دین در رشته های علوم انسانی و اجتماعی و در آیات قرآنی (۳)

آیات شریفه قرآنی
 

بحث های قرآنی در زمینه مفهوم دین را می توان در نظم و نسقی مترتب، به شیوه زیر ارائه نمود.
1. دسته ای از آیات شریفه قرآنی بر این ایده دلالت دارند که همه جمعیت ها و جوامع بشری دارای دین و راه و روش زندگی مخصوص به خودند. در واقع این دسته از آیات قرآنی، مؤید یافته های مورخان، جامعه شناسان و انسان شناسان فرهنگی/ مردم شناسان، مبنی بر حضور فرهنگ و دین به عنوان جزئی از عناصر سازنده آن، در سرتاسر تاریخ زندگی بشر می باشند. (ببینید گیدنز، 1374، صص 36 و487/ کوئن، 1380، ص59/ ترنر، 1378، ص299).
انسان شناسان فرهنگی / مردم شناسان عموماً معتقدند که همه جوامع، اعم از شکارگر، کوچنده، قبیله ای، روستایی، شهری، سنتی و متمدن دارای فرهنگی نظام مند و پیچیده بوده و از عقاید و آیین های دینی مشخصی برخوردار بوده اند. از نظر آنها، دین همواره یکی از عناصر اصلی سازنده فرهنگ جوامع محسوب بوده است.( Pals, 1996.p. 531) به گفته نینان اسمارت: « در خلال تاریخ و در آن سوی دوره فترت تاریک از فرهنگ های اولیه نژاد بشر، دین، یک عنصر حیاتی و فراگیر زندگی بشر بوده است. برای شناخت تاریخ بشر و زندگی انسان، ضروری است که دین را بشناسیم. » (Smart, 1991, p.4) بر این اساس همانگونه که همه اقوام و جوامع در طول تاریخ دارای فرهنگ و سبک زندگی مخصوص به خود بوده اند، همه آنها به لسان قرآنی از دیانت و رسالت و راه و رسم دینی خاص خود برخوردار بوده اند. آیات مورد اشاره در فوق عبارتند از:
• ولکل امه رسول فاذا جاءرسولهم قضی بینهم بالقسط وهم لا یظلمون(یونس : 47).
امت به معنی گروهی/ جمعیتی از انسان ها که همه آنها در امری با هم مشترک اند (مصباح یزدی، 1379، ص87). قضی بینهم به معنی حکم شد وداوری شد درمیان آنها. و قسط به معنی عدل است.(قمی 1407 ق، ص 187) . حال ترجمه آیه شریفه چنین می شود: و برای هر امتی (جمعیت وجماعتی)، رسولی هست. و هنگامی که رسول آنها در رسد، بین آنها به عدالت حکم خواهد نمود وبه آنها ظلم نمی شود.
• ولقد بعثنا فی کل امه رسولا ان اعبدوا الله واجتنبوا الطاغوت (نحل : 36). بعث به معنی برانگیختن ومبعوث کردن؛ وطاغوت که از ماده طغیان به معنی تجاوز از حدود است، به فردی اطلاق می شود که خود را معبود مردم ساخته است. (قمی، 1407ق، ص147). با این حساب، ترجمه آیه شریفه عبارت است از: وبه تأکید ما درهر امتی/ جمعیتی، رسولی را برانگیختیم تا مردم را به عبادت خداوند و اجتناب از [فرمانبری] طاغوت /سرکشان [دعوت نماید].
• وهمت کل امه برسولهم لیاخذوه وجادلوا بالباطل لیدحضوا به الحق (غافر: 5). وهمت یعنی اهتمام ورزید، تلاش کرد وقصد نمود؛ وجدال به باطل به معنی بحث و گفت وگو برای غلبه بر دیگری ونه برای روشن شدن حقیقت؛ وادحاض حق به معنی زایل کردن وباطل کردن حقیقت است. (شُبّر، [بی تا]، ص 440). براین اساس ترجمه آیه عبارت است از: وهر امتی [جمعیتی] قصد رسول خود را نمود تا او را بگیرند وبا او به ناحق مجادله کنند تا بدین طریق، حقیقت را پایمان نمایند.
• وان من امه الا خلا فیها نذیر(فاطر: 24). نذیر به معنی منذر، بیم دهنده وهشدار دهنده از عواقب کارهای زشت بوده. و انذار به معنی ابلاغ پیامی هشدار دهنده است. (قمی، 1407ق، ص 223). ترجمه آیه چنین خواهد بود:وهیچ امتی [جامعه ای] نیست مگر آنکه بیم دهنده ای[از پیامدهای کارهای بد] درمیان آنها بوده است.
• ولکل امه جعلنا منسکا لیذکروا اسم الله علی ما رزقهم من بهیمه الانعام (حج: 24). منسک به معنی محل اجرای مناسک دینی از قبیل عبادت و قربانی وامثال آن است(قمی، 1407ق، ص227). و بهیمه که جمع آن بهائم است، با انعام یعنی چارپایان هم معناست. حال ترجمه آیه چنین است: و بر هر امتی [جمعیتی] ما محل / معبدی برای مناسک و آیین ها قرار دادیم تا نام خداوند را [در هنگام ذبح] روزی شان از چارپایان، بر زبان آرند.
• لکل امه جعلنا منسکا هم ناسکوه (حج: 67). ما برای همه [اقوام و جمعیت ها ] محل مناسک و آیینی که آنها به جای می آورند، معین ساختیم.
• لکل جعلنا منکم شرعه ومنهاجا و لو شاء الله لجعلکم امه واحده(مائده: 48). شرعه در وزن فعله، که به نوع خاصی از شریعت و تشریع اطلاق می شود. درمعنای آبشخور و راه و مسیر واضح نیز به کار می رود.(قمی، 1407ق، ص 126). و منهاج بر وزن مفعال به معنی نهج وطریق واضح است .(همان) براین اساس، ترجمه آیه چنین خواهد بود: ما برای همه (جمعیت ها) از شما، مسیر وراه روشن [شریعت وطریقتی] قرار دادیم ؛ واگر خداوند می خواست همه شما را به صورت امت [جمعیت] واحدی قرار می داد.
حال، مجموعه آیات شریعه فوق، این ایده را تأیید می کند که هر امتی، صرف نظر از بزرگی و کوچکی، بدوی یا حضری، دارای منسک ومعبد وشریعت و طریقت وآیین وراه ورسم وسبک زندگی وفرهنگ خاص خود بوده واز آن پیروی کرده است.همه اقوام وجمعیت ها دارای رسول ونبی ومنذر ومبشر ویژه خود بوده واز دیانت ورسالت دینی خاص خود تبعیت کرده اند.
2. از دسته دیگری از آیات قرآنی استفاده می شود که دونوع دین وایمان در عرض یکدیگر درطول تاریخ بشر ظهور ورواج داشته اند: حق وباطل، شکر وکفر، توحیدوشرک. برهر دو نوع، لفظ دین وایمان اطلاق شده ودرهر دو شکل، ایمان وتدین ومؤمن ومتدین وجود دارد. یکی ایمان به حق ومؤمن به حقیقت است ودیگری ایمان به کفر وتدین به شرک. مثلاً به این آیات توجه کنید:
• لکم دینکم ولی دین(کافرون: 6). دین به معنی عقیده والتزام، جزاء، طریقت و شریعت است(قمی، 1407ق، ص 83) واز این رو معنای آیه این است که: برای شماست دین وعقیده وشریعت وراه ورسمتان، وبرای من است مذهب و طریقه وآیین من.
• والذین امنوا بالباطل وکفروا بالله اولئک هم الخاسرون(عنکبوت: 52). ایمان به معنی عقیده راسخ و باور پابرجا، وکفر به معنی بی ایمانی وانکار نعمت های خداوند است، (قمی، 1407 ق، ص 198). براین اساس،معنای آیه عبارت است از: وکسانی که به باطل ایمان آوردند وبه خداوند کفر/ ناسپاسی ورزیدند، آنها همان زیان دیدگانند.
• افبالباطل یومنون وبنعمه الله یکفرون(عنکبوت : 67، ومشابه آن درنحل: 72). آیا به باطل، ایمان وعقیده راسخ می آورند ونعمت های خداوند راانکار می کنند / کفر می ورزند.
• قل یوم الفتح لا ینفع الذین کفروا ایمانهم ولا هم ینظرون (سجده: 29). انظار به معنی مهلت دادن است. (قمی، 1407ق، ص223) معنای آیه چنین است: بگو [ای پیامبر (ص)] در روز پیروزی، ایمان کافران به کارشان نمی آید و به آنها مهلتی داده نمی شود.
• هوالذی ارسل رسوله بالهدی ودین الحق لیظهر علی الدین کله ولو کره المشرکون (توبه: 33). هدایت به معنی ارشاد وراهنمایی و آشنایی به راه ومقصد است.(قمی، 1407ق، ص247). اظهار به معنی غلبه دادن، مسلط کردن وسیطره بخشیدن است. (همان، ص148) از اینرو، معنای آیه چنین است: او کسی است که رسولش را به هدایت و دین حق فرستاد تا آن[دین حق] را بر همه دین [های دیگر] نمودار/ غالب سازد، اگر چه مشرکان را خوش نیاید.
• قاتلوا الذین لا یومنون بالله ولا بالیوم الاخر ولا یحرمون ما حرم الله و رسوله ولا یدینون دین الحق من الذین اوتوا الکتاب حتی یعطوا الجزیه عن ید وهم صاغرون(توبه: 29). جزیه به معنی مال معینی است که سالانه از غیر مسلمانان اهل ذمه در بلاد اسلامی گرفته می شد، و صاغر نیز به معنی ذلیل و حقیر می باشد. (شبّر، [بی تا]، ص 202). حال معنای آیه عبارت است از : با کسانی از اهل کتاب [یهودیان ومسیحیان] که به خداوند و روز آخرت ایمان ندارند وآنچه را که خدا و رسول او حرام کرده اند حرام نمی دانند، ومتدین به دین حق نمی شوند. مقاتله / کارگزار کنید تا اینکه در [کمال] خفت وخواری با دستان خود جزیه /مقرری بپردازند.
• انا هدینا السبیل اما شاکرا واما کفورا (انسان : 3). به تأکید ما، انسان را به راه [مستقیم] هدایت کردیم. حال یا او شکر می گذارد ویانعمت ها را زیاد انکار می کند.
در مجموع از آیات قرآنی مذکور، این ایده استفاده می شود که در زندگی اجتماعی بشر در فرایند تاریخی آن، همواره دو نوع دین، دونوع ایمان، دو نوع تدین و دینداری پابه پای هم، جلوه گری داشته اند. یک نوع آن عبارت است از دین حق و دین داری حقیقی و مؤمنانی که به راه راست هدایت شده و به نعمت های خداوند شکر ورزیده اند، و نوع دیگر آن، دین باطل و دینداری کاذب و مؤمنانی که در راه ناصواب خود پای فشرده وبرای خداوند شریک قائل شده و به نعمت های او کفر ورزیده اند.
3. همانگونه که امت ها و جمعیت های انسانی، مؤمن و کافرند، رهبران، نخبگان، الگوها و امامان آنها نیز به همین صورت مؤمن و مشرکند. به آیات زیر توجه کنید:
• فقاتلوا ائمه الکفر انهم لا ایمان لهم لعلهم ینتهون(توبه: 12). کلمه ایمان اگر با فتح الف خوانده شود، جمع یمین خواهد بود به معنی عهد و قسم و پیمان، و اگر با کسر همزه تلفظ شود به معنی عقیده راسخ و محکم. و کلمه نهی و انتهاء نیز به معنی بازداشتن و دست کشیدن است. حال ترجمه آیه عبارت است از: پس، امامان/ جلوه داران کفر را بکشید زیرا عهد و پیمانی برای آنها نیست [آنها تعهدی به پیمان های خود ندارند] ویا ایمان [به حقیقتی] ندارند، شاید آنها[بدین طریق] دست از عملشان بردارند.
• وجعلناهم ائمه یدعون الی النار ویوم القیامه لاینصرون(قصص: 41). وآنها را امامانی که دعوت به آتش می کنند، قرار دادیم، ودر روز قیامت، کمکی به آنها نخواهد شد.
• وجعلنا هم ائمه یهدون بامرنا(انبیاء 73). وآنها را امامانی قرار دادیم که امر/ دستورات ما را ارشاد می کنند.
• وجعلنا منهم ائمه یهدون بامرنا لما صبروا (سجده: 24). واز ایشان به خاطر صبر واستقامت شان، امامانی قرار دادیم که امر/ دستورات ما را ارشاد می کنند.
منبع: نشریه الاهیات اجتماعی شماره 2.