حکیم و فیلسوف بزرگ حاج ملاهادى سبزوارى درباره آفرینش رحمانى آدم، از عارفى نقل مى کند:
«خداوند اراده نمود که ذاتش را در صورت جامع نمایان کند. پس خود را در صورت انسان قرار داد. و اراده نمود که اسما و صفات و افعالش را در صورت کامل ظاهر سازد آنها را در صورت عالم قرار داد، پس او در دو آینه نمایان مى شود.» «1» محاسن جمع حسن به معناى جمال و نیکویى است. اگر مقصود از خَلق، مخلوق خداوند باشد یعنى خداوند بهترین زیبایى آفرینش را در یک وجودى به نام آدم اختیار کرد که قامتش ایستاده و چهره اى نیکو و سر او به سوى آسمان و اعضایى رها شده دارد. و یا در وجود پاک معصومان علیهم السلام که آنان مثال و آینه و نماینده حق در ظاهر و باطن هستند. پس خداوند زیبایى هاى ظاهرى و باطنى را به انسان عطا کرده است.
گاهى مراد هیئت ادراکى و حواس است چون انسان اشرف مخلوقات است.
پس خداوند در کامل ترین صورت خلق نموده است.
محاسن بدنى مخلوقات
محاسن بدنى سه گونه است:
الف) صورت نیکو که در آیه:
وَصَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ» «2»
و شما را صورتگرى کرد و صورت هایتان را نیکو گردانید.
به آن اشاره شده است.
ب) قامت نیکو و مناسب که در آیات:
لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ» «3»
که ما انسان را در نیکوترین نظم و اعتدال و ارزش آفریدیم.
ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ» «4»
سپس او را با آفرینشى دیگر پدید آوردیم؛ پس همیشه سودمند و بابرکت است خدا که نیکوترین آفرینندگان است.
آمده است.
ج) حالت هاى گوناگون مانند: نشستن و ایستادن و خوابیدن و فعّالیّت و ...
و اگر مراد از حسن خُلق، همان صفات نیک باطنى اخلاقى باشد، پس حق تعالى انسان را با ترکیب هاى مختلف روحى و جسمى و عقل و احساس آفریده که مانند عالمى کوچک است، چون مى خورد و مى آشامد و حرکت و احساس مى کند؛ مانند گیاهان است و چون حقیقت اشیا را درک مى کند؛ مانند حیوان است و چون جامع معانى فوق است همانند فرشته است.
خداوند براى او بهترین اخلاق را خواسته است و خُلق در این جا هیئت راسخ در نفس است که افعال بدون فکر و روش به راحتى صادر مى شود.
خَلق و خُلق دو کلمه اند که با هم استعمال مى شوند، وقتى گفته مى شود: فلانى حسن خلق دارد یعنى ظاهر و باطنش نیکوست. پس از خَلق اراده ظاهر و از خُلق اراده باطن مى شود. «5» از امام حسن علیه السلام به سندى که راویان آن حسن هستند نقل شده که فرمود:
انَّ احْسَنَ الحَسَنِ الْخُلْقُ الحَسَنُ. «6»
همانا نیکوترین نیکى ها اخلاق نیک است.
این موضوع به قدرى اهمیت دارد که امام على علیه السلام فرمود:
عُنْوانُ صَحیفةَ المُؤْمِنِ حُسْنُ خُلْقِهِ. «7»
سرلوحه نامه مؤمن خوش خویى است.
تفسیر طیّبات الرزق
این فراز دعا برگرفته از آیات سوره غافر است که مى فرماید:
اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَرَاراً وَالسَّماءَ بِنَاءً وَصَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَرَزَقَکُم مِنَ الطَّیِّبَاتِ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَتَبَارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ» «8»
خداست که زمین را براى شما جایگاه امن و آسایش آفرید و آسمان را بنایى [محکم و استوار] ساخت و شما را صورتگرى کرد و صورت هایتان را نیکو گردانید و از چیزهاى پاکیزه [اى که با طبیعت شما هماهنگ است ] به شما روزى داد. این است خدا پروردگار شما، پربرکت است خدا پروردگار جهانیان.
خدا پس از آن که ما را آفرید و از روح خود در ما دمید به برآوردن نیازهاى ما پرداخت، تا آرزوهایمان را که هر یک فکر و روح ما را به خود مشغول مى دارد و خاطرمان را پریشان مى سازد، برآورد.
از این رو؛ روزى هاى پاک و پاکیزه را به سوى ما روان ساخت.
خداوند متعال مى فرماید:
وَأَنْزَلَ مِنَ الْسَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الَّثمَرَاتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلَا تَجْعَلُوا للَّهِ أَنْدَاداً وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» «9»
و از آسمان، آبى [مانند برف و باران ] نازل کرد و به وسیله آن از میوه هاى گوناگون، رزق و روزى براى شما بیرون آورد؛ پس براى خدا شریکان و همتایانى قرار ندهید در حالى که مى دانید [براى خدا در آفریدن و روزى دادن، شریک و همتایى وجود ندارد].
معانى رزق
معناى رزق را هر موجودى به درک فطرى خود با آن آشناست.
یکى از معانى رزق بخشش است؛ مانند آن که مى گویند پادشاه به لشکریانش رزق مى دهد مقصود مواد غذایى و خوراک است. دامنه معناى رزق با گذشت زمان گسترده شده و هر گونه مواد غذایى را که به آدمى مى دهند، خواه دهنده آن شناخته شده باشد یا نه، شامل مى شود.
رزق، بخششى است که به میزان تلاش آدمى مى رسد هر چند دهنده آن ناشناخته باشد، سپس معناى آن گسترده تر شده و به معناى هر سودى است که به آدمى مى رسد. اگر چه خوراک آدمى نباشد براى همین همه سرمایه هاى زندگى
مانند: مال و مقام و خویشاوندان و یاران و فرزندان و زیبایى و دانش و آگاهى و نظیر اینها، رزق هستند.
رزق به آن مقدار روزى گفته مى شود که مورد استفاده روزى خوران قرار مى گیرد خواه خوراکى باشد یا معنوى، مانند آفریدن، مشیّت و تدبیر و مانند اینها که مخصوص خداست.
آنچه را انسان از راه حلال به دست مى آورد رزق خداوند است. بنابراین ابزارهاى نامشروع و گناه ساز، رزق خداوند نیست چرا که خداوند هیچ گاه گناه بندگانش را به خود نسبت نمى دهد.
آیه شریفه:
وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَن یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ یُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ یَعْلَمُونَ» «10»
و آنان که چون کار زشتى مرتکب شوند یا بر خود ستم ورزند، خدا را یاد کنند و براى گناهانشان آمرزش خواهند؛ و چه کسى جز خدا گناهان را مى آمرزد؟
و دانسته و آگاهانه بر آنچه مرتکب شده اند، پا فشارى نمى کنند.
اشاره به همین نکته است.
رزق طیّب همان رزق حلال است و طبیعت سالم آدمى، پاکیزه آن را مى پسندد و ملاک حلال بودن شرعى نیز همین است که در سوره اعراف فرمود:
وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ» «11»
و پاکیزه ها را بر آنان حلال مى نماید و ناپاک ها را بر آنان حرام مى کند.
حلال شرعى تابع حلال فطرى است؛ زیرا دین خداوند بر طبیعت فطرت هاى آدمیان است. خداوند آدمى را به ابزارهاى تغذیه کارآمد و ظریف مجهّز کرده است و موجوداتى از زمینیان مانند حیوانات و گیاهان را با ماندگارى زندگى سازگار کرده است.
طبیعت سالم آدمى نیز بدون نفرتى به سوى آنها کشش دارد و به همین دلیل هر چیزى که طیّب است از نظر شرع حلال است.
همان طور که جسم آدمى براى بقاى خود نیاز به خوراک و غذا دارد، روح او نیز براى رشد حیات طیّبه معنوى خود حتى بعد از دنیا به روزى معنوى نیاز دارد از این رو حق تعالى درباره شهیدان فرمود:
وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» «12»
و هرگز گمان مبر آنان که در راه خدا کشته شدند مرده اند، بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند.
پس رزق، محدود به روزى مادّى نیست بلکه کمالات معنوى نیز خوراک انسان و ضرورى او براى استمرار زندگى معنوى در دنیا و آخرت است. و چون انسان مشتمل بر مادّه و روح است، هنگامى که انسان از خداوند متعال درخواست گشایش در روزى مى کند باید گشایش در روزى مادّى و معنوى را به طور جمعى مورد توجّه قرار دهد.
رزق همیشگى
امیرمؤمنان علیه السلام در بیان ملکوتى خود تداوم در توجّه به حق را رزق همیشگى جان ها برشمرده است:
مُداوَمَةُ الذِّکْرِ قُوْتُ الأَرْواحِ وَمِفْتاحُ الصلاح. «13»
مداومت بر ذکر، خوراک روح و کلید صلاح و پاکى است.
انسان در خواهش روزى معنوى هیچ محدودیّت ندارد؛ زیرا ظرف وجود انسان از جهت روح و باطن مجرّد است و مى تواند سیر معنوى بى پایان داشته باشد. پس روزى معنوى او نیز مى تواند نامحدود باشد.
خداوند حکیم رزق مادّى بندگانش را بر پایه حکمت تنظیم نموده است و به هر کس به فراخور حالش روزى مى دهد و در روزى معنوى نیز این چنین تقدیر نموده که بنده مؤمن در راه قرب و وصالش به اندازه توان، موانع را کنار زده و ظرف وجود خود را گسترش دهد و قابلیّت خود را براى پذیرش حق و روزى معنوى بیشتر نماید.
واقعیّت روزى گسترده این است که در دعا بخواند:
خدایا! به من گشایش بده تا نیازمند نباشم نه آن که افزون تر از نیازم باشد.
ولى گستردگى در روزى معنوى بى پایان است، چرا که خداوند متعال حقیقت بى پایان است و روزى بى پایان نمى تواند چیزى جز رسیدن به آن حقیقت باشد.
انسان در سیر معنوى خود به جایى مى رسد که حق، خوراکش مى شود و چیزى جز حق نمى تواند او را سیر کند.
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- مجموعه رسائل: 308.
(2)- غافر (40): 64.
(3)- تین (95): 4.
(4)- مؤمنون (23): 14.
(5)- المحجة البیضاء: 5/ 95.
(6)- بحار الأنوار: 68/ 382، باب 92، حدیث 30؛ الخصال: 1/ 29، باب 1، حدیث 2.
(7)- بحار الأنوار: 68/ 392، باب 92، حدیث 59؛ جامع الأخبار: 107؛ کشف الغمة: 2/ 347.
(8)- غافر (40): 64.
(9)- بقره (2): 22.
(10)- آل عمران (3): 135.
(11)- اعراف (7): 157.
(12)- آل عمران (3): 169.
(13)- غرر الحکم: 189، حدیث 3661؛ عیون الحکم والمواعظ: 487.
منابع:
کتاب: تفسیر و شرح صحیفه سجادیه ج 2
نوشته: استاد حسین انصاریان
