علی‌اصغر سناوندی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری آنا زمینه‌های بروز تقلب در برخی دانش‌آموزان و دانشجویان را به دو دسته درونی و بیرونی تقسیم و اظهار کرد: «اگر تقلب کسب منفعت از طریق راه‌های غیر صحیح دانسته شود، رفتار تقلب آمیز در امتحانات، رفتاری است که موجب کسب نمره غیر واقعی می‌شود که فرد استحقاق آن را ندارد؛ بسیاری از افراد در سراسر دنیا با روش‌هایی مانند کسب مال نامشروع و از بین بردن حق دیگران به منافعی می‌رسند، تقلب نیز از چنین منظری قابل تحلیل است؛ تقلب ویژگی‌هایی از جمله کسب غیر مجاز نمره، تعدی به حقوق دیگران و پنهان‌کاری دارد.»
سناوندی گفت: «در مورد چرایی تقلب باید به عوامل درونی و بیرونی پرداخته شود. اگر عوامل درونی و فردی را در یک جمع‌بندی کلی بررسی کنیم، نخستین زمینه‌ها، زمینه‌های روانشناختی است؛ گاهی در افراد زمینه‌هایی از اختلال یا خود اختلال وجود دارد که می‌تواند زمینه‌هایی برای ناهنجاری باشد. یکی از این اختلالات، اختلال سلوک است. اختلال سلوک به رفتاری گفته می‌شود که حقوق اساسی دیگران را نقض می‌کند. دزدی، نقض قوانین، دروغ‌گویی و دغل‌کاری برای بدست آوردن منفعت یکی از مشخصه‌های اصلی تشخیص اختلال سلوک است.»
عوامل روانش‌شناختی بروز تقلب
وی با بیان برخی از عوامل روانش‌شناختی بروز تقلب خاطرنشان کرد: «نقص در هوش و حافظه از جمله عوامل درونی تقلب است. افرادی که از آی‌کیو (IQ) کمتری برخوردارند و یا مشکلی در حافظه خود دارند، اعتماد به نفس کمتری دارند و احتمال اینکه به تقلب روی بیاورند بیشتر است.»
اختلال سلوک به رفتاری گفته می‌شود که حقوق اساسی دیگران را نقض می‌کند. دزدی، نقض قوانین، دروغ‌گویی و دغل‌کاری برای بدست آوردن منفعت یکی از مشخصه‌های اصلی تشخیص اختلال سلوک است
این روانشناس اضطراب را عامل دیگر تقلب دانست و بیان کرد: «وجود نگرانی دائمی از شکست ممکن است فرد را به چاره‌جویی‌های ناسالم وادار کند. چنین فردی به علت دلهره زیاد حتی اگر درس را مطالعه کرده و یاد گرفته باشد باز احساس می‌کند به حد لازم به موفقیت نرسیده و ممکن است به تقلب به عنوان مکانیزمی جبرانی روی بیاورد؛ نبود انگیزه برای یادگیری نیز بسیار حائز اهمیت است؛ گاهی فرد جوشش درونی برای یادگیری ندارد، علاقه‌ای به آموختن ندارد و یادگیری نیز برایش عذاب‌آور است. این افراد گاهی به دلیل جبر خانوادگی و اجتماعی به مطالعه دروس روی می‌آورند.»
دانش‌آموخته دانشگاه آزاد اسلامی نداشتن اعتماد به نفس کافی را زمینه‌ساز بروز ناهنجاری تقلب قلمداد کرد و افزود: «گاهی فرد خود را دست کم می‌گیرد و احساس می‌کند حافظه، درک و فهم او برای موفقیت کفایت نمی‌کند؛ گاهی نیز برعکس فرد به دنبال برتری‌جویی است درحالی که توان خود را در نظر نگرفته است. این افراد واجد کمال‌گرایی ایده‌آل‌گرایانه و افراطی هستند.»
سناوندی اظهار کرد: «علاوه بر برخی زمینه‌های روانشناختی تقلب که بیان شد، برخی از عوامل درونی، زمینه‌های رفتاری دارند مانند عادت غلطی به نام بی‌برنامه بودن. فرد در این حالت در طول سال برنامه‌ای برای مطالعه نداشته است و حال در شب امتحان با حجم انبوهی از دروس مطالعه نشده روبه‌رو می‌شود؛ البته همین‌جا می‌توان راهکارهای مقابله با چنین موضوعی را نیز مطرح کرد که یکی از آنها پیش‌مطالعه دروس است.»
وی ادامه داد: «نبود حضور ذهنی و فیزیکی مستمر در کلاس درس از عوامل دیگر بروز تقلب است. دانشجویانی که غیبت زیادی در طول ترم دارند و یا حضور ذهنی لازم در کلاس ندارند در معرض این آسیب قرار دارند. بهترین راهکار برای حضور روانی در کلاس درس، یادداشت‌برداری است. برخی از دانشجویان عادت به ضبط صدای استاد دارند که این کار فواید یادداشت‌برداری را ندارد، زیرا یادداشت‌برداری باعث تمرکز بر روی نکات استاد می‌شود. در روایات اسلامی نیز تاکید شده است که علم را با نوشتن بیاموزید.»
عوامل بروز تقلب را به دو دسته درونی و بیرونی تقسیم می‌شود. عوامل درونی شامل عوامل روان‌شناختاتی و رفتاری است. عوامل بیرونی نیز به خانواده، نظام آموزشی و سایر نظامات اجتماعی بازمی‌گردد
این مشاور تحصیلی گفت: «مطالعه دروس بلافاصله پس از تدریس نیز اهمیت دارد؛ اگر دانشجو موضوع درس را در همان روز مطالعه کند هم زمان کمتری را برای آموختن صرف می‌کند و هم کیفیت آموزش وی افزایش می‌یابد. اما وقتی دانشجو متوجه می‌شود که با مطالعه شب امتحان نمی‌تواند موضوع درسی را یاد بگیرد، ممکن است به تقلب روی بیاورد.»
سناوندی خاطرنشان کرد: «مرورهای دوره‌ای هفتگی و ماهیانه باعث تسهیل در امر یادگیری دانشجویان می‌شود. مرور دروس باعث می‌شود حافظه دائما زیر و رو شود و هر آنچه که در لایه‌های زیرین ذهن قرار گرفته است مجددا در دسترس قرار می‌گیرد؛ اهمال‌کاری و دست کم گرفتن دروس است هم گاهی موجب عقب افتادن دانشجو از درس و روی آوردن او به تقلب می‌شود.»
این روانشناس تصریح کرد: «سرگرمی‌ها و برنامه‌های جانبی که دانشجویان به صورت افراطی به آنها می‌پردازند به فراگیری دانش ضربه می‌زند. افراط در ورزش و تفریح، دورهمی‌های دوستانه و استفاده از شبکه‌های مجازی و اینترنت نمونه‌هایی از این موارد است که البته برخی از آنها در زمره موارد سالم و برخی دیگر در زمره موارد ناسالم دسته‌بندی می‌شود. این موارد حجم زیادی از حافظه، نگرانی، اضطراب و وقت دانشجویان را به خود اختصاص می‌دهد.»
وی انتخاب‌های نادرست را عامل دیگر بروز تقلب در میان دانشجویان دانست و ادامه داد: «گاهی فرد بدون در نظر گرفتن توانایی‌های خود انتخاب رشته کرده و حال با مشکل مواجه شده است. باید نسبت به سرفصل دروس قبل از انتخاب رشته توجه کرد؛ گاهی دانشجو یا دانش‌آموز برای فرار از درس ریاضی روی به رشته انسانی می‌آورد اما هنگامی که به انتخاب رشته در دانشگاه می‌رسد با رشته‌هایی مواجه می‌شود که به آنها علاقه ندارد.»
سناوندی گفت: «همه این موارد زمینه‌های فردی و درونی بروز ناهنجاری تقلب است که به خود فرد باز می‌گردد. بنابراین ابتدا باید زمینه‌ها را به درستی شناخت و متناسب با این شناخت به ارائه راهکار پرداخت.»
زمینه‌های برون فردی بروز تقلب
وی به تبیین زمینه‌های برون فردی بروز تقلب پرداخت و افزود: «عوامل خانوادگی و عوامل اجتماعی جزء زمینه‌های بیرونی رفتارهای متقلبانه محسوب می‌شوند؛ یکی از مهم‌ترین این عوامل، خانواده‌ها هستند؛ خانواده‌ها با فشارها و توقعاتی که نسبت به فرزندان خود بروز می‌دهند در انتخاب آنها تاثیرگذارند. خانواده‌ای که فرزند خود را وسیله‌ای برای تحقق آرزوها و رویاهای خود می‌داند و توانایی، علایق و سلایق وی را به رسمیت نمی‌شناسد و فرزندش را به سمت رشته و فعالیتی سوق می‌دهد که وی توانایی آن را ندارد، باعث بروز رفتارهای ناهنجار در وی می‌شود؛ بنابراین به خانواده‌ها توصیه می‌کنیم خواسته‌های خود را فراتر از توان فرزندان قرار ندهند.»
این روانشناس گفت: «برخی خانواده‌ها به طور کلی خانواده‌های آسیب‌زایی هستند؛ خانواده‌هایی که در آنها پذیرش بی قید و شرط فرزندان وجود ندارد، فضا برای بروز ناهنجاری مستعد است؛ والدین باید فرزندان خود را بدون در نظر گرفتن موفق شدن یا نشدن آنها دوست داشته باشند. مقایسه، مشاجره و کشمکش دائمی، طلاق، اعتیاد و .. زمینه‌های ناآرامی و موفق نشدن فرزندان را فراهم می‌کند.»
بسترهای اجتماعی بروز تقلب
وی در پاسخ به پرسش آنــا درباره بسترهای اجتماعی بروز تقلب در میان دانش‌آموزان و دانشجویان اظهار کرد: «هنگامی که از تقلب صحبت می‌کنیم، رد پای بسیاری از عوامل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دیده می‌شود؛ رقابت ناسالم اجتماعی می‌تواند زمینه‌ساز تقلب باشد. این حس که اگر تو نبری دیگری می‌برد، اگر تو ندزدی دیگری می‌دزدد، اگر تو تقلب نکنی دیگری تقلب می‌کند، دردی است که امروز جامعه ما به آن گرفتار است. جابه‌جا شدن هنجارها با ناهنجاری‌ها و ارزشمندشدن ناهنجاری‌ها را باید جدی گرفت. اینکه دغل‌کاری و تقلب نوعی زرنگی و شجاعت محسوب شود، آفت بزرگی برای جوامع است.»
هنگامی که از تقلب صحبت می‌کنیم، رد پای بسیاری از عوامل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دیده می‌شود؛ رقابت ناسالم اجتماعی می‌تواند زمینه‌ساز تقلب باشد
دانش‌آموخته دانشگاه آزاد اسلامی فراگیری امر مشترک در میان نوجوانان و جوانان را خطرناک دانست و اضافه کرد: وقتی از نوجوان یا جوانی سوال می‌شود که چرا به تقلب روی آورده است، پاسخ می‌دهد که: «همه انجام می‌دهند» و این همان فراگیری ناهنجاری است. متاسفانه اکنون سایت‌ها و کانال‌هایی وجود دارد که روش‌های تقلب کردن را آموزش می‌دهد و حتی گاهی ابزار تقلب را می‌فروشد. برخی سایت‌ها 62 راهکار برای تقلب معرفی کرده‌اند و برخی دیگر به آموزش تصویری و یا فروش لوازم تقلب پرداخته‌اند.
سناوندی دانشگاه‌ها را نیز از قصور در بروز رفتارهای ناهنجاری مانند تقلب بری ندانست و گفت: «برخی از عوامل اجتماعی به محیط دانشگاه باز می‌گردد که یکی از مهم‌ترین آنها سرفصل دروس است. دروس پرحجم و بدون کاربرد و بی‌محتوا از جمله معضلاتی است که نظام آموزشی ما با آن درگیر است. حجم زیاد کتب معرفی شده از سوی استاد نیز در این مورد اثرگذار است.»
وی ادامه داد: «هم آموزش و پرورش و هم آموزش عالی با معضل دروس حافظه‌محور مواجه است. گاهی دانشجویان حجم عظیمی از اطلاعات را باید در ذهن خود ذخیره کنند که پس از امتحان و با گذشت زمان اندکی به فراموشی سپرده می‌شود. بنابراین باید دروس از حد دانش و حافظه فراتر رفته و کاربردی شود. سبک تدریس معلمان و استادان نیز باید اصلاح شود. سخت‌گیری‌های بی‌مورد اضطراب‌زا است. برخی از استادان در همان جلسه نخست عنوان می‌کنند که هیچ کس در این دهه‌ها نتوانسته است نمره بالاتر از 18 از من بگیرد، این نگرانی موجب مطالعه بیشتر دروس از سوی دانشجویان نمی‌شود، بلکه نگرانی کاذب ایجاد می‌کند و بین استاد و دانشجو نیز فاصله می‌اندازد. استادان باید ارزش‌یابی‌های خود را بیشتر بر مبنای درک و مهارت دانشجو بگذارند تا حافظه و فرصت‌های متعددی را در اختیار دانشجویان برای ارزیابی قرار دهند.»
این مشاور تحصیلی بیان کرد: «برنامه‌ریزی غلط در ارائه دروس نیز از جمله معضلاتی است که مدارس و دانشگاه‌ها با آن روبرو هستند. گاهی حجم فراوانی از دروس سخت را به خاطر رفت و آمد استادان یا دانشجویان در یک روز ارائه می‌دهند که باعث آسیب فرآیند آموزش می‌شود؛ برنامه‌ریزی غلط در برگزاری امتحانات و فشردگی آن نیز در بروز تقلب موثر است.»
راهکارهای جلوگیری از بروز تقلب
اگر در جامعه‌ای آرامش وجود داشته باشد و فرد تصور نکند که دیگران حق او را تصرف کرده‌اند، کمتر به سمت رفتارهای متقلبانه سوق پیدا می‌کند
سناوندی با بیان برخی از راهکارهای جلوگیری از بروز تقلب به آنــا گفت: «توجه به سلامت روان دانشجویان و دانش‌آموزان مهم‌ترین نکته‌ای است که باید به آن توجه شود. متاسفانه افرادی که اختلال سلوک دارند یا زمینه‌های این اختلال در آنها وجود دارد، شناسایی نمی‌شوند، مراکز مشاوره فعالی در دانشگاه‌ها وجود ندارد و دانشجو به حال خود گذاشته می‌شود. باید با استفاده از مشاوران و روان‌شناسان متخصص در موضوعات اضطراب، نگرانی و آسیب‌های درونی دانشجویان فعالیت جدی مشاوره‌ای انجام داد.»
وی بیان کرد: «آموزش خانواده‌ها راهکار دیگری است که متاسفانه مورد غفلت واقع شده است. اکنون کدام دانشگاه در ایران وجود دارد که خانواده‌ها را آموزش دهد؟ اگر خانواده‌ای بخواهد پیگیر مسائل تربیتی و آموزشی فرزند خود باشد باید چه اقداماتی را از طریق دانشگاه دنبال کند؟ آیا امکان حضور والدین در دانشگاه و ارتباط آنها با مسئولان دانشگاه وجود دارد؟ گسست بین خانواده و دانشگاه یکی از معضلات مهمی است که می‌تواند به عنوان موضوعی مستقل مورد توجه قرار گیرد.»
سناوندی توجه به درونی کردن ارزش‌ها در جامعه را حائز اهمیت دانست و خاطرنشان کرد: «اگر در جامعه‌ای آرامش وجود داشته باشد و فرد تصور نکند که دیگران حق او را تصرف کرده‌اند، کمتر به سمت رفتارهای متقلبانه سوق پیدا می‌کند. بنابراین همه افرادی که دست به تقلب می‌زنند لزوما دارای اختلال سلوک نیستند، زیرا گاهی افراد سالم در رقابت‌های ناسالم اجتماعی دست به رفتارهای متقلبانه می‌زنند.»
