نوایی که ما را به بین الحرمین برد

مناجات خوانی از نیم قرن پیش به این سو
 

سال ها قبل اگر حجره های بارگاه حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع) در شهر ری یا مسجد امین الدوله در جنوب تهران، مجمع خوانندگان و شنوندگان مناجات و دعا بود، امروز همه می توانند در ساعات گوناگون روز و شب، بهترین نیایش ها و دعاها را از بخش های مختلف رسانه ملی بشنوند و ببینند. مخاطبان مناجات خوانی شاید اما کمتر بدانند که طی نیم قرن گذشته چه اتفاقاتی در این عرصه رخ داده و چه کسانی در آن صاحب سبک و منشآ اثر بوده اند. در حالی که مناجات خوانی و اجرای دعاهای گوناگون در سال های قبل از انقلاب اسلامی در انحصار یکی، دو چهره رادیویی بود و پس از انقلاب، نه تنها سد انحصار شکست که با تربیت نسل جدیدی از مناجات خوانان، دعا خوانی و نیایشگری حالت عمومی تری به خود گرفت. به نحوی که امروز، تقریبا مسجدی نیست که در آن دعای عرفه خوانده نشود یا شب های قدر، مهمانان خداوند سبحان را نپذیرد.
مناجات خوانی از قدیم به شکل شب زنده داری در مساجد تهران از یکی-دو ساعت مانده به اذان صبح انجام می شد. هنوز هم این سنت حسنه در مشهد یا حرم حضرت معصومه (س) انجام می شود و مردم را برای اقامه نماز صبح آماده می کند. در تهران قدیم بعضی مساجد این شیوه را اجرا می کردند و بعضی دیگر، مجالس قرائت دعاهای کمیل و ندبه داشتند.
سال ها قبل از انقلاب، سید علی میرهادی، حاج حسن ارضی، حاج ولی الله کرمی و افراد دیگری در شبستان های حرم حضرت عبدالعظیم (ع) مناجات می خواندند. در یکی از حجره های صحن، سال ها برنامه مناجات خوانی و مرحوم عطاردی برگزار می شد. در باغ طوطی، حاج حسن ارضی می خواند و در مجموع، شب های جمعه از هر حجره، صدایی بر می خاست. بعضی ها جمعیت داشت و مردم از چهار سوی تهران می آمدند و بعضی، جمعیت کم و انتخاب شده ای داشت.
با این حال، استفاده عمومی مردم از مناجات رادیو بود که سید جواد ذبیحی در آن، تمام ماه رمضان، میدان داری می کرد و البته مرحوم علی بهاری هم در اجرای مناجات فعالیت داشت. مناجات های رادیو در یک سیستم زمان بندی و طبقه بندی شده قرار داشت و افراد خاص و مورد اطمینان حاکمان وقت مناجات می خواندند.
حکومت پهلوی نه تنها با مداحی و روضه خوانی در دوران حکومت خود به شکل های مختلفی مقابله می کرد و محدویت های متعددی برای برپایی این برنامه های اجتماعی وضع کرده بود، با برگزاری جلسات مناجات و دعا در منازل و هیات های مذهبی هم میانه خوبی نداشت و این نشست ها را کانون رویارویی نیروهای مذهبی با حکومت می دانست. بنابراین بسیاری از جلسات مناجات خوانی در خانه های شخصی مردم، بدون نشانه های رسمی شکل می گرفت و مردم با بازگذاشتن در خانه ای که هیات در آن جا برگزار می شد، مهمانان را به منازل خود دعوت می کردند تا ساعتی به مناجات شبانه بنشینند.
اما با پیروزی انقلاب و رهبری امام خمینی (ره) که خودش اهل مناجات، شب زنده داری و دعا خوانی بود، مردم به اجرای مراسم قرائت دعای کمیل گسترده تشویق شدند. مداحان جوان و خوش صدایی مانند حسین شمسایی، خواندن دعای کمیل را اوایل انقلاب از دانشگاه تهران شروع کردند و روحانیونی مثل حجت الاسلام رستگاری، صداهای ماندگاری در دعاخوانی از خود به یادگار گذاشتند.

توقتی مناجات به سنگر ها رفت
 

انقلاب اسلامی، در کوتاه ترین زمان ممکن دعا خوانی را به شبستان های مساجد کشاند و برنامه های فراوانی برای مناجات به خصوص در ماه مبارک رمضان انجام شد. هیات های مذهبی که تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی امکان برپایی مجالس نیایش نداشتند، مناجات خوانی های پر شوری را برنامه ریزی کردند و نخستین رمضان بعد از پیروزی انقلاب را با مجالس نیمه شب خود گرامی داشتند. آنها قرائت دعای افتتاح را به خواندن دعای ابوحمزه ثمالی در برنامه های خود افزودند و در همین عرصه، مناجات خوانائی به همت «مجمع الذاکرین حسینی» به جامعه مذهبی کشور معرفی شدند که نه تنها دعا که سرورده های فارسی مناجات را به بهترین شکل اجرا می کردند.
در همان سال های نخستین پس از پیروزی انقلاب اسلامی که مداحی در روش های تاریخی و قدیمی خود در جا می زد، مردی به نام «غلامرضا سازگار» با گردآوردن جوانان نوخاسته و نوگرا، مجمع الذاکرین حسینی را در تهران پدید آورد. این مجمع، با آموزش ساده و بی پیرایه جوانان علاقه مند و معرفی مداحان، قاریان و ذاکران به جامعه مذهبی کشور، نه تنها روح تازه ای به کالبد مداحی و مناجات خوانی کشور ما دمید، بلکه نوع آموزش های خود را به عنوان یک الگوی کاملا موفق در سراسر کشور ترویج داد. به گونه ای که هم اکنون محافل و مجامع فراوانی با عنوان «مجمع الذاکرین» در تهران و سایر شهرستان های کشور مشغول تربیت و معرفی مداحان جوان هستند.
سید احمد صالحی خوانساری، علی فراهانی، مصطفی طالبی پور، حسین باقری، محمود تاری، محمد صادقی، حمید رمضان پور، مهدی غیاثی و ... از این مجمع به جامعه ذاکران معرفی شدند که صالحی خوانساری، فراهانی، تاری و رمضان پور، اکنون از شاخص ترین چهرهای مناجات خوانی سه دهه اخیر کشورمان هستند.
اما با شروع جنگ، دامنه مناجات به تمام سنگرها کشیده شد و هر گردان و لشگری، برنامه های مناجات خوانی و توسل برگزار کرد.افرادی مانند صادق آهنگران، مناجات را به داخل سنگرها بردند. راز و نیاز رزمندگان در شب های عملیات باعث شد که مناجات، توسعه بیشتری پیدا کند. این در حالی بود که اشعار مناجاتی قبل از انقلاب بیشتر از نظامی گنجوی، سعدی، مولانا و... بود و بعد از انقلاب، شعرا به سمت مناجات رو آوردند و اشعار مناجاتی بسیاری گفتند. طوری که با حضور شعرای آیینی دست خوانندگان مناجات باز شد.

خانه تکانی در رادیو
 

رادیو نمی توانست بنشیند و از قافله پیشرفت مناجات خوانی عقب بیفتد. رسانه ای که مناجات خوانی در آن مشخصا در انحصار افراد کاملا نأیید شده از سوی حکومت پهلوی بود، حالا با دست خالی و فقر نیروی کافی مواجه بود.انحصار طلبی 30 ساله مناجات خوان اصلی رادیو، هر چند مخاطبان و شنوندگان برنامه های آن را به صدای گیرا و جذاب ذبیحی انس داده بود، اما شنیدن صدای کسی که در پایان سوگواری و مناجات خوانی، شاهنشاه را دعا می کرد، احساسات مخاطبان انقلابی را بر می انگیخت. هیچ کس حتی افراد غیر انقلابی تصور نمی کردند کسی که موذن دوران خفقان، مداح سلطنت و دعاگوی شاه ملعون بوده، بتواند جایی در رادیو داشته باشد. چرا که این کار نشان می داد که انقلاب تا چه اندازه تهیدست و فقیر است که نمی تواند یک مناجات جدید پخش کند. به علاوه اینکه او تنها چند ماه بعد از پیروزی انقلاب، از دنیا رفته بود.
به همین دلیل، پس از انقلاب اسلامی، باید یک خانه تکانی اساسی در رادیو انجام می شد. حسین صبحدل، عباس صالحی، مصطفی صدرزاده، کاظم نیکنام و ... آستین همت را بالا زدند تا این خلأ را برای شنوندگان رادیو پر کنند. آنها مناجات خوانان توانایی در حسینیه ارشاد و پایگاه های مذهبی-فرهنگی بودند.
با شروع کار این افراد در رادیو، بخش قرآن، مناجات و دعا و شعر تأسیس شد و صبحدل تمام وقت خود را برای راه اندازی این بخش گذاشت. حسین شمسایی جوان نیز در کنار او به شکل گیری هسته مرکزی مناجات و دعا کمک می کرد.
شایسته انقلاب نبود که دوباره ربنای سید جواد ذبیحی از رادیو پخش شود و صدای تازه ای در خانه های مردم نپیچد. هسته جدید با نخستین رمضان پس از انقلاب، حدود 10 روز فاصله داشت که از خواننده های بی شمار تست و امتحان بگیرد و صداها را آزمایش کند. محمدرضا شجریان به کمک این جمع رفت و امتحان صداها را گرفت. این در حالی بود که تیم جدید همکاران رادیو که با هدایت صبحدل کار خود را شروع کرده بود، یک روز مانده به رمضان تازه دانست که یک شب دیگر باید ربنا پخش شود و آنها هنوز به ربنای مطلوب نرسیده اند.
مرحوم صبحدل، صاحب یکی از بهترین و ماناترین اذان های ایرانی از شجریان می خواهد که ربنا را خودش بخواند، اما او می گوید که آمادگی ندارد و بعید است چیز خوبی از آب در بیاید. با این حال، او «ربنا» را اجرا می کند، اما می گوید که به دلش ننشسته است. او چند بار دیگر ربنا را می خواند و به موازات آن، افراد خوشخوانی می آیند و ربنا را اجرا می کنند، اما آن چیزی که قابل پخش باشد، پیدا نمی شود. چنین می شود که همان ربنای اول شجریان ، درست در نخستین رمضان بعد از پیروزی انقلاب روی آنتن می رود و دیگر هر چه او می خواند، بهتر از اولی نمی شود.
جالب اینجاست که دقیقا این ربنا همان ربنایی است که شجریان آن را نپسندید، اما مردم، رمضان را با آن می شناسند.

وقتی یک خواننده «قهار» پا به میدان گذاشت
 

در سال های بعد از انقلاب، حسین شمسایی و عباس صالحی دعای سحر را اجرا می کردند که در سال های بعد، سید قاسم موسوی قهار هم به جمع آنان اضافه شد. موسوی قهار، یکی از خوش صداترین مناجات خوانانی است که رادیو در سه دهه اخیر به خود دیده است. تا جایی که با وجود سبک متفاوت او نسبت به ذبیحی، افرادی هستند که او را جانشین جدی آن مناجات خوان قدیمی رادیو بدانند. هر چند دیگر رادیو آن مخاطب پر شمار و میلیونی سال های قبل از انقلاب را ندارد و تلویزیون،جای آن را در افطار و سحر پر کرده است.
موسوی قهار، صدای بسیار گرم و پرحجمی دارد و به خوبی تحریر می زند. او با وجودی که در دهه هفتم زندگی خود زیست می کند، اما هنوز در مناجات و دعا، یکه تاز میدان است و روزانه تمام شبکه های رسانه ملی دست کم چند دعا و مناجات او را به طور معمول پخش می کنند.
البته، وجود چهره های توانا و زحمتکشی مانند مرحوم حسین صبحدل یا مرحوم عباس صالحی، موجب نشد که نیروهای ضعیف با اشعار و مناجات های کم بنیه پا به این حوزه نگذارند، اما سال ها طول کشید که دعا و مناجات با هدایت های رهبر معظم انقلاب، جهت گیری مناسبی پیدا کند. امروز اگر مناجاتی از حرم امام رضا (ع) پخش می شود، نیم میلیون نفر مخاطب در حرم دارد و مردم شهر مشهد آن را می شنوند. علاوه بر این، خواندن دعای کمیل-که پیش از انقلاب در مساجد و محافل مذهبی کشور ما ممنوع بود- حالا در کنار حرم و بارگاه نبی مکرم اسلام (ص)، و ائمه بقیع (ع) به یکی از اقدامات درخشنده انقلاب و وجه ممیزه تشیع تبدیل شده است.

دل مردم را نرم کنید
 

هر چه می توانید، دعا و ترجمه دعا و مفاهیم دها را که به زبان خوب بیان شده باشد، بگذارید. البته من نگاه می کنم، می بینم که این سبک دعا خوانی عربی هم که گاهی بعد از اذان پخش می شود، نه مردم ما خیلی از آن چیزی می فهمند، نه از آن خوششان می آید و نه در آنها حال ایجاد می کند؛ همان سبک دعا خوانی فارسی- که مدت ها بعد از اذان صبح در شبکه سراسری رادیو می گذاشتند و حالا هم مدت هاست که متاسفانه مرتب نمی گذارند- بیشتر حال ایجاد می کند. مقصود این است که هر چه بیشتر بتوان آن مفاهیم را به مردم رساند. فقط صرف دعا خوانی هم نباشد، چنانچه همان مفاهیم دها بیان بشود، بسیار مفید است. در سحرهای ماه رمضان از برنامه هایی استفاده کنید که دل مردم را نرم می کند.
بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مدیران مراکز سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در استان ها 7 اسفند 1370
منبع: ماهنامه فرهنگی همشهری آیه- شماره 4