روش تربیتی در دین اسلام

مقدمه

امام حسن مجتبی«ع» فرمود: «چند کار است که اگر توانستی انجام بدهی، هر چه دلت خواست گناه کن. اول اینکه از رزق خدا استفاده نکن و هر چه می خواهی گناه کن. دوم از ولایت خداوند خارج شو و هر چه می خواهی گناه کن. سوم محلی را پیدا کن که خدا تو را نبیند و هر چه می خواهی گناه کن. پیامبر«ص» اساس دعوت خویش را گرایش به توحید می داند و قرآن با بیان های مختلف گوشزد می کند آنهایی که بینش درستی دارند با آنهایی که بینش نادرستی دارند مساوی نیستند. روایات هم تأکید می کنند که بینش دهی صحیح به یک فرد از دنیا و مافیها بهتر و برتر است و حیات معنوی به یک فرد دادن به منزله زنده کردن تمام انسان هاست.

سلامت اخلاقی

این بینش که خداوند تمام امور ما را تحت نظر دارد و بر اندیشه های ما آگاه است، در سازندگی همه جانبه انسان، از جمله سلامت اخلاقی نقش کلیدی و بی بدیلی دارد، لذا قرآن و روایات تلاش دارند این بینش را در انسان ها زنده کنند. قرآن می فرماید: «الم یعلم بان الله یری؛[1] آیا او ندانست که خداوند (اعمالش را) می بیند؟» اسحاق بن عمار نقل کرده که حضرت صادق«ع» فرمود: «یا اسحاق، خف الله کانک تراه و ان کنت لاتراه فانه یراک؛ و ان کنت ترای انه لا یراک فقد کفرت و ان تعلم انه یراک ثم برزت له بالمعصیه فقد جعلته من اهون الناظرین علیک؛[2] ای اسحاق! از خدا بترس به گونه ای که او را می بینی و اگر تو (به این باور نرسیده ای که) او را ببینی، بدان که او تو را می بیند و اگر باور نداری که او تو را می بیند، به راستی کافر شده ای و اگر بدانی که او تو را می بیند، با این حال آشکارا معصیت کنی، او را در حد پایین ترین ناظر بر خود قرار داده ای.»

این مضمون با بیان های مختلف در کلام همه امامان آمده است؛ از جمله مردی نزد امام حسن«ع» آمد و عرض کرد: «انا رجل عاص؛ مرد گناهکاری هستم، چگونه خود را درمان کنم؟ حضرت فرمود: «چند کار است اگر توانستی انجام بدهی، هر چه دلت خواست گناه کن. اول اینکه از رزق خدا استفاده نکن و هر چه می خواهی گناه کن. «والثانی اخرج من ولایه الله و أذنب ماشئت والثالث اطلب موضعاً لایراک الله و أذنب ماشئت...»؛[3] دوم اینکه از ولایت خداوند خارج شو و هر چه می خواهی گناه کن. سوم اینکه محلی را پیدا کن که خدا تو را نبیند و هر چه می خواهی گناه کن. این بینش که خداوند بر افعال انسان ناظر است در بسیاری از امور اخلاقی مؤثر است، از جمله:

مهار غرائز

درباره حضرت یوسف«ع» می خوانیم: «وراودته التی هو فی بیتها عن نفسه و غلقت الابواب و قالت هیت لک قال معاذ الله انه ربی احسن مثوای انه لا یفلح الظالمون؛[4] و آن زن که یوسف در خانه او بود، از او تمنای کامجویی کرد، درها را بست و گفت: «پناه می برم به خدا، او پروراننده من است و مرا منزلتی نیکو داده و ستمکاران رستگار نمی شوند».

امام سجاد«ع» درباره «قول الله لولا ان رأی برهان ربه...»[5] فرمود: «قامت المرأه العزیز الی الصنم فالقت علیه ثوباً فقال لها یوسف ما هذا قالت استحیی من الصنم ان یرانا فقال لها یوسف استحیین ممن لا یسمع و لایفقه و لا یأکل و لا یشرب و لا استحیی انا ممن خلق الانسان و علمه فذلک قوله عز و جل لولا ان رأی برهان ربه؛[6] (زلیخا) همسر عزیز مصر به سوی بت رفت و جامه ای به روی او انداخت. یوسف«ع» فرمود: این چه کاری بود انجام دادی؟ زلیخا گفت: از بت حیا می کنم که ما را [در حال کار خلاف عفت] ببیند. آنگاه یوسف«ع» فرمود: [عجب] تو از موجودی که نمی شنود و نه می بیند و درک ندارد و نمی تواند بخورد و بیاشامد حیا می کنی و من از (خدا و) کسی که انسان را آفرید و او را علم آموخته حیا نکنم. این است سخن خدای عزیز و جلیل که اگر برهان رب را نمی دید، او هم قصد زلیخا نمی کرد...».

ناظر دانستن خداوند چشم و شهوات را از بیراهه رفتن کنترل می کند. قال الصادق«ع» ما اغتنم احد بمثل ما اغتنم بغض البصر، لان البصر لا یقض عن محارم الله للاوقد سبق الی قلبه مشاهده العظمه و الجلال، سئل امیرالمؤمنین«ع» بماذا یستعان علی عض البصر؛ فقال بالخمود تحت سلطان المطلع علی سرک و العین جاسوس القلب و برید العقل فغض بصرک عما لاییق بدینک و یکرهه قلبک و ینکره عقلک. قال النبی«ص» غضوا ابصارکم ترون العجائب؛[7] حضرت صادق«ع» فرمود: هیچ کس سود نبرده است به مانند آنچه که انسان از بستن چشم (از حرام ها) سود برده است؛ زیرا چشم از حرام های الهی وقتی چشم پوشی می کند که قلب انسان بزرگی و جلالت خداوند را مشاهده نموده باشد.

از امیرمؤمنان«ع» سئوال شد از چه چیز بر بستن چشم (از حرام) کمک بگیریم؟ فرمود: «با فرو بستن چشم [با این بینش که تو] تحت نظر سلطان آگاه بر باطنت و (اینکه) چشم جاسوس و نامه رسان عقل است. پس چشمت را از آنچه لائق دینت نیست و نمی پذیرد و عقلت انکار می کند بازدار. رسول خدا«ص» فرمود: چشمتان را [از حرام ها] ببندید، عجائب [هستی] را مشاهده خواهید نمود.» نتیجه اینکه خداباوری و تقویت این بینش که تمام افکار، رفتار و اعمال ما تحت نظر الهی قرار دارد، غرائز انسان را مهار می کند و از مشاهده نامحرم بازمی دارد.

درمان کبر

علی«ع» فرمود: «و اذا احدث لک ما انت فیه من سلطانک ابهه او مخیله، فانظر الی عظم ملک الله فوقک و قدرته منک علی مالا تقدر علیه من نفسک فان ذلک یطامن الیک من طماحک و یکف عنک من غربک و یفی الیک بما عزب عنک من عقلک؛[8] و اگر با مقام و قدرتی که داری دچار تکبر یا خودبزرگ بینی شدی، به بزرگی حکومت پروردگار که برتر از توست بنگر که تو را از آن سرکشی نجات می دهد و تندروی را فرومی نشاند و عقل و اندیشه ات را به جایگاه اصلی بازمی گرداند.» این جملات می رساند که با اندیشه سازی و بینش دهی می توان تفکر را درمان کرد و در این بخش به سلامتی اخلاقی دست یافت. چنان که اشاره دارد که سلامت عقلی را نیز در پی دارد. حضرت باقر «ع» فرمود: «والعجب کل العجب للمختال الفخور الذی خلق من نطفه ثم یصیر جیفه و هو فیما بین ذلک و لایدری کیف یصنع به؛[9]تمام تعجب از خیال زده ای فخرکننده (و تکبرکننده) است که از نطفه خلق شده، سرانجام مرداری می شود (بدبو) و او در وسط این نمی داند با او چگونه رفتار می شود.» برای شناخت چیزی و فردی سابقه و لاحقه و وضع حال او را در نظر می گیرند. این تن خاکی هم سابقه اش قابل افتخار نیست چون نطفه بد بو بوده است و هم لاحقه او افتخار ندارد، چون مردار بد بود می شود و هم حال و گفتنی نیست چون جدای از روح، در واقع مستراح متحرک است. دانستن این مراحل تکبر را از انسان دور می کند.

درمان دلبستگی به دنیا

ایها الناس انما الدنیا دار مجاز و الاخره دار قرار فخذوا من مرکم لمقرکم و لاتهتکوا استارکم عند یعلم اسرارکم و اخرجوا من الدنیا قلوبکم من قبل ان تخرج ابدانکم ففیها احشرتم و لغیرها خلقتم ان المرء اذا هلک قال الناس ما ترک و قالت الملائکه ما قدم لله آباؤکم فقدموا بعضا یکن لکم فرضا و لا تخلفوا کلا فیکون علیکم کلا؛[10] ای مردم! دنیا گذرگاه و آخرت قرارگاه است، از گذرگاه خود برای قرارگاه توشه بگیرید. در نزد کسانی که اسرار شما را می داند پرده دری نکنید. قلب های خویش را از دنیا بیرون ببرید، قبل از اینکه بدن هایتان بیرون رود. در دنیا محشور شدید، ولی برای دنیا خلق نشدید. به راستی وقتی مرد از دنیا رفت مردم می گویند پدرتان چه به ارث گذاشته است و ملائکه گویند چه چیز برای خدا پیش فرستاده است؟ آن مقداری که بر شما لازم است پیش بفرستید و همه را به ارث نگذارید که باری بر علیه شما خواهد بود.» درک این معنی که دنیا گذرگاه است نه منزلگاه و آخرت قرارگاه واقعی است و باید خود را برای آخرت آماده کرد، عامل دل کندن از دنیا و فاصله گرفتن از آن می شود.

درمان دروغ

علی«ع» فرمود: «الکذاب والمیت سواء فان [لان] فضیله الحی علی المیت الثقه به فاذا لم یوثق بکلامه [فقد] بطلت حیاته؛[11] دروغگو و مرده همسانند، زیرا برتری زنده بر مرده این است که به او اطمینان می شود. وقتی به سخنان دروغگو اطمینان نشود (و مردم او را قبول نداشته باشند) به راستی حیاتش باطل شده است.»

این اندیشه بلند که دروغ گویی انسان را از اعتبار و ارزش می اندازد و در دید مردم سقوط می کند و کسی دیگر به او اعتماد نخواهد کرد، عامل درمان دروغگویی از اساس می شود.

4ـ رشد معنوی

علی«ع» فرمود: «الدنیا منتهی بصر الاعمی لا یبصر بما وراءها بشیء و البصیر ینفذها بصره و یعلم ان الدار وراءها فالبصیر منها شاخص والاعمی الیها شاخص و البصیر منها یتزدد؛[12] دنیا منتهای دید نابینا (ی باطنی) است. چیزی بالاتر از دنیا نمی بیند، ولی آدم بابصیرت باطن دنیا را می بیند که سرانجامش بایر (و بی حاصل) بودن است. پس بینا از دنیا عبور می کند و از آن توشه برمی گیرد، ولی نابینا به سوی دنیا حرکت می کند.»

دو ـ عبرت پذیری: قرآن کریم می فرماید: « یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبرَه لِّأُولِی الأَبصَار؛[13] خداوند شب و روز را دگرگون (و جابه جا) می کند! به یقین در این عبرتی است برای صاحبان بصیرت.»

سه ـ ثبات قدم در مسیر حق: علی«ع» فرمود: «و لا یحمل هذا العلم الا اهل البصر و العلم بتواضع الحق فامضوا لما تؤمرون به وقفوا عند ما تنهون عنه و لا تعجلوا فی امر حتی تتبینوا فان لنا مع کل امر تنکرونه غیراً؛[14] و این پرچم (مبارزه و ولایتمداری را) جز افراد آگاه و با استقامت و عالم به جایگاه حق به دوش نمی کشند. بنابراین آنچه فرمان دادند انجام دهید و آنچه نهی کردند توقف کنید و در هیچ کاری تا روشن نشود شتاب نکنید، زیرا در آنچه شما اکراه دارید توان تغییراتی داریم.»

1ـ بصیرت مربی

به قول مولانا:

ذات نایافته از هستی بخش

کی تواند که شود هستی بخش؟

کسی می تواند به دیگران بینش و بصیرت دهد که خود اهل بینش عمیق و بصیرت ژرف باشد. قرآن کریم از زبان رسول خدا«ص» می فرماید: « قُل هَـذِهِ سَبِیلِی أَدعُو إِلَی اللّهِ عَلَی بَصِیرَه؛[15] بگو این راه من است با بصیرت و آگاهی کامل من و پیروانم به سوی خدا دعوت می کنیم.» حضرت جواد«ع» فرمود: «من عمل علی غیر اعلم ما افسد اکثر مما یصلح؛[16] کسی که بدون آگاهی عمل کند، فسادش بیشتر از آنچه که اصلاح می کند خواهد بود.»

2ـ تدریج

کار بینش دهی با یک روز و چند روز نمی شود، باید آرام آرام، شاگردان و مستمعان و جامعه را بصیرت و بینش داد. خداوند کل قرآن ـ که در واقع کتاب بینش و دانش است ـ را در ظرف 23 سال بر پیامبر نازل نمود تا به تدریج آن را بر مردم بخواند. «وَ قُرآناً فَرَقناهُ لِتَقرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنزِیلاً؛[17] و قرآنی (بر تو نازل کردیم) که (آیات) آن را از هم جدا کردیم تا آن را به تدریج و آرامش بر مردم بخوانی». علاوه بر اینکه خود قرآن به تدریج نازل شده است، برخی از احکام نیز به صورت تدریجی و مرحله به مرحله نازل شده اند تا جامعه آن را پذیرا باشد، به عنوان نمونه:

الف) در مورد شراب

در آیه ای فرمود: «شما از انگور مسکرات (ناپاک) و روزی خوب و پاکیزه می گیرید.»[18] در مرحله دوم فرمود: «شراب هم منافع دارد و هم گناه بزرگی است، ولی گناهش بزرگ تر از منافع آن است.»[19] و در مرحله سوم دستور داد که «لااقل با حالت مستی نماز نخوانید تا بدانید چه می گویید.»[20] و در مرحله چهارم صریحاً دستور داد که «شرابخواری پلیدی است و کار شیطانی، باید از آن اجتناب شود.»[21]

ب) ربا

در یک آیه فرمود: «ربا در نزد مردم فزونی دارد نه در نزد خداوند: «وَ ما آتَیْتُم مِن رِباً لِیَربُوَا فِی أَموالِ النَّاسِ فَلا یَربُوا عِندَ اللَّه...»[22] و در آیه دوم فرمود: «چند برابر ربا نخورید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَأکُلُوا الرِّبَا أَضعَافًا مُّضَاعَفَه»[23]و در آیه سوم فرمود: «باقیمانده ربا را نگیرید: « وَذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَا...»[24] و در آیه چهارم اثر ربا را در قیامت بیان کرد که رباخواران همچون دیوانگان محشور می شوند: «الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیطَانُ مِنَ الْمَس»[25] و در آیه پنجم اعلام داشت که خداوند ربا را نابود می کند «یَمحَقُ اللّه الرِّبا...»[26] و سرانجام با صراحت اعلام داشت که رباخواری اعلان جنگ با خداوند متعال است: « فإِن لَّم تَفعَلُوا فَأذَنُوا بِحَربٍ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُم فَلَکُم رُؤُوسُ أَموَالِکُم...؛[27] اگر چنین نکنید (و ربا را ترک نکنید) بدانید خدا و رسولش به شما اعلان جنگ می کنند و اگر توبه کنید، سرمایه هایتان از آن شماست».

3ـ متناسب با سطح متربی

مبلغان و معلمان و مربیان در بینش دهی باید سطح فهم و درک و تحصیلات مستمعان خویش را در نظر بگیرند و در حد فهم آنها سخن بگویند. رسول خدا«ص» فرمود: «انا امرنا معاشر الانبیاء ان نکلم الناس بقدر عقولهم،[28] ما پیامبران مأموریم که با مردم به اندازه عقل و فهم شان سخن بگوییم.» به همین جهت حضرت ابراهیم«ع» وقتی می خواهد توحید را معرفی کند، اول از نقطه حد فهم مردم، یعنی از ستاره و ماه و خورشید شروع می کند و آرام آرام آنها را به خدای اصلی که همه فطرت های انسانی با آن آشنا هستند رهنمون می سازد.[29]

4ـ واضح و روشن بودن کلام

گاه ممکن است انسان در سطح مناسب افراد سخن بگوید، ولی سخنانش واضح و روشن نباشند. برای بینش دهی ضروری است که واضح و روشن سخن بگوییم. لذا حضرت موسی از خداوند می خواهد: «وَ احلُل عُقدَه مِّن لِّسَانیِ، یَفقَهُوا قَولیِ»[30]پروردگارا!. .. گره را از زبانم بگشای تا سخنم را بفهمند» و همچنین از خداوند خواست که «وَ أَخی هارُونُ هُوَ أَفصَحُ مِنّی لِسانًا فَأَرسِلهُ مَعی رِدءًا یُصَدِّقُنی؛[31]برادرم هارون زبانش از من فصیح تر است، او را همراه من بفرست تا یاور من باشد و مرا تصدیق کند!...».

و خداوند صریح اعلام می دارد که قرآن عربی مبین واضح و روشن است: «وَلَقَد نَعلَمُ أَنَّهُم یَقُولُونَ إِنَّمَا یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِی یُلحِدُونَ إِلَیهِ أَعجَمِیٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌّ مُّبِینٌ؛[32] می دانیم که آنها می گویند: [این آیات را] انسانی به او تعلیم می دهد، در حالی که زبان کسی که اینها را به او نسبت می دهند عجمی است، ولی این (قرآن) زبان عربی آشکار و واضح است».

5ـ آزادی انتخاب متربی

ما فقط وظیفه بینش دهی داریم، نه تحمیل آن را، لذا مستمعان و شاگردان را در انتخاب آزاد می گذاریم. قرآن کریم این حقیقت را این گونه بیان می دارد: «قَد جَاءکُم بَصَآئِرُ مِن رَّبِّکُم فَمَن أَبصَرَ فَلِنَفسِهِ وَمَن عَمِیَ فَعَلَیهَا وَمَا أَنَاْ عَلَیکُم بِحَفِیظٍ؛[33] دلایل بصیرت آفرین از طرف پروردگارتان برای شما آمده؛ کسی که (به وسیله آن) بصیرت و آگاهی یافت، به سود خود اوست و کسی که از دیدن آن چشم پوشید، به زیان خودش است و من نگهبان شما نیستم.» در آیه دیگری می فرماید: «إِنَّا هَدَینَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا؛[34] ما راه را به او (انسان) نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا ناسپاس.

6ـ مداومت و استمرار

بینش دهی همچون آبی است که به زراعت و درختان می رسد و به آنها حیات می بخشد و این حیات بستگی به استمرار آب رسانی دارد. بینش نیز به صورت مداوم به مستمعان و شاگردان و جامعه تزریق می شود و در صورت قطع استمرار دچار مرگ معنوی و اخلاقی و... می شود.

رهرو آن نیست که گه تند و گهی خسته رود

رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود

خداوند متعال از زبان حضرت نوح«ع» چنین نقل می کند: «قَالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوتُ قَومِی لَیلًا وَنَهَارًا؛[35] نوح«ع» گفت: پروردگارا! من قوم خود را شب و روز (به سوی تو) دعوت کردم» و درباره نزول قرآن نیز این نکته تربیتی استمرار و مداومت مراعات شده است، لذا خداوند می فرماید: «وَلَقَد وَصَّلنَا لَهُمُ القَولَ لَعَلَّهُم یَتَذَکَّرُونَ؛[36] ما آیات (قرآن) را یکی پس از دیگری برای آنان آوردیم شاید متذکر شوند.»

جمع بندی

روش تربیتی اعطای بینش از کلیدی ترین روش هایی است که اسلام از آن بهره فراوان برده است و تأکید دارد که از این شیوه استفاده شود. پیامبر«ص» اساس دعوت خویش را گرایش به توحید می داند و قرآن با بیان های مختلف گوشزد می کند آنهایی که بینش درستی دارند با آنهایی که بینش نادرستی دارند مساوی نیستند. روایات هم تأکید می کنند که بینش دهی صحیح به یک فرد از دنیا و مافیها بهتر و برتر است و حیات معنوی به یک فرد دادن به منزله زنده کردن تمام انسان هاست. اعطای بینش آثار گرانسنگی دارد، از جمله سلامت عقل، سلامت روان در ابعاد مختلف، سلامت اخلاقی در گونه های مختلف، رشد معنوی، منتهی تأثیرگذاری اعطای بینش شرایطی دارد از جمله بصیرت مربی، تدریج در بیان، متناسب با سطح متربی، آزادی انتخاب مربی و....

پی نوشت ها

[1] علق، 14.

[2] بحارالانوار، همان، ج 67، ص 355.

[3] همان، ج 75، ص 126، جامع الاخبار، تاج الدین شعیری، قم، انتشارات رضی، اول، 1363 ش ق، ص 130.

[4] یوسف، 23

[5] یوسف، 24.

[6] عیون اخبارالرضا، شیخ صدوق، تهران، نشر جهان، اول، 1378 ش، ج 2، ص 45.

[7] مصباح الشریعه، حسن مصطفوی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، اول 1360 ش، ص 173.

[8] نهج البلاغه، همان، ص 568، نامه 53.

[9] بحارالانوار، همان، ج 75، ص 184، ح 10.

[10] نهج البلاغه، حکمت 203، بحارالانوار، همان، ص 134.

[11] غررالحکم، عبدالواحد تمیمی آمدی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، اول، 1366، ص 220.

[12] ارشاد القلوب دیلمی، حسن دیلمی، قم، شریف رضی، اول، 1403 ق، ج 1، ص 19.

[13] نور، 44.

[14] نهج البلاغه، همان، خطبه 173، ص 328.

[15] یوسف، 108.

[16] بحارالانوار، همان، ج 75، ص 364.

[17] اسراء، 106.

[18] مو من ثمرات النخل و الاعناب تتخذون منه سکراً و رزقاً حسنا ان فی ذلک لآیه یقوم یعقلون» (نحل، 67).

[19] یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما اکبر من نضعهما.

[20] «یا ایهاالذین آمنوا لا تقربوا لاصلاه و انتم سکاری حتی تعلموا ما تقولون» (نساء 43).

[21] «یا ایهاالذین آمنوا انما الخمر و المیسر والانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون» (مائده، 90).

[22] روم، 39.

[23] آل عمران، 130.

[24] بقره، 278.

[25] بقره، 275.

[26] بقره، 276.

[27] بقره، 279.

[28] بحارالانوار، همان، ج 2، ص 69.

[29] انعام، 79ـ75.

[30] طه، 28.

[31] قصص، 34.

[32] نحل، 103.

[33] انعام، 104.

[34] انسان (هل اتی)، 3.

[35] نوح، 5.

[36] قصص، 51.