دین در رشته های علوم انسانی و اجتماعی و در آیات قرآنی (۱)

چکیده
 

مقاله حاضر از دو بخش تشکیل یافته است. در بخش نخست، این ایده شرح شده که دین واقعیتی کثیرالابعاد بوده و از این رو دانش های متعددی از نقلی و عقلی و تجربی لایه های متفاوت آن را پژوهش می کنند و در بخش دوم، این ایده توضیح داده شده که مطابق آیات قرآنی، تاریخ همواره جلوه گاه دینداری انسان ها بوده است. دین ها، چه در شکل حقیقی وتوحیدی وحنیفی آن، دین اند، و چه در شکل شرک وکفر وانحرافی وفرقه ای آن. لفظ دین بر همه آنها، به یکسان اطلاق می شود. واین کاربردی است که در دین شناسی نوین، اعم از فلسفی و اجتماعی، از دو سده قبل رواج داشته است.
کلیدواژه ها : دین، ادیان، علوم انسانی، علوم اجتماعی، آیات قرآنی.

مقدمه
 

انقلاب اسلامی ایران (1357 ش) و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی وبلوک شرق (1991م) فضای کاملاً مساعدی برای رشد دینداری جهانی ونیز گسترش رشته های دین پژوهشی در دانشکده های علوم انسانی (Humanities) وعلوم اجتماعی(Social Sciences) دانشگاه های معتبر جهان پدید آورده است. انقلاب اسلامی، موج توفنده ای از عواطف واحساسات خداجویانه و معنا گرایانه را در جهان به راه انداخت و فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی به عنوان کشور مادر تغذیه کننده ایدئولوژی مادی گرایانه مارکسیسم - لنینیسم، در واقع، سد عمده رواج خدا گرایی ومعنا گرایی در نیمی از جهان (سوسیالیستی) معاصر را از بین برد، و بدین ترتیب، عقیده واحساس دینی توده ها وجمعیت های فطرتاً خداجوی، به آزادی ومقبولیت نسبتا ً چشمگیری درجهان حاضر دست یافت. ( Davari, 2005, p.1) رونق بازار کلیسا ومعابر ومساجد، ورواج استفاده از علائم ونشانه های مذهبی تقریباً درسرتاسر جهان ونیز ظهور جریان های بنیادگرا در ادیان بزرگ دنیا از قبیل اسلام، مسیحیت، یهودیت، هندو و بودایی در دهه های اخیر از شواهد قاطع وتردید ناپذیر این ادعاست.(Giddens , 2001, p.36- 455)

معنای لغوی دین
 

دین در لغت نامه دهخدا در معانی کیش، مله، صبغه، طریقت وشریعت به کار رفته است.(ج 8، ص11417) ابن اثیر درکتاب نهایه آن را به معنای اطاعت، خضوع، عادت، متابعت وجزاء به کار برده (جزء ثانی، ص 48- 149) و دیکشنری آموزشی پیشرفته آکسفورد برای واژه دین(Religion) سه معنا آورده که عبارتند از : عقیده به وجود خدا یا خدایان واعمالی که به پرسش او یا آنها مرتبط است؛ یکی از نظام های عقیدتی که مبتنی بر اعتقاد به خدای معین ویا خدایان است؛ وسوم علاقه یا احساسی که در زندگی فرد بسیار با اهمیت است.(Hornby, p. 5701)

دین در رشته های علمی
 

واقعیت این است که دین دارای ابعاد گوناگونی است که دانش های متعددی امروز به مطالعه بعدی از ابعاد آن سرگرمند. از این رو، دین در هر یک از دانش های کلام، فلسفه، تاریخ، روان شناسی، جامعه شناسی ومردم شناسی / انسان شناسی فرهنگی دارای تعریفی کاملاً متفاوت و متمایز بوده ونباید عرصه یکی را با دیگری اشتباه گرفت وتصور نمود که دین همواره ودرهمه دانش ها به یک معنا و یک تلقی به کار می رود. در حالی که در برخی از رشته های علمی نظیر کلام و فلسفه به ماهیت وگوهر وحقیقت دین توجه می شود، در برخی دیگر از دانش ها نظیر روان شناسی وجامعه شناسی ومردم شناسی/ انسان شناسی به ظهورات، جلوه ها، پدیده ها، نمودها، جریان ها و کارکردهای آن پرداخته می شود.

علم کلام
 

دین از منظر متکلمان اسلامی، به عنوان وحی الهی، مجموعه ما انزل الله، مجموعه احکام وتشریعات الهی که توسط رسولان او برای بهبود وانتظام وتکامل زندگی بشر آورده شده، تلقی می شود: « دین در[این] اصطلاح، به معنای اعتقاد به آفریننده ای برای جهان وانسان و دستورهای عملی متناسب با این عقاید است، از این رو کسانی که مطلقاً معتقد به آفریننده ای نیستند وپیدایش پدیده های جهان را تصادفی ویا صرفاً معلول فعل وانفعال های مادی وطبیعی می دانند بی دین نامیده می شوند. بنا به تعریف ذکر شده، هر دینی از دو بخش تشکیل می گردد: 1. عقیده یا عقایدی که حکم پایه واساس وریشه آن رادارد مانند اعتقاد به وجود خداوند یکتا ودادگر وتوانای مطلق، اعتقاد به معاد و....؛ 2. برنامه حرکت به سوی هدف که احکام وتکالیف نامیده می شود واخلاقیات واحکام فقهی را تشکیل می دهد» (مصباح یزدی، 1370، ص 28- 29) کتاب تجرید الاعتقاد، خواجه نصیر الدین طوسی نمونه کلاسیک برجسته ای از دانش کلام اسلامی / شیعی محسوب می شود. دو سوم از متن این کتاب به مباحث امور عامه فلسفی از قبیل وجود و عدم و ماهیت و علت و معلول و جواهر و عرض اختصاص یافته، و یک سوم باقیمانده به چهار بحث اعتقادی با عناوین صانع عالم، نبوت، امامت و معاد پرداخته شده است. در دهه های اخیر، مباحث کلامی در قالب های جدیدی ارائه شده که در این زمینه به سه نمونه اشاره می شود: یکی کتاب «الاهیات» تحریر درس های آیت الله شیخ جعفر سبحانی از این دانش است. دراین کتاب چهار جلدی، ابتدا کلیاتی در زمینه دین فطری؛ وسپس راه های معرفت خداوند؛ ودر ادامه صفات ثبوتی، بحث حسن وقبح عقلی، وبحث شرور مورد بحث قرار گرفته است. در جلد دوم مباحث صفات سلبیه، قضاء وقدر، بداء، عدل الهی، جبر واختیار، اراده ازلی، وهدایت وضلالت، مطرح شده است. در جلد سوم این کتاب، مباحث نبوت عامه، وحی، عصمت، نبوت خاصه، معجزه بودن قرآن مجید، ویژگی های دعوت اسلامی، و مسئله خاتمیت دین اسلام مورد بحث قرار گرفته است.درجلد چهارم، در ابتدا مباحث مربوط به امامت و خلافت، ودر ادامه مباحث مربوط به معاد و رجعت وتناسخ مطرح شده، ودرپایان بحث های مربوط به ایمان، توبه، شفاعت، احباط و تکفیر، امر به معروف و نهی از منکر، تقیه، عدالت صحابه، تحریف قرآن و متعه آورده شده است.
نمونه دوم کتاب «آموزش عقاید: آیت الله محمد تقی مصباح یزدی است که در سه جلد و در قالب شصت درس عرضه شده است. عناوین دروس آن عبارتند از : دین چیست، پی جویی دین؛ شرط انسان زیستن؛ راه حل مسائل بنیادی جهان بینی؛ شناخت خدا ؛ راه ساده خداشناسی ؛ اثبات واجب الوجود؛ صفات خدا؛ صفات ذاتیه؛ صفات فعلیه؛ سایر صفات فعلیه؛ بررسی علل انحراف؛ حل چند شبهه، جهان بینی مادی و نقد آن؛ ماتریالیسم دیالکتیک و نقد آن؛ یگانگی خدا؛ معانی توحید؛ جبر واختیار قضاء وقدر؛ عدل الهی؛ درآمدی بر مسائل نبوت؛ نیاز بشر به وحی ونبوت؛ حل چند شبهه؛ ویژگی های پیامبران؛ مردم و پیامبران؛ پیامبر اسلام؛ اعجاز قرآن؛ مصونیت قرآن از تحریف ؛ جهانی و جاودانی بودن اسلام؛ خاتمیت؛ امامت؛ نیاز به وجود امام؛ نصب امام؛ عصمت وعلم امام؛ حضرت مهدی(عج) ؛ اهمیت فرجام شناسی؛ وابستگی مسئله معاد به مسئله روح؛ تجرد روح؛ اثبات معاد، معاد در قرآن؛ پاسخ قرآن به شبهات منکرین؛ وعده الهی در مورد قیامت؛ مشخصات عالم آخرت؛ از مرگ تا قیامت؛ تصویر رستاخیز در قرآن؛ مقایسه دنیا با آخرت؛ رابطه دنیا با آخرت؛ نوع رابطه دنیا و آخرت؛ نقش ایمان وکفر در سعادت و شقاوت ابدی؛ رابطه متقابل ایمان و عمل؛ چند نکته مهم؛ حبط و تکفیر؛ امتیازات مؤمنان؛ شفاعت وحل چند شبهه.
و نمونه سوم. مجموعه شش جلدی «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» نوشته آیت الله مرتضی مطهری است که در سبک ومحتوا جداً نمونه بی بدیل تلقی می شود. جلد اول آن به موضوع انسان و ایمان، وجلد دوم آن در خصوص جهان بینی توحیدی، وجلد سوم به موضوع وحی و نبوت، وجلد چهارم به موضوع انسان در قرآن؛ وجلد پنجم درخصوص جامعه وتاریخ؛ وجلد ششم آن به زندگی جاوید با حیات اخروی اختصاص یافته است. این مجموعه در واقع پیش درآمدی برای طرح مسایل کلامی عصر حاضر به سبک وسیاق کاملاً نو است که از آن عموماً با عنوان کلام جدید تعبیر می شود.

فلسفه دین
 

نویسندگان کتاب «عقل و عقیده دینی» درذتوضیح این واژه گفته اند: «دین مجموعه ای است از عقاید، اعمال و عواطف شخصی و جمعی که حول محور یک واقعیت غایی نظم و انتظام یافته اند. این واقعیت ممکن است به صورت یگانه و یا متکثر، شخصی ویا غیر شخصی، الهی ویا غیر الهی و نظایر آن شناخته شود. که از یک دین تا دین دیگر متفاوت است.» (Paterson and ...., 1991, p.4) آنها در عقاید اصلی آن- هنگامی که تحت راهنمایی و آگاهانه انجام گیرد، بسیار مفید خواهد بود. از آنجایی که فلسفه رشته ای است که به طور دقیق عقاید را ارزیابی می کند، ممکن است ما به درستی متوقع باشیم که این دانش به پژوهش ما از عقاید دینی، کمک کند. [راه] جستجو برای فهم اینکه فلان عقاید معین چقدر معنادار، یکدست / همخوان، ویا معقول است. این است که ما در یک فعالیت فلسفی [کاملا] مشخص وارد شویم. رشته آکادمیکی که بعد عقلانی دین را می سنجد به عنوان فلسفه دین شناخته می شود.» (Ibid, p. 6) مباحثی که این کتاب در قالب پانزده بخش مورد بحث قرار داده عبارتند از : تفکر درباره خدا، جستجو برای غایت؛ تجربه دینی، مواجهه با عالم ربوبی به چه معناست؛ ایمان و عقل، چگونه این دو با هم مرتبط می شوند؛ اوصاف ربویی، خدا شبیه چیست؟
براهین خداگرایانه، موردی دال بر وجود خدا؛ مسئله شرور، موردی علیه وجود خدا؛ شناخت خدا بدون برهان و استدلال، آیا خداگرایی نیاز به یک بنیان و پایه دارد؛ زبان دینی، چگونه ما می توانیم به طور معنادار از خدا صحبت کنیم؛ معجزات، آیا خدا در رویدادهای زمینی مداخله می کند؛ زندگی بعد از مرگ، آیا دلایلی برای امید وجود دارد؟ دین وعلم، سازگار با هم و یا ناسازگار؛ تکثر گرایی دینی، چگونه می توانیم گونه گونی دینی را تفهیم؛ اخلاق دینی، رابطه خداوند با اخلاق؛ فلسفه وآموزه های کلامی، آیا فلسفه می تواند عقاید دینی را توضیح دهد؛ جست وجوی مستمر، خدا و کارهای مخاطره آمیز بشر.
درعین حال ملویلی استوارت درکتاب «فلسفه دین» مباحث زیر را مطرح کرده است: ایمان وعقل؛ براهین وجود خدا؛ مسئله شر/ شرور وراهبردهای دفاع از آن؛ صفات خداوند؛ معجزات، مرگ وجاودانگی و تکثر گرایی دینی.
منبع: نشریه الاهیات اجتماعی شماره 2.