان دیگری آورد و دعوی دروغین او آشکار شد. (طباطبائی، همان، ص 354 / ر.ک: بقره: 258)
به اعتقاد مفسّران، خداوند با اشاره به مُلک بخشیِ خویش و ادعای الوهیت نمرود، در مقام ابراز شگفتی از کار اوست؛ زیرا وی بدون قدرت و سلطنت، امتیازی بر دیگران نداشت و او به جای سپاس و استفاده درست، با تکیه بر آن سر به طغیان نهاد. (طبری، 1415 ق، ج 3، ص 34، 168/ بغوی، 1414 ق، ج 1، ص 241) خداوند برای تحقیر او و تقبیح کردارش، به نام وی تصریح نکرده است. (طباطبائی، 1393 ق، ج 2، ص 352) برخی از احادیث، نمرود را در کنار ذوالقرنین، سلیمان و بخت النصر یکی از چهار پادشاهی خوانده اند که بر همه سرزمین های آن روز حاکم بوده اند و قلمرو وسیعی داشته است. (حویزی عروسی، 1373، ج 1، ص 267 / قمی مشهدی، 1411 ق، ج 27 ص 413)
2-2. پادشاه مصر: قرآن مجید در داستان حضرت یوسف(ع) بدون یادکردی نامی از پادشاه معاصر آن حضرت در مصر، همچنین خواب دیدن او و تعبیر آن به وسیله یوسف(ع) خبر می دهد: «وَ قَالَ المِلکُ إِنِّی أَرَی سَبعَ بَقَرَاتٍ سِماَنٍ سِماَنٍ یَأکُلُهُنَّ سَبعٌ عِجَافٌ وَ سَبعَ سُنبُلاَتٍ خُضرٍ وَ أُخَرَ یَابِسَاتٍ...» (یوسف: 43-49) مفسّران نام او را رَیّان بن ولید گفته اند. (طبری، 1415 ق، ج127 ص 228 و ج13، ص 6/ طوسی، [بی تا]، ج 6، ص 156 / جوزی، 1407 ق، ج 4، ص 174) آیات قرآن از بت پرست بودن، شراب خواری، مرجع دادرسی بودن او دست کم هنگام شکایت از درباریان، همچنین دیدار رؤسای صادقه به وسیله او و ارج نهادنش به ارزش هایی همچون دانش، امانت داری و پاک دامنی حکایت می کند. (یوسف: 39-55)
از آیات قرآن می توان به دورنمایی کلی از ساختار نظام سلطانی مصر در زمان حضرت یوسف(ع) دست یافت. یادکرد قرآن کریم از پادشاه و عزیزمصر در کنار یکدیگر و به عنوان دو شخصیت جداگانه و با وظایف و اختیارات متفاوت، نشان می دهد که عزیزی مصر منصبی خدایی از پادشاهی و چیزی همانند وزیر ارشد بوده و به وسیله پادشاه انتخاب می شده است (یوسف: 50-51، 70-78)، به ویژه آنکه آیات از عدم شناخت پادشاه مصر نسبت به یوسف(ع) و بی اطلاعی او از ماجرای آن حضرت و زنان مصر حکایت می کند: «وَ قَالَ المِلکُ ائتُونِی بِهِ فَلَمَّا جَاءهُ الرَّسُولُ قَالَ ارجع إِلَی رَبِّکَ فَاسأَلهُ مَا بَالُ النِّسوَهِ اللاَّتِی قَطَّعنَ أَیدِیَهُنَّ... قَالَ مَا خَطبُکُنَّ إِذ رَاوَدتُّنَّ یُوسُفَ عَن نَّفسِهِ... قَالَتِ امرَأَهُ العَزِیزِ...» (یوسف: 50-51) درحالی که به تصریح قرآن، یوسف در خانه عزیز مصر بود و او ماجرای آن حضرت با همسرش را می دانست: «وَ قَالَ نِسوَهٌ فِی المَدِینَهِ امرَأَهُ العَزِیزِ تُرَاوِدُ فَتَاهَا عَن نَّفسِهِ قَد شَغَفَهَا حُبًّا...) (یوسف: 30 و نیز 23-29) همچنین در گزارش نقشه حضرت یوسف(ع) برای نگه داری بنیامین در نزد خود از ممنوع بودن آن براساس آیین پادشاه یاد می کند و یوسف(ع) با عنوان عزیزمصر و شخصی غیر از پادشاه خوانده می شود. (یوسف: 72، 76، 78 و 88)
درخواست پادشاه مصر از درباریان برای تعبیر خواب خود، انتخاب یوسف(ع) به عنوان امین و مورد اعتماد خویش و نیز برای سرپرستی خزائن مصر و توزیع غلات نشان می دهد که در نظام سلطنتی مزبور، افزون بر عزیزی مصر، مشاورانی برای شاه و صاحب منصبانی همانند وزیر دارایی یا خزانه داری هم بوده است. (یوسف: 43-44، 54-55 و 58-62)
3-2. فرعون: وی بارزترین نمونه یک پادشاه منفی و غیر الهی و معاصر حضرت موسی(ع) است و قرآن با نام فرعون که لقب عمومی سلاطین مصر است از او یاد می کند. وی پادشاهی به تمام معنا خودکامه، مستبد و خودرأی، ستمگر و سرکش، فاسد و خونریز خوانده می شود که دعوی خدایی کرد. (مؤمنون: 46 / شعراء: 29 و 49 / قصص، 4 / غافر: 27 / نازعات: 24 و 177) وی وزیری به نام هامان، مشاورانی در دربار، سپاهی نیرومند و سرزمینی آباد و پرنعمت داشت و به رغم مشاهده انبوهی از آیات و معجزات الهی، بر کفر و طغیانگری خویش پای فشرد و با عذاب الهی نابود گردید. (شعراء: 57-59 / قصص، 6، 8 و 41 / طه: 78)
4-2. ملکه سبا: قرآن از ملکه ای معاصر با حضرت سلیمان و سلطنت وی بر سرزمین سبا یاد می کند: «... وَ جِئتُکَ مِن سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ إِنِّی وَجَدتُّ امرَأَهً تَمِلکُهُم وَأُوتِیَت مِن کُلَّ شَیٍ وَلَهَا عَرشٌ عَظِیمٌ.» (نمل: 22-23) مشهور مفسّران (طبری، 1415 ق، ج19، ص 185 / طوسی، [بی تا]، ج8، ص 99 / جوزی، 1407 ق، ج6، ص 165) و مورّخان (ابن قتیبه، 1373، ص 628-629 / احمد بن یعقوب، 1415 ق، ج1، ص 59 / طبری، 1415 ق، ج 1، ص 289-290) مسلمان، نام او را بلقیس گفته اند. آیات قرآن نشان می دهد که وی حکومتی به نسبت مقتدر، سپاهی انبوه، نیرومند و کاملاً فرمان پذیر، تختی باشکوه و سرزمینی با رونق و پرنعمت داشته و زنی با درایت، اهل مشورت و عین حال خورشیدپرست بوده است: «قَالُوا نَحنُ أُولُوا قُوَّهٍ وَأُولُوا بَأسٍ شَدِیدٍ». (نمل: 23-29 و 24-35)
5-2. فرمانروای معاصر خضر(ع): قرآن در حکایت داستان همراهی حضرت موسی(ع) با خضر(ع) از فرمانروایی یاد می کند که کشتی های سالم را به زور تصاحب می کرده است: «أَمَّا السَّفِینَهُ فَکَانَت لِمَسَاکِینَ یَعمَلُونَ فِی البَحرِ فَأَرَدتُّ أَن أَعِیبَهَا وَکَانَ وَرَاءهُم مَّلِکٌ یَأخُذُ کُلَّ سَفِینَهٍ غَصبًا.» (کهف: )
منبع: نشریه الاهیات اجتماعی شماره 2.