هنر کاشی کاری در تکیه معاون الملک ؛ نمایی از هنر ایرانی

کرمانشاه شهری کرد نشین واقع در غرب کشور دارای تاریخ غنی است که به همین دلیل آثار تاریخی و مکان های دیدنی بسیاری در آن وجود دارد. یکی از این آثار تاریخی تکیه معاون الملک است. این تکیه از نظر معماری و هنر کاشی کاری های انجام شده در آن زبان زد است. در ادامه به معرفی این اثر تاریخی زیبا و هنر کاشی کاری در تکیه معاون الملک جذاب می پردازیم. با ما همراه باشید.

معرفی

هنر کاشی کاری تکیه معاون الملک بنایی است که در دوران قاجار، چیزی حدود 114 سال پیش، توسط حسین خان معین الرعایا (پدربزرگ رحیم معینی کرمانشاهی، شاعر معاصر) ساخته شد. بعد از او حسن خان معین الملک این بنا را کامل کرد. این بنا در محله قدیمی به نام آبشوران و خیابان حداد عادل، قرار دارد.

تاریخچه تکیه

تکیه معاون الملک برای برگزاری مراسم مربوط به امام حسین و واقعه کربلا در سال 1281 هجری شمسی ساخته شد. در سال 1288 این بنا توسط مشروطه خواهان به توپ بسته شد و آتش گرفت. بعد از این واقعه، سازنده این بنای زیبا و جاودان، حسین خان معین الرعایا ترور شد. به همین دلیل این بنا به طور کامل تکمیل نشد و میرزا حسن خان معاون الملک آن را در سال 1320 خریداری و تکمیل کرد. در ادامه تکمیل این تکیه، زینبیه و عباسیه در کنار بنای اصلی تکیه توسط حسن خان به منظور افزایش ظرفیت، در سال 1326، ساخته شد، در همین سال نیز، این تیکه را برای برگزاری مراسم مذهبی وقف کرد. او یک سال بعد فوت شد و در قسمت زینبیه تکیه به خاک سپرده شد.زمان تغییر حکومت قاجاریه به پهلوی این تکیه کم کم تخریب می شد به همین دلیل قسمت عباسیه به پیشنهاد سید محمد میبدی و آقا شیخ محمدهادی جلیلی به مدرسه علوم اسلامی تبدیل شد تا از درآمدهای آن، این بنا نیز نگهداری و تعمیر شود. عباسیه بعد از آن، 30 سال مدرسه بود. در آخر این بنا در سال 1352 به اداره فرهنگ و هنر داده شد و در سال 1354 به ثبت آثار ملی رسید.

معماری تکیه

برای ورود به این تکیه از ورودی اصلی که در خیابان حداد عادل قرار دارد، باید چندین پله را به سمت پایین طی کرد، در واقع این بنا پایین تر از سطح زمین (6 متر پایین تر) قرار دارد. این تیکه دارای 3 ورودی است که دو ورودی دیگر در کوچه معاون الملک ( قسمت شمالی) و کوچه ایلخانی (قسمت جنوبی) قرار دارند. دلیل وجود چندین در ورودی برای این تکیه این بوده است که در زمان انجام مراسم سوگواری، هیئت ها و دسته ها با یکدیگر تداخل نداشته باشند. امروزه تنها می توان از در اصلی برای ورود و خروج استفاده کرد و دو در دیگر بسته هستند.عاملی که باعث شده این تکیه بسیار معروف شود، کاشی کاری در تکیه معاون الملک است. کاشی های بکار رفته در آن فضای خاصی را ایجاد کرده اند که هر کسی را به خود جذب می کنند. این بنای باارزش قاجاری، دارای رنگ ها و نقوش مختلفی بر روی کاشی های خود است که باعث ایجاد غنای حسی و تصویری شده است. چنین کاشی کاری در تکیه معاون الملک زیبایی، کم نظیر و استثنایی است. جالب است بدانید رنگ های بکار رفته در این کاشی ها، طبیعی هستند. طرح و نقش های بکار رفته در کاشی ها بیشتر مربوط به واقعه کربلا و داستان های مذهبی و قرآنی و همچنین داستان های حماسی و ملی است.کاشی های استفاده شده در این بنا به دو دسته تقسیم می شوند، کاشی های هفت رنگ و کاشی های برجسته. در کنار این کاشی ها که بر روی بنا بکار برده شده اند، کاشی های دیگری که دارای اشعاری (از محتشم کاشانی) با خط سفید بر روی زمینه آبی هستند، در انبار تکیه قرار دارند و جای آن ها بر روی بنا خالی است.در کنار کاشی کاری بسیار زیبای این بنا، معماری آن نیز بسیار زیبا است که هر دو باهم مجموعه کم نظیری را پدید آورده اند. می توان در این بنا هویت ایرانی-اسلامی را دید که به همت هنرمندانی مانند استاد محمد بنا، حسین خطاط، حسن تهرانی و حاج حسن کاشی پز تهرانی، ماندگار شده است و برای آیندگان نیز قابل شناسایی خواهد بود.

قسمت های مختلف تکیه

این تکیه همان طور که گفته شد دارای سه بخش حسینیه، زینیه و عباسیه است. قبل از این ها صحن ورودی قرار دارد. در این بخش به معرفی هر بخش و مشخصات آن ها می پردازیم.

صحن ورودی

این تکیه در قسمتی پایین تر از سطح زمین قرار دارد، بعد از پایین آمدن از چند پله وارد فضای ورودی می شوید که قسمت راست، سقاخانه ای با کاشی کاری در تکیه معاون الملک بسیار زیبا و معماری 5 ضلعی قرار دارد. در کاشی های این سقاخانه، داستان درخواست آب حضرت سکینه از حضرت عباس (ع) نمایش داده شده است. در فضای ورودی زیردالانی وجود دارد که امروزه برای پخش و پخت نذورات مردم استفاده می شود، در گذشته (تا سال 1372) این زیر دالانی راه ورودی کوچه ایلخانی به کوچه ها دیگر بوده است. در همین جا و کنار زیردالانی، حمام حسن خان را می بینیم. در صحن ورودی دو مغازه وجود دارد که امروزه در آن ها فعالیتی وجود ندارد. از طبقه بالا نیز برای برگزاری کلاس های قرانی و مراسم سوگواری و اعیاد استفاده می شود.

حسینیه

ورود به حسینیه از یک دالانی است که سقف آن کاشی کاری شده و در دو طرف آن طاق وجود دارد. بعد از ورود به حسینیه با حیاطی رو به رو می شوید که دارای دیوارهای بلندی با کاشی کاری زیبا است. حجره های این حسینیه دو طبقه هستند و دارای طاق نماهای زیبایی هستند. در گذشته آقایان در حسینیه عزاداری می کردند. بر روی کاشی های این قسمت نیز داستان های بسیاری به نمایش گذاشته شده است. در ابتدا کاشی کاری را در قسمت جنوبی حسینیه می بینید که بر روی آن مجلسی از اشرف الواعظین، یار معاون الملک که در مراسم سوگواری به ذکر مصیبت می پرداخته است، در مقابل عزاداران، به نمایش گذاشته شده است. در قسمت پایین این کاشی کاری زیارتنامه وارث قرار دارد. دور تا دور کاشی کاری مجلس اشرف الواعظین، شعر: این عزا خانه چو از حسن عمل گشت تمام / سال تاریخش واله ز لب بانی خواست؛ گفت با نیش معاون پی تاریخ بگو / کین حسینیه ز ما بهر عزای شهداست، از واله شاعر کرمانشاهی و همچنین سال ساخت آن و همچنین سازنده آن را حروف امجد نوشته شده است. کاشی کاری بعدی، داستان عبور اهل بیت از قتلگاه را نشان می دهد. در قسمت شرقی حسینیه، پنجره های مشبک (ارسی) زینبیه دیده می شود که در بالای بزرگ ترین پنجره، دو فرشته را می بینید که بر روی پرچم هایشان یا حسین مظلوم، نوشته شده. کاشی های دیگری که در این حسینیه بکار رفته اند، داستانی را نشان نمی دهند و تنها برخی نقوش هندسی و گل ها هستند.

زینبیه

از حیاط حسینیه، راهروی کوچکی وجود دارد که به زینبیه می رسد. زینبیه قسمت دارای سقف این تکیه است و در زمان سوگواری در گذشته خانم ها در این بخش حضور داشتند. خانم ها در واقع از دری که به کوچه معاون الملک باز می شود، وارد طبقه فوقانی زینبیه می شدند. در این بخش مقبره حسن خان معاون الملک قرار دارد.کاشی های زینبیه بیشتر مربوط به واقعه کربلا است و از قسمت شمال شرقی تا جنوب شرقی می توان این داستان ها و تصاویر را به ترتیب مشاهده کرد: تصاویری از جنگ بین امام حسین و یزید در روز عاشورا، بیرون آمدن اهل بیت از خرابه، نبرد حضرت قاسم، نبرد حضرت علی اکبر، یاری رساندن زعفر جنی به امام حسین، آمدن اهل بیت به مدینه، حضور اهل بیت در پیشگاه یزید، جنگ بین کفار و تمام حسین و حضرت عباس، قصاص مختار، آمدن سلیمان خزایی و دفن کردن شهدای کربلا. در بالای هر کدام از این تصاویر اشعاری از محتشم کاشانی با خط سفید بر روی زمینه آبی رنگ نوشته شده است.اشعار محتشم کاشانی در کاشی های گنبد زینبیه نیز وجود دارد، دیگر کاشی ها برخی نقوش هندسی و گل ها است. بین فاصله پنجره ها و ساقه گنبد، کاشی کاری هایی از احادیث و قصص قرآنی وجود دارد. قسمت های از دیوار که بین طاقچه و زمین است (ازاره) به وسیله دو نوع کاشی، کار شده اند. در یکی از این نوع کاشی ها، نقش رنگی از پادشاهان و نش های گل و بوته دیده می شود، نوع دیگر کاشی، کاشی های سبز رنگ مربعی شکل هستند که بر روی آن ها می توان نقوشی از پادشاهان و همچنین داستانی قرآنی و حماسی، به تصویر کشیده شده اند.

عباسیه

بین عباسیه و زینبیه راهرویی وجود دارد که با گذر از آن وارد حیاط عباسیه می شوید. در قسمت جنوبی این حیاط بنای عباسیه قرار دارد که امروزه تبدیل به موزه پوشاک و زیورآلات استان کرمانشاه و همچنین موزه مردم شناسی کرمانشاه، شده است. این حیاط بسیار زیبا، ترکیبی از کاشی ها و آجر و همچنین ستون هایی با قطر زیاد است. در این قسمت نیز ورودی به سمت کوچه ایلخانی در سمت شرقی حیاط، وجود دارد که همتنطور که گفته شد در حال حاضر بسته است. در قسمت غربی می توان اتاق های زینبیه را دید که پنجره های آن به سمت حیاط عباسیه است. این اتاق ها در گذشته محل سکونت حسن خان بوده است. در قسمت جنوبی این بخش، کاشی کاری هایی از پادشاهان بر روی کاشی های آبی وجود دارد.

در قسمت شمالی حیاط عباسیه، بنایی وجود ندارد و تنها دارای کاشی هایی به رنگ آبی کاربنی است که بر روی آن ها اتفاقات تاریخی ایران، به تصویر کشیده شده است. دور تا دور این تصاویر، کاشی هایی وجود دارد که بر روی آن بناهای مختلفی از شهرهای مختلف ایران وجود دارد. بر روی ستون های بخش شمالی عباسیه، می توان تصاویری از شخصیت های بزرگ دید. بر روی ستون اول، جای پایی بر روی کاشی سوم قرار دارد که می گویند جای پای امام رضا است، اما در واقع تنها شبیه سازی جای پای او در قدمگاه نیشابور است. در گذشته بسیار از مردم زمانی که باهم دعوا می کردند در کنار این سنگ به دلیل احترامی که برای آن قائل بودند، آشتی می کردند.از عباسیه به سمت سمت کوچه معاون ورودی وجود دارد، این راهرو در قسمت غربی، شمال عباسیه است. در این جا یک نیم ستون بسیار بلند وجود دارد که گفته می شود، معاون برای نصب این نیم ستون در آن بالا بوده و سپس می میرد و هرگز آن را نصب نمی کند. این نیم ستون زیبا، بر زیبایی های این حیاط افزوده است. در سمت چپ آن هنر کاشی کاری از مشاغل دراویش وجود دارد. در سمت راست نیم ستون، کاشی کاری هایی از زندگی حضرت یوسف وجود دارد. اولین هنر کاشی کاری مربوط به داستان به چاه انداختن حضرت یوسف توسط برادرانش است. کاشی کاری دوم، داستان خریدن حضرت یوسف توسط عزیز مصر را نشان می هد. هنر کاشی کاری سوم مجلس یوسف و زلیخا به نمایش گذاشته شده است. کاشی کاری چهارم دیدار یوسف و براردرانش را نشان می دهد. کاشی کاری پنجم داستان دیدار یوسف و پدرش یعقوب و بینا شدن او را به تصویر کشیده است.در قسمت شرقی عباسیه نیز بنایی وجود ندارد و دیوارها دارای طاق نماهایی هستند که بر روی یکی از آن ها هنر کاشی کاری هایی وجود دارد که تصویر حضرت سلیمان و حیوانات و پرندگان کشیده شده است. دیگر طاق نما هنر کاشی کاری ندارند. گفته می شود معمار موفق به چنین کاری نشده است.