مبانی و شاخصه های حکومت علوی

‫1- مقدمه

‫ﻫﺪف واﻻی اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) از ﺑﻪدﺳﺖﮔﻴﺮی ﺣﻜﻮﻣﺖ، اﻳﺠﺎد دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫﺎﻳﻲ در ﻋﺮﺻه  ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، ﺳﻴﺎﺳﻲ، اﻗﺘﺼﺎدی، ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد. اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در اﻧﺪک ﻣﺠﺎﻟﻲ ‫ﻛﻪ ورای ﻫﻤه ﻣﺸﻜﻼت و ﺟﻨﮓاﻓﺮوزیﻫﺎی ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻪدﺳﺖ آورد، اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد و درﭘﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﺻﻼﺣﺎت و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮی را ﻧﻴﺰ ﺑﻪﺳﺎﻣﺎن ‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ. آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺎ ﻫﺪف اﻳﺠﺎد اﻳﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫﺎی ﻣﻬﻢ و ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ‫ﻋﻠﻮی، زﻣﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺑﻪدﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ، ﺑﻪرﻏﻢ آﻧﻜﻪ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻓﻀﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ را ‫ﻏﺒﺎر آﻟﻮدﮔﻲﻫﺎ و اﺑﺮ ﻛﮋیﻫﺎ و اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﺗﻴﺮه ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و دﻧﻴﺎﮔﺮاﻳﺎن ﺗﺎب ﺗﺤﻮﻻت ﻣﻮرد ‫ﻧﻈﺮ او را ﻧﺪارﻧﺪ.  «‫دﻋﻮﻧﻲ و اﻟﺘﻤﺴﻮا ﻏﻴﺮی ﻓﺎﻧّﺎ ﻣﺴﺘﻘﺒﻠﻮن اﻣﺮا ﻟﻪ وﺟﻮه و اﻟﻮان ﻻ ﺗﻘﻮم ﻟﻪ اﻟﻘﻠﻮب وﻻﺗﺜﺒﺖ ‫ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻌﻘﻮل و انّ اﻵﻓﺎق ﻗﺪ اﻏﺎﻣﺖ واﻟﻤﺤﺠﻪ ﻗﺪ ﺗﻨﻜﺮت (ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: خ 2 9 / 3 7 1؛  ‫ﻃﺒﺮی، 2 6 3 1: 6 3 3 2 ).  ‫ﻣﺮا واﮔﺬارﻳﺪ و دﻳﮕﺮی را ﺑﻪدﺳﺖ آرﻳﺪ؛ زﻳﺮا ﻣﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺣﻮادث و اﻣﻮری ﻣﻲروﻳﻢ ‫ﻛﻪ رﻧﮕﺎرﻧﮓ و ﻓﺘﻨﻪآﻣﻴﺰ اﺳﺖ و ﭼﻬﺮهﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دارد و دلﻫﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻴﻌﺖ ﺛﺎﺑﺖ و ‫ﻋﻘﻞﻫﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن اﺳﺘﻮار ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ. ﭼﻬﺮة اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﺖ را اﺑﺮﻫﺎی ﺗﻴﺮة ﻓﺴﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ، و راه ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺣﻖ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ.  ‫اﻣ‪ﺎ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻋﻬﺪه دار اﻣﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺪ، از ﺗﺤﻮﻻﺗﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ‫ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آورد و ﺑﺮ ﻣﻮاردی ﭼﻮن ﺑﺮﭘﺎداﺷﺘﻦ ﻋﺪل، راﺳﺖ ﮔﺮداﻧﻴﺪن ﺣﻖ، دﻓﺎع از دﻳﻦ،  ‫اﺻﻼح اﻣﻮر ﺷﻬﺮﻫﺎی اﺳﻼم، اﻣﻨﻴﺖ ﻣﺮدم ﻣﺤﺮوم و ﺗﺤﺖ ﺳﺘﻢ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮد (ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ،  ‫9 7 3 1: خ 1 3 1 / 9 4 2 ). ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﺗﺎ در ﭘﺮﺗﻮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛﻪ از اﻧﺤﺮاﻓﺎت جامعه  ‫زﻣﺎن ﺧﻮد داﺷﺖ، ﺑﻪ اﺻﻼح آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎرد ﺗﺎ اﺳﺎس ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ‫دﻳﻦ اﺳﺘﻮار ﺷﻮد، آﻳﺎت ﻗﺮآن و ﺳﻴﺮه و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و ﻋﻠﻮی ﻣﺒﻨﺎی ﻋﻤﻞ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﺑﺎ ‫اﺳﺘﻘﺮار ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ، ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﺑﺪ و ﻣﺮدم در ﻣﺴﻴﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘه اﻧﺴﺎﻧﻲ و ‫در راه ﻛﻤﺎل ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ. ‫زدودن ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﺗﺒﻌﻴﺾﻫﺎی ﻧﺎروا و ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ، ﻣﺘﻮﻗﻒﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﺒﻪﻫﺎی ﻧﺎﺑﻪﺟﺎ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ‫از ﺗﺎراج ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل، ﺑﺮﻛﻨﺎری واﻟﻴﺎن ﻓﺎﺳﺪ از ﻣﺼﺎدر اﻣﻮر، ﮔﻤﺎﺷﺘﻦ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ در ارﻛﺎن ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ، ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺎدﻻﻧه اﻣﻮال، رﻋﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﺴﺎوات در ﺟﺎﻣﻌﻪ، ارﺗﻘﺎی ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺧﻼﻗﻲ- ‫رﻓﺘﺎری و اﻋﺘﻘﺎدی ﻣﺮدم، ﺑﺨﺸﻲ از اﺻﻮل اﺻﻼﺣﻲ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در اﺑﻌﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ، اﻗﺘﺼﺎدی،  ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻫﻤﺎن ﺑﺪو زﻣﺎﻣﺪاری ﺧﻮﻳﺶ اﻋﻼم و ﺑﺮ ﺗﺤﻘﻖ آن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ. از ‫دﻏﺪﻏﻪﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﻳﺸﺎن، رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم و آﺳﺎﻳﺶ و اﻣﻨﻴﺖ آﻧﺎن ﺑﻮد. ﻓﻘﺮ و ﺿﻌﻒ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم و ﻣﺸﻜﻼت و رﻧﺞﻫﺎی آﻧﺎن، ﺑﺮای آن ﺣﻀﺮت (ع) دردآور ﺑﻮد. اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)  ‫ﺑﺴﻨﺪهﻛﺮدن ﺑﻪ ﻣﻨﺼﺐ اﻣﺎرت ﻓﺎرغ از ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﺮ آﻻم ﻣﺮدم را ﺑﻪ دﻳﺪة ﺣﻘﺎرت ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و  ‫‫‫آن را ﺧﻮش ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ (← ﻫﻤﺎن: ن 5 4 /4 5 5 ) و از اﻳﻦرو در ﺳﺎده زﻳﺴﺘﻲ و ﻗﻨﺎﻋﺖ،  ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺮار ﻣﻲداد(← خ0 6 1 /2 0 3 و خ 9 0 2 /0 3 4 ).  ‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی را دﻳﻦداری، ﻋﺪاﻟﺖﮔﺮاﻳﻲ، ﻗﺎﻧﻮنﻣﺪاری، آزادی و اﻣﻨﻴﺖ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد.  ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺴﺎد و زﻳﺎده ﻃﻠﺒﻲ ﺑﻮد، ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻓﺎع از ﻣﻈﻠﻮم و ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﻇﺎﻟﻢ،  ‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﺿﻌﻴﻒ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪان ﺑﻮد، ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺻﻼح ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺣﺮﻣﺖ ﻧﻬﺎدن ﺑﻪ ‫[1]  ‫اﻧﺴﺎن ﺑﻮد. (ﻣﺮﺗﻀﻮی، 1 8 3 1: 2 5 ) ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)، ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی را ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ‫ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻲﻛﺮد. آن ﺣﻀﺮت (ع)، ﭼﻪ در ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮی و ﭼﻪ در ﺳﻴﺮة ﻋﻤﻠﻲ ﺧﻮد، ﺑﺮ آن ﺑﻮد  ‫ﺗﺎ ﻣﺪﻟﻲ از ﻧﻈﺎم ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻲ را در زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ اﺟﺮا ﻛﻨﺪ و ﺑﺮای آﻳﻨﺪه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ ‫ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﻻزم و اﺻﻮل ﻛﻠﻲ را اراﺋﻪ دﻫﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﺮﻗﺮاری اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠﻲ، ﺗﻮازن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ‫ﻧﻈﻢ، وﺻﻮل ﺑﻮدﺟه ﻋﻤﻮﻣﻲ، ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﻫﺮج وﻣﺮج و دﻓﻊ ﻓﺴﺎد، ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن و ‫ﻣﺘﺠﺎوزان، ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﻳﻲ و اﺟﺮای اﺣﻜﺎم و ﻣﻘﺮرات ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ، از اﻣﻮری اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ ‫ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﻣﻴﺴ‪ﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ (ﺛﻮاﻗﺐ، 0 9 3 1: 4 1 ). ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻬﻢ  ‫در ﺳﺨﻨﺎن اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ (ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ، اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع)، 9 7 3 1: خ0 4 /2 9 ).  ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ از دﻳﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺎﻳﺪ از ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن دﻳﻦداری، ﻋﺪاﻟﺖ و  ‫ﻣﺮدم داری ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ. از اﻳﻦ رو در اﻟﮕﻮی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، اﺻﻮل ﻣﻬﻤﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺘﻪ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪات آن در ﺳﻴﺮة ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﻲ آن ﺣﻀﺮت (ع) رﻫﻴﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد. ﺑﺮﺧﻲ از  ‫اﻳﻦ اﺻﻮل ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از:  

‫1- اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺎرﮔﺰاران و ﻣﺪﻳﺮان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ارزﺷﻲ؛

‫2- اﺻﻞﻗﺮاردادن ﻟﻴﺎﻗﺖﻫﺎ، ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲﻫﺎ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎ در واﮔﺬاری ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰاران و

‫دﺧﺎﻟﺖﻧﺪادن رواﺑﻂ ﺷﺨﺼﻲ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪﮔﺮاﻳﻲ (ﻧﻔﻲ دودﻣﺎنﮔﺮاﻳﻲ و اﺷﺮافﺳﺎﻻری )؛  

‫3- ﺑﺮﺧﻮرداری از دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ (داﺷﺘﻦ ﭘﺸﺘﻮاﻧه ﻧﻈﺮی و ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ و

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ)؛

‫4- ﺗﺒﻴﻴﻦ وﻇﺎﻳﻒ و ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ رﻫﺒﺮی، ﻛﺎرﮔﺰاران و ﻣﺮدم درﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ؛  

‫5- اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ اﻧﻄﺒﺎق ﻗﻮل ﺑﺎ ﻋﻤﻞ در رﻓﺘﺎر ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاری ﻓﺮاﻣﻴﻦ ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻼن ﺣﻜﻮﻣﺖ و

‫ﻣﺮدم (ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪای ﺑﺎ ﻓﻌﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ)؛

‫6- اراﺋه ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎی ﻻزم ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ؛

‫‫7- ﻧﻈﺎرت و ﻣﺮاﻗﺒﺖ دﻗﻴﻖ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺪﻳﺮان، ﺣﺘﻲ ﺷﻴﻮة زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن؛

‫8- ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻋﺎﻣﻼن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺮای ﻋﺪاﻟﺖ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﺑﺮوز ‫اﻧﺤﺮاف و ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ در ﺟﺎﻣﻌﻪ. (ﺛﻮاﻗﺐ، 0 9 3 1: 7 1 )

‫2- ویژگی ها و ضرورت های رهبری امام علی (ع)

‫ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺮ اﻣﺮ ﺧﻼﻓﺖ، از دﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎری از ﺑﺰرﮔﺎن اﻧﺼﺎر و ﻣﻬﺎﺟﺮ ﭘﻨﻬﺎن ‫ﻧﺒﻮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ جامعه اﺳﻼﻣﻲ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم (ص) ﮔﺬﺷﺖ، ﻣﺎﻧﻊ از ‫آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ واﺟﺐ ﺑﻮد، ﺑﻪاﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﻨﺪ، ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮای ﺧﻮﻳﺶ »رﻫﺒﺮی ‫ﭘﺎکداﻣﻦ، آﮔﺎه، ﺑﺎﺗﻘﻮا و آﺷﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﺳﻨّﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻛﺎر آﻧﺎن را ﺳﺎﻣﺎن دﻫﺪ« (ﺑﺨﺸﻲ ‫از ﭘﻴﺎم اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ؛ ← ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ، ﺑﻲﺗﺎ، 9 5 1 ).  ‫از اﻳﻦرو، در ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ آن ﺣﻀﺮت (ع)، ﻛﺴﺎﻧﻲ در ﺷﺄن وی ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ و  ‫ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮ اﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎب اﺑﺮاز داﺷﺘﻨﺪ:  ‫ﺛﺎﺑﺖﺑﻦﻗﻴﺲ اﻧﺼﺎری ﮔﻔﺖ:  ‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ای اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن! اﮔﺮ در زﻣﺎﻣﺪاری از ﺗﻮ ﭘﻴﺶ اﻓﺘﺎدﻧﺪ، در دﻳﻦ از ﺗﻮ ﭘﻴﺶ  ‫ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ؛ و اﮔﺮ دﻳﺮوز ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ، اﻣﺮوز ﺑﻪ آﻧﺎن رﺳﻴﺪی؛ و آﻧﺎن و ﺗﻮ ﭼﻨﺎن ﺑﻮدﻳﺪ ﻛﻪ ‫ﺷﺄﻧﺖ ﭘﻨﻬﺎن و ﻣﻘﺎﻣﺖ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد، در آﻧﭽﻪ ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻮ ﺑﺎ داﻧﺸﺖ  ‫ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻲ. (ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ، 2 6 3 1: 6 7 ) ‫ﺳﭙﺲ ﺧﺰﻳﻤﻪﺑﻦﺛﺎﺑﺖ اﻧﺼﺎری ذواﻟﺸﻬﺎدﺗﻴﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ: ای اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮای اﻳﻦ ‫ﻛﺎر ﺧﻮد ﺟﺰ ﺗﻮ را ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺒﻮد و اﮔﺮ درﺑﺎرة ﺗﻮ ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺎن راﺳﺘﻲ ﻛﻨﻴﻢ،  ‫ﺗﻮﻳﻲ ﭘﻴﺶﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم در اﻳﻤﺎن و داﻧﺎﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻦ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا.   ‫ﺗﻮ آﻧﭽﻪ دارﻧﺪ، داری؛ و آﻧﺎن آﻧﭽﻪ ﺗﻮ داری، ﻧﺪارﻧﺪ. ﺻﻌﺼﻌﻪﺑﻦﺻﻮﺣﺎن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺣﻀﺮت  ‫ﻋﻠﻲ (ع) ﮔﻔﺖ: ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ، ﺗﻮ ﺧﻼﻓﺖ را آراﺳﺘﻲ و آن ﺗﻮ را ﻧﻴﺎراﺳﺖ، و ﺗﻮ ﻣﻘﺎم آن را  ‫ﺑﺎﻻ ﺑﺮدی ﻧﻪ آن ﻣﻘﺎم ﺗﻮ را، و آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ آن. ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ ‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ: اﻳﻦ اﺳﺖ وﺻﻲ اوﺻﻴﺎ و وارث ﻋﻠﻢ اﻧﺒﻴﺎ، آن ﻛﻪ در راه ﺧﺪا ﺑﺲ ‫ﮔﺮﻓﺘﺎری ﻛﺸﻴﺪ و ﻧﻴﻚ اﻣﺘﺤﺎن داد، آن ﻛﻪ ﺑﺮای او ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﺑﻪ اﻳﻤﺎن ﮔﻮاﻫﻲ داد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ‫ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ رﺿﻮان، ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻓﻀﺎﻳﻞ در او ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺳﻴﺪ و در ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﻋﻠﻢ و ﺑﺮﺗﺮی اش ﻧﻪ ‫اواﺧﺮ ﺷﻚ دارﻧﺪ و ﻧﻪ اواﻳﻞ. (ﻫﻤﺎن) ‫در ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ، ﺳﺨﻨﮕﻮی ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﻳﺸﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ (ﻣﺮوانﺑﻦﺣﻜﻢ، ﺳﻌﻴﺪﺑﻦﻋﺎص و وﻟﻴﺪﺑﻦﻋﻘﺒﻪ)، ﺑﺎ ﻳﺎدآوری اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻠﻲ (ع) ﭘﺪر دو ﺗﻦ از آﻧﻬﺎ را در روز ﺑﺪر ‫ﻛﺸﺘﻪ و ﺣ‪ﻜَﻢ ﭘﺪر ﻣﺮوان را ﻧﻴﺰ ﺳﺮزﻧﺶ و ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ او از ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ، ‫ﺧﻮاﺳﺘﺎر آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ در ﺗﺼﺮف دارﻧﺪ و آﻧﭽﻪ ﺑﻪدﺳﺖ آورده اﻧﺪ، از آنِ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ ‫و ﺣﻀﺮت (ع) ﻛﺸﻨﺪﮔﺎن ﻋﺜﻤﺎن را ﺑﻜﺸﺪ. ﻣﻮﺿﻊ ﺷﺪﻳﺪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) درﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، از اﻫﺪاف آن  ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ‫ﺑﺮﻗﺮاری ﻋﺪاﻟﺖ و اﺟﺮای ﺣﺪود اﻟﻬﻲ و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم اﺳﺖ  ﻛﻮﺗﺎه  ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ:  ‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻳﺎدآور ﺷﺪی ﻛﻪ ﻣﻦ از ﺷﻤﺎ ﻛﺸﺘﻪ و ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﺎﺧﺘﻪام، ﭘﺲ ﺣﻖ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﺮده ‫اﺳﺖ؛ و اﻣﺎ ﻧﻬﺎدن ﻣﻦ از ﺷﻤﺎ آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﻳﺪ، ﭘﺲ ﻣﺮا ﻧﻤﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ از ﺣﻖ ﺧﺪا ‫ﺑﮕﺬرم؛ و اﻣﺎ ﻣﻌﺎف ﻛﺮدن ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را از آﻧﭽﻪ درﺗﺼﺮف دارﻳﺪ، ﭘﺲ آﻧﭽﻪ ﻣﺎل ﺧﺪا و ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ، ﻋﺪاﻟﺖ ﺷﻤﺎ را ﻓﺮا ﻣﻲ ﮔﻴﺮد؛ و اﻣﺎ ﻛﺸﺘﻦ ﻣﻦ ﻛﺸﻨﺪﮔﺎن ﻋﺜﻤﺎن را، ﭘﺲ اﮔﺮ ‫اﻣﺮوز ﻛﺸﺘﻦ آﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ، ﻓﺮدا ﻫﻢ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻟﻴﻜﻦ ‫ﺷﻤﺎراﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش وادارم، ﭘﺲ ﻫﺮﻛﻪ ﺣﻖ ﺑﺮ او ﺗﻨﮓ آﻳﺪ ‫[2]  ‫ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺮ او ﺗﻨﮓ ﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﭘﻲ ﻛﺎر ﺧﻮد ﺑﺮوﻳﺪ. (ﻫﻤﺎن: 6 7 5 7؛ .   ‫ﻣﺴﻌﻮدی، 6 5 3 1: 0 1 7؛ اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ، 0 8 3 1: 6 9 3 - 7 9 3 ) ‫در ﻣﻨﺎﺷﺪهﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﻣﻮﺿﻮع ﺣﺪﻳﺚ ﻏﺪﻳﺮ در ﺟﻤﻊ اﺻﺤﺎب  ‫و ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﺮده (← اﻣﻴﻨﻲ، 2 6 3 1: 8 -2، 0 6 -4 1 و ﺑﻌﺪ؛ ﺳﻠﻴﻢﺑﻦﻗﻴﺲ، ﺑﻲﺗﺎ: 7 6 1 -2 6 1-  ‫ﺛﻮاﻗﺐ، 4 8 3 1: 8 2 -7 2 )، ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻧﺼﺐ اﻟﻬﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻪ و ‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی اﻟﻬﻲ اﻳﻦ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ. اﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺮدﻣﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان «ﻗﺎﻋﺪة ‫اﻟﺰام»[3] درﺑﺮاﺑﺮ ﭘﻴﻤﺎنﺷﻜﻨﺎن و ﻣﻌﺎرﺿﺎن اﺷﺎره و درواﻗﻊ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻠﺰم ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ‫ﺧﻮد ﺑﻪ آن ﺗﻦ دادﻧﺪ. اﻳﺸﺎن در ﻣﺎﺟﺮای ﺳﻘﻴﻔﻪ ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ او را ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻓﺮا ‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ، از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﮔﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﺧﻼﻓﺖ ﺷﻤﺎ ﺧﻮﻳﺸﻲ ﺑﺎ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) اﺳﺖ، ﺧﻮد ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ از ﻣﻦ ﺑﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا (ص) ‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ اﺳﺖ. از ﺧﺪای ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﻨﻬﻴﺪ و اﮔﺮ ﻣﺠﺎل اﻧﺼﺎف ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ، اﻧﺼﺎف روا دارﻳﺪ ‫و ﻃﺮﻳﻖ ﺻﺪق ﺑﭙﻮﻳﻴﺪ. اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺟﺮاح ﮔﻔﺖ: «ای اﺑﺎاﻟﺤﺴﻦ! ﺗﻮ ﺳﺰاوار اﻳﻦ ﻛﺎری و ﺑﻪ زﻳﺎدت ‫از اﻳﻦ ﻫﻢ ﺳﺰاواری، ﻫﻢ ﺑﻪ سابقه ﺳﺒﻘﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و ﻗﺮﺑﺖ، اﻣ‪ﺎ ﺻﺤﺎبه رﺳﻮل ﺧﺪا ‫ﻣﺤﻤ‪ﺪ ﻣﺼﻄﻔﻲ (ص) اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻛﺮده و ﻛﺎری ﭘﺪﻳﺪ آورده اﻧﺪ؛ ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ رﺿﺎی ﺻﺤﺎﺑﻪ راﺿﻲ ‫ﺑﺎش و روی اﻳﻦ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﺧﻦ ﻣﻨﺎزﻋﺖ ﻣﺨﺮاش». ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﭘﺎﺳﺦ او ﮔﻔﺖ:  ‫ﻋﺒﺎﻳﻲ را ﻛﻪ از ﺣﻀﺮت ﻋﺰّت ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺒﻮت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ، ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان و دودﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ  ‫ﻧﻘﻞ ﻣﻜﻨﻴﺪ! ﻗﺮآن در ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎی ﻣﺎ ﻓﺮود آﻣﺪ و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در اوﻃﺎن ﻣﺎ وﺣﻲ آورد، ﻛﺎنِ ﻋﻠﻢ و‫ ﻓﻘﻪ، دﻳﻦ و ﺳﻨّﺖ و ﻓﺮﻳﻀﻪ ﻣﺎﻳﻴﻢ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺧﻠﻖ را ﻣﺎ از ﻫﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ؛ ﭘﺲ روی ﺑﻪ ﻫﻮی  ‫ﻣﻜﻨﻴﺪ و ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را در ﻟﺠﺎج ﻣﻴﻔﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را زﻳﺎن دارد[4] (اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ، 0 8 3 1: 7؛  ‫اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮری، 0 8 3 1: 8 2 ).  ‫ﺑﻪﻧﻘﻞ اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ، ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ از ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ  ‫ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ، ﮔﻔﺘﻨﺪ: ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﻛﺮاﻣﺖ و ﻗﺮﺑﺖ و ﻗﺮاﺑﺖ ‫ﻋﻠﻲﺑﻦاﺑﻲﻃﺎﻟﺐ (ع) از آﻓﺘﺎب ﻇﺎﻫﺮﺗﺮ اﺳﺖ و اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم و ﻣﺤﺎﺳﻦ اﺧﻼق ﻛﻪ ذات ﺷﺮﻳﻒ ‫او ﺣﺎوی آن اﺳﺖ، از ﺷﺮح و ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺘﻐﻨﻲ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻤﺸﻴﺖ ﻛﺎر ﺧﻼﻓﺖ ﻛﺴﻲ را ‫ﻓﺎﺿﻞﺗﺮ، ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎرﺗﺮ، و ﺧﺪا ﺗﺮسﺗﺮ از ﻋﻠﻲ (ع) ﻣﻲداﻧﺴﺘﻴﻢ، ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ او اﺷﺎرت ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ ‫وﻟﻴﻜﻦ اﻣﺮوز در ﻫمهِ روی زﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﺧﺼﺎل ﺧﻴﺮ را در ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ از او ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ.  ‫ﺟﻤله ﻣﺮدم ﻣﺘﻔﻖاﻟﻜﻠﻤﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ: ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﻲ (ع) راﺿﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ و او را ﻣﻄﻴﻊ و ‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارﻳﻢ ﺑﻪ ﻃﻮع و رﻏﺒﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ اﻛﺮاه و اﺟﺒﺎر؛ و اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را از ﺳﺮ اﻳﻘﺎن و ﺑﺼﻴﺮت ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻧﻪ از وﺟﻪ ﺗﺮد‪د و ﺗﺤﻴ‪ﺮ. آﻧﮕﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) از آﻧﻬﺎ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ ﻃﻮع و ‫رﻏﺒﺖ را ﺑﻪ ﺣﺴﻦ رأی ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻳﺎ ﻣﺮا ﺑﺪان ﺣﻘﻲ واﺟﺐ ﻣﻲداﻧﻴﺪ ازﺟﺎﻧﺐ ‫ﺣﻀﺮت ﺑﺎری ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ؟ ﻫﻤﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺣﻖ ﺗﻮ را ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﻲ واﺟﺐ ‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ. (اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ، 0 8 3 1: 1 9 3 ) ‫ﺳﺨﻦ ﻫﻴﺌﺖ ﻳﻤﻨﻲ ﻧﻴﺰ وﻗﺘﻲ ﺑﺮای دﻳﺪار ﺑﺎ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) و ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ‫آﻣﺪﻧﺪ، اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ «اﻃﺎﻋﺖ ﺗﻮ را ﭼﻮن ﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ واﺟﺐ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ؛ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﺐ ‫ﻓﺮﻣﺎن ﺟﻨﮓدﻫﻲ، ﻧﺼﺮت ﻛﻨﻴﻢ و ﻇﻔﺮ دﻳﺪه ﺑﺎزآﻳﻴﻢ»(ﻫﻤﺎن: 4 9 3 ).  ‫اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ ﭘﺲ از ﺑﻴﺎن اﺳﺘﺪﻻل ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ راﺑﻄه ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪی ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‫(ص) درﺑﺮاﺑﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺟﺮاح، ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﺣﻀﺮت (ع) ﮔﻔﺖ:  «ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮ! ﺗﻮ ﻛﻢﺳﻦ و ﺳﺎل ﻫﺴﺘﻲ و آﻧﺎن ﺑﺰرگ ﻗﻮم ﺗﻮاﻧﺪ، ﺗﻮ ﺗﺠﺮﺑه آﻧﺎن را ﻧﺪاری و ﺑﻪ ‫اﻧﺪازة آﻧﺎن ﻛﺎرﻫﺎ را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﻲ. اﺑﻮﺑﻜﺮ در ﻛﺎر ﺧﻼﻓﺖ از ﺗﻮ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﭘﺬﻳﺮی او ‫ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ، ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎر، زﻳﺮا ﺗﻮ اﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﻲ و ﻋﻤﺮی ﻳﺎﺑﻲ، ﺑﺮای ﻛﺎر ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ای، و ﺳﺰاوار دردﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﻫﺴﺘﻲ، ﭼﻪ ﺗﻮ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن ‫داﻧﺶ، آﮔﺎﻫﻲ، ﻓﻬﻢ و ﻧﻴﺰ ﺳﺎﺑﻘﻪ در دﻳﻦ اﺳﻼم و داﻣﺎدی ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) داری»[5] (اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ ‫دﻳﻨﻮری، 0 8 3 1: 9 2 ). اﻋﺘﺮاف اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻪ وﺟﻮد اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ در ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﻟﻴﻜﻦ ‫اﺻﺮار ﺑﺮ ﺑﻴﻌﺖ او ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﺟﺮای ﺳﻘﻴﻔﻪ، ﻧﻘﺸﻪای ازﭘﻴﺶﺗﻌﻴﻴﻦﺷﺪه ﺑﻮد ‫‫ﺑﺮای ﻛﻨﺎرزدن ﻋﻠﻲ (ع) از زﻣﺎﻣﺪاری ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻛﺎرﺷﻜﻨﻲ در راه ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﻛﻪ ‫ﺗﺪاوم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺒﻮی ﺑﻮد. ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻗﺒﻴﻠﻪای و آﻣﺎل دﻧﻴﻮی و ﺣﺴﺎدت ﮔﺮوﻫﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﻪ ‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻋﻠﻲ (ع) و ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻫﻤﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﻛﻪ ﻧﺒﻮت از آﻧﺎن ﺑﻮد، ﻣﻮﺟﺐ ‫ﺷﺪ ﻛﻪ راه ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮای ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻤﻮار ﺷﻮد؛ و آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) از ‫اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ «ای ﮔﺮوه ﻣﻬﺎﺟﺮان! ﺧﺪا را، ﺧﺪا را درﻧﻈﺮ آورﻳﺪ، ﺧﻼﻓﺖ ‫و زﻣﺎﻣﺪاری ﻣﺤﻤﺪ (ص) را از ﺧﺎﻧه او ﺧﺎرج ﻧﻜﻨﻴﺪ و در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎی ﺧﻮد ﺟﺎی ﻧﺪﻫﻴﺪ، ‫ﺳﺰاواران ﺧﻼﻓﺖ را از ﻣﻘﺎﻣﺸﺎن درﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎز ﻧﺪارﻳﺪ و آﻧﺎن را از ﺣﻘﺸﺎن دور ﻧﺴﺎزﻳﺪ، ای ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان! ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا، ﻣﺎ ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻼﻓﺘﻴﻢ، ﻣﺎ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﻫﺴﺘﻴﻢ و از ﺷﻤﺎ ‫ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻢ، ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﻛﻪ آن را از روی ﻓﻬﻢ و ﺑﻴﻨﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ،  ‫آﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻨﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا (ص)، آﺷﻨﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﺮدم، ﺑﺎزدارﻧﺪة ﻣﺮدم از ﺑﺪی و ﻗﺴﻤﺖﻛﻨﻨﺪة  ‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺎوی، ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ درﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺧﺎﻧﺪان اﺳﺖ، ﭘﺲ ﭘﻴﺮوی ﻫﻮای ﻧﻔﺲ ‫ﻧﻜﻨﻴﺪ ﺗﺎ از راه ﺧﺪا ﮔﻤﺮاه ﻧﺸﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت از ﺣﻖ ﻓﺎﺻﻠه ﺑﻴﺶﺗﺮی ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﺪ»  ‫(ﻫﻤﺎن: 9 2 )، ﺑﺸﻴﺮﺑﻦﺳﻌﺪ اﻧﺼﺎری (در ﭘﺎﺳﺦ) ﮔﻔﺖ: اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﻲﺷﻨﻮﻳﻢ،  ‫ﻗﺒﻼً از ﺗﻮ ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻳﻢ، ﺣﺘﻲ دو ﻧﻔﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ. ﭘﺎﺳﺦ اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎی ‫ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ (س) ﻛﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ آﻧﺎن ﻣﻲرﻓﺖ و از آﻧﺎن ﻳﺎری ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ «ﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮده اﻳﻢ. اﮔﺮ ﻫﻤﺴﺮ ﺗﻮ ﭘﻴﺶ از اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻧﺰد ﻣﺎ ﻣﻲآﻣﺪ، ﺑﺎ وی ﺑﻴﻌﺖ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ. »(ﻫﻤﺎن ). ﻋﺠﺐ ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ! آﻳﺎ اﻳﻨﺎن اﻫﻞﺑﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) را ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؟ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﻗﺮآﻧﻲ ﺑﺮای زﻣﺎﻣﺪاری ﺟﺎمعه اﺳﻼﻣﻲ را ﻓﺮا ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ  ‫ﺑﻮدﻧﺪ؟ آﻳﺎ رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪا و رﺳﻮل (ص) را ﻧﺎدﻳﺪهﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺑﻪ ﺳﻨﺖﻫﺎی ﺟﺎﻫﻠﻲ و  ‫ﻗﺒﻴﻠﻪای ﺗﻜﻴﻪﻛﺮدن، ﺟﺎﻧﺐ دﻳﻦ ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ همه وﺻﺎﻳﺎی ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ آن دﻳﻦ را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ‫و ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎ از ﻛﻨﺎر آن ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ؟

‫2- 1 شاخصه های زمامدار در حکومت علوی

‫از دﻳﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ دردﺳﺖ اﻧﺴﺎن‏ﻫﺎی ﺑﺨﻴﻞ، ﻧﺎدان، ﺳﺘﻤﻜﺎر، ﻏﻴﺮﻋﺎدل،  ‫رﺷﻮه ﺧﻮار، و ﺑﺪﻋﺘﮕﺬار ﻗﺮار ﮔﻴﺮد، زﻳﺮا دارﻧﺪه ﻫﺮﻳﻚ از اﻳﻦ ﺻﻔﺎت، ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎی زﻳﺎﻧﺒﺎری را  ‫ﺑﺮای ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻲ آورد؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) را ﺗﺒﺎه ﻣﻲ ﻛﻨﺪ، ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ‫رأس ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد، ﭼﺮا ﻛﻪ اﻣﺖ را ﺑﻪﻫﻼﻛﺖ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1:   ‫خ 1 3 1 /8 4 2 )؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻛﺴﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ زﻣﺎﻣﺪاری جامعه اﺳﻼﻣﻲ را دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم راﺳﺖ  ‫ ﺑﮕﻮﻳﺪ، راه ﺧﺮد ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ، اﻫﻞ آﺧﺮت ﺑﺎﺷﺪ (ﻫﻤﺎن: خ 4 5 1 /4 8 2 )، ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﺎﺷﺪ،  ‫ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ (ﻫﻤﺎن: خ 5 1 /8 5 )، از ﻣﻌﺼﻴﺖ ﻫﺎ دوری و ﺑﻪ ﻃﺎﻋﺎت ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ(ﻫﻤﺎن:  ‫خ5 7 1 /2 3 3 )، در ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ، و ﺑﻪ اﺣﻜﺎم و دﺳﺘﻮرات اﻟﻬﻲ داﻧﺎﺗﺮﻳﻦ ‫ﺑﺎﺷﺪ(ﻫﻤﺎن: خ 3 7 1 /6 2 3 ).  ‫ﺣﺎﻛﻢ جامعه اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎران و راﺳﺘﮕﻮﻳﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ،  ‫ﺧﻮاﻫﺎن ﻣﺪح و ﺗﻤﺠﻴﺪ و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻧﺎﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺮدم ﻧﺒﺎﺷﺪ، ﺑﻴﻦ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر و ﺑﺪﻛﺎر ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺋﻞ ‫ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﻴﻜﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ اﻋﺘﻤﺎد او ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺟﻠﺐ ﺷﻮد، ﻓﺸﺎر ﻣﺎﻟﻲ را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻛﺎﻫﺶ دﻫﺪ ‫و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻛﺎری ﻛﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ اﺟﺒﺎر ﻧﻜﻨﺪ، ﺑﻪ آداب ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ای ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺻﻼح ‫ﻣﺮدم ﺷﻮد ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ و از آداﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻨّﺖ ﻫﺎی ﺧﻮب زﻳﺎن وارد ﻣﻲ ﺳﺎزد ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﺎ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺣﺸﺮ و ﻧﺸﺮ و ﮔﻔﺖوﮔﻮی زﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺣﻜﻴﻤﺎن ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻛﻨﺪ(ﻫﻤﺎن: ن ‫3 5 /2 7 5 -1 7 5 )، از ﺳﺘﻤﻜﺎری و اﻣﺘﻴﺎزﺧﻮاﻫﻲ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰد(ﻫﻤﺎن: خ 4 2 2 /0 6 4 -8 5 4 ) و در ‫ﻣﺼﺮف ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل اﺣﺘﻴﺎط روا دارد(ﻫﻤﺎن: خ 2 3 2 /8 6 4 )، ﭼﻮن ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﺑﺮ او رو ﻣﻲﻛﻨﺪ ‫ﻣﻐﺮور ﻧﺸﻮد و از ﺧﻮی و ﺧﺼﻠﺖﻫﺎی ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻪوﻳﮋه ﺗﻜﺒ‪ﺮ، ﻏﺮور و روﮔﺮداﻧﻲ از ﻣﺮدم ‫ﺑﭙﺮﻫﻴﺰد (ﻫﻤﺎن: ن 0 5 /2 6 5 ).   ‫زﻣﺎﻣﺪار ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﺸﻮرت و از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺳﻮدﻣﻨﺪ آﻧﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﺪ(ﻫﻤﺎن: خ ‫6 1 2 /4 4 4 )، ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و وﻋﺪه ﻫﺎی اﻋﻼم ﺷﺪه ﭘﺎی ﺑﻨﺪ اﺳﺖ، ﺣﻖ را ﻛﺘﻤﺎن ‫ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ، ﺑﻪ دروغ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد، ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد، در اﻣﻮر ﺑﻪ اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﻳﻂ ‫ﻧﻤﻲ ﮔﺮاﻳﺪ، اﻫﻞ ﺗﻼش و ﻣﺠﺎﻫﺪه اﺳﺖ، در راه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻟﻬﻲ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﻲ دارد و در راه ﻫﺎی  ‫اﻧﺤﺮاﻓﻲ ﻗﺪم ﻧﻤﻲﻧﻬﺪ، ﻗﺪر ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻘﻮا و ﺧﻮﻳﺸﺘﻦداری ﻋﻤﻞ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ (ﻫﻤﺎن: خ 6 1 /1 6 -8 5 ).  ‫در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻣﺮدم ﺑﺮ زﻣﺎﻣﺪار ﺣﻘﻮﻗﻲ دارﻧﺪ، ازﺟﻤﻠﻪ: 1- ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ ﻣﺮدم،  ‫2- ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺎدﻻﻧه ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل، 3- آﻣﻮزش ﺳﻮاد و داﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﺮدم، 4- ﺗﺮﺑﻴﺖ راه و رﺳﻢ  ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن. درﺑﺮاﺑﺮ، زﻣﺎﻣﺪار ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺣﻘﻮﻗﻲ دارد، ﻛﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از: 1- وﻓﺎداری ‫ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ، 2- ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ ﺑﺮای زﻣﺎﻣﺪار در ﻧﻬﺎن و آﺷﻜﺎر، 3- اﺟﺎﺑﺖ دﻋﻮت، 4-اﻃﺎﻋﺖ  ‫ﻓﺮﻣﺎن. (ﻫﻤﺎن: خ 4 3 /9 8 -6 8 )

‫2- 2 مشارکت مردمی

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪﻧﻘﻞ ﻣﻮرﺧﺎن، ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﻣﺮدم  از ﭘﻴﺮ و ﺟﻮان، زن ‫‫و ﻣﺮد، ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر، در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺪﻳﻨﻪ  ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و آﻧﮕﺎه ﻛﻪ درﺑﺮاﺑﺮ ‫دﻳﺪﮔﺎن ﻫﻤﻪ، ﻛﺎر ﺑﻴﻌﺖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪ [6](ﺑﺮای ﺗﻔﺼﻴﻞ، ← اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮری، 0 8 3 1: 4 7 -2 7؛  ‫ﻃﺒﺮی، 2 6 3 1: 8 2 3 2 -7 2 3 2 )، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺗﺤﻘﻖ ﻋﻴﻨﻲ ﻳﺎﻓﺖ. اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮة ﺑﺎﺷﻜﻮه و ‫ازدﺣﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ را ﺧﻮد ﺣﻀﺮت (ع) در ﺧﻄﺒﻪای ﺑﻪرﺳﺎﻳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ:   ‫«دﺳﺘﻢ را ﮔﺸﻮدﻳﺪ، ﺑﺎزش داﺷﺘﻢ و آن را ﻛﺸﻴﺪﻳﺪ، ﻧﮕﺎﻫﺶ داﺷﺘﻢ، ﻫﻤﭽﻮن ﺷﺘﺮان ﺗﺸﻨﻪ ﻛﻪ ‫روز آب ﺧﻮران ﺑﻪ آﺑﮕﻴﺮ درآﻳﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻫﺠﻮم آوردﻳﺪ، ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﻛﻔﺶ از ﭘﺎی درآﻣﺪ و ردا ‫اﻓﺘﺎد و ﻧﺎﺗﻮان ﭘﺎﻳﻤﺎل ﺷﺪ و ﺧﺸﻨﻮدی ﻣﺮدم ﺑﺮاﺛﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﺮدﺳﺎل از آن ‫ﺷﺎدﻣﺎن و ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﻟﺮزانﻟﺮزان ﺑﻪﺳﻮی آن روان ﺷﺪ و ﺑﻴﻤﺎر، ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ، ﺧﻮد را ﺳﺮﭘﺎ ﻧﮕﻪ ‫ﻣﻲداﺷﺖ و دﺧﺘﺮان ﺟﻮان ﻧﻘﺎب از ﭼﻬﺮه ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ، ﺑﺮای ﻣﺸﺎﻫﺪه آن ﻣﻨﻈﺮه. » (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  ‫9 7 3 1: خ 9 2 2 و ﻧﻴﺰ خ 7 3 1 ) ‫در رواﻳﺘﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺮدم ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ، آن  ‫ﺣﻀﺮت (ع) وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﺑﺎﻻی ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﭘﺲ از ﺳﺘﺎﻳﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر، ﻣﺮدم را ‫ازﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ وﻋﺪه داد و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ ﺑﺮای ﻧﻴﻞ  ‫ﺑﻪ رﺿﺎی اﻟﻬﻲ، ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻴﻚ رو آورﻧﺪ و راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ ﭘﻴﺸﻪ ﺳﺎزﻧﺪ و دﭼﺎر ﻛﺒﺮ و ‫ﺧﻮدﺑﺰرگ ﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﻮﻧﺪ، دﻳﻦ ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﻛﻨﻨﺪ، ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ، زﻛﺎت ﺑﺪﻫﻨﺪ، ﺑﺮای ‫ﭘﻴﺸﻮاﻳﺸﺎن ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ ﻛﻨﻨﺪ، ﻛﺘﺎب ﺧﺪا را ﻓﺮا ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺳﺨﻨﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا (ص) را ‫ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﻨﻨﺪ، ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻴﻜﻲ و ﭘﺎداش اﻟﻬﻲ ﮔﺎم ﺑﺮدارﻧﺪ، از ﻋﺬاب ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﮕﺮﻳﺰﻧﺪ، و ﻛﺎر  ‫ﻧﻴﻚ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﺗﺎ در آﺧﺮت رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﻧﺪ. (اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮری، 0 8 3 1: 9 7؛ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ‫دﻳﮕﺮ، ← ﻃﺒﺮی، 2 6 3 1: 8 3 3 2 ) ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺮدم و ﺑﻴﻌﺖ آﻧﺎن، از ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ  ﺣﻘﻮﻗﻲ ‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﻜﻠﻲ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم (ص) در ﺟﺎﻣﻌﻪ ‫ﺟﺎری ﺷﺪه ﺑﻮد (ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻠﻴﻔﻪ ازﻃﺮﻳﻖ ﺷﻮرای ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر)، ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ‫ﺑﻮد (ﻫﻤﺎن ﻣﺠﺮاﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻠﻔﺎی ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آن، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ‫ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ)، ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺑﺎﻻﺗﺮی داﺷﺖ و آن ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ، از ‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﺮﺧﻮردار و ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﺮع و ﻣﻨﺼﻮص اﻟﻬﻲ ﺑﻮد.  

‫از دﻳﺪﮔﺎه ﺷﻴﻌﻪ، اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)، ﻧﺼﺐ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ. زﻣﻴﻨه اﺳﺘﻘﺮار ﺣﻜﻮﻣﺖ ‫اﻟﻬﻲ اﻣﺎم (ع) ﺑﺎ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺮدم ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﺮدم ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ و رأی، ﺑﻪ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺷﺮﻋﻲ ‫ﺧﻮد ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﺎم ﻣﻨﺼﻮب ازﻃﺮف ﭘﺮوردﮔﺎر، اﻗﺪام ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ. ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه،  ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﻫﻢ از ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ دﻳﻨﻲ و ﻫﻢ از ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﻣﻨﺸﺄ ‫اﻳﻦ دو، اﻧﺘﺼﺎب اﻟﻬﻲ ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺮ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻮد. ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ و دﻳﻨﻲ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)، ﻋﻼوه ﺑﺮ ادله ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺒﺤﺚ اﻣﺎﻣﺖ[7] (ﻣﺜﻞ ﻗﺎﻋﺪة ﻟﻄﻒ و ‫ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ)، ﻧﺼﻮص ﺧﺎص ﻣﻨﺪرج در ﻛﺘﺎب و ﺳﻨّﺖ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﺼﺐ ﻋﻠﻲ (ع)[8] ﺑﺮای  ‫زﻣﺎﻣﺪاری و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ رﺳﻮل ﺧﺪا (ص) اﺳﺖ. (ﺑﺮای ﻣﺒﺤﺜﻲ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ ‫و ﻧﻘﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ آﻧﻬﺎ، ← ﺟﻌﻔﺮﭘﻴﺸﻪﻓﺮد، 1 8 3 1 اﻟﻒ: 6 0 1 -3 6 ) ‫اﻣﺎ ﭼﺮا ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﺼﻮص و ﺗﺼﺮﻳﺤﺎت ﻓﺮاوان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم (ص) ﺑﺮ اﻣﺎﻣﺖ و  ‫ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﭘﺲ از ﺧﻮد، ﺧﻼﻓﺖ جامعه اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای دﻳﮕﺮی اداﻣﻪ ‫ﻳﺎﻓﺖ و ﭼﺮا آن ﺣﻀﺮت (ع) از ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ و ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﺧﻠﻴﻔه اول ﺑﻴﻌﺖ ‫ﻛﺮد و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎی ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻋﺒﺎسﺑﻦﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ (← اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮری، 0 8 3 1:  ‫0 2 ) و اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن (اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ، 4 0 4 1: 1 /1 2 2؛ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ، 4 4 3 1: 2 /4 1 -3 1؛ ﺑﻼذری،  ‫4 2 4 1: 1 7 2 ) را ﺑﺮای ﻫﻤﻜﺎری ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﺧﻮد آن ﺣﻀﺮت ‫(ع) در اﻫﺘﻤﺎم اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﻔﻆ دﻳﻦ ﻧﻮﭘﺎی اﺳﻼم درﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻄﺮﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﻛﻪ آن را  ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮد، ﻣﻲداﻧﺴﺖ و اﻳﻨﻜﻪ از ﺑﻪراه اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻛﺸﺘﺎر و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰی درﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‫ﺑﻴﺰار ﺑﻮده اﺳﺖ:  ‫«دﺳﺖ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻢ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ دﻳﺪم ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و از اﺳﻼم ﺑﺮﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ و  ‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ (ص) را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ. ﭘﺲ ﺗﺮﺳﻴﺪم ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﺎری ‫ﻧﺮﺳﺎﻧﻢ، رﺧﻨﻪ و اﻧﻬﺪاﻣﻲ در دﻳﻦ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺼﻴﺒﺖ و اﻧﺪوه آن ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻓﻮتﺷﺪن ‫[9]  ‫وﻻﻳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ. » (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: ن 2 6 /0 0 6 ).  «‫از آن زﻣﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) رﺣﻠﺖ ﻛﺮد، ﻗﺮﻳﺶ درﻣﻮرد ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮﺿﺪ ﻣﺎ ﺑﻪﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ‫ﻣﺎ را از ﺣﻘّﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن از ﻫﻤه ﻣﺮدم ﺳﺰاوارﺗﺮ ﺑﻮدﻳﻢ، ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ. ﭘﺲ ﭼﻨﺎن دﻳﺪم ﻛﻪ ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ‫در اﻳﻦ ﻣﻮرد از اﻳﺠﺎد ﺗﻔﺮﻗﻪ درﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮن آﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ، ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎری ‫از ﻣﺮدم ﺗﺎزهﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و دﻳﻦ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺸﻚ ﭘﺮ از ﺷﻴﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻧﺪک ﻏﻔﻠﺘﻲ آن را ﺗﺒﺎه و ‫اﻧﺪک ﺗﺨﻠﻔﻲ آن را واژﮔﻮن ﻣﻲﻛﺮد. » [10](اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ، 4 0 4 1: 1 /8 0 3- ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1:  ‫خ 3 /4 4 و خ 2 7 1 /4 2 3 و خ 6 2 /2 7 و خ 7 1 2 /6 4 4 -4 4 4 ) ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ دو اﺳﺘﺪﻻل، ﺳﻔﺎرش ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم (ص) ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﻣﺒﻨﺎی ﻋﻤﻞ ‫اﻳﺸﺎن درﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش ﻳﺎ ﻋﺪم ﭘﺬﻳﺮش زﻣﺎﻣﺪاری ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد. در ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) ﺧﻄﺎب  ‫ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت (ع) آﻣﺪه اﺳﺖ:  ‫ ‫ﻳﺎﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ! ﻟﻚ وﻻء اﻣﺘﻲ ﻓﺎن وﻟّﻮک ﻓﻲ عافیة و اﺟﻤﻌﻮا ﻋﻠﻴﻚ ﺑﺎﻟﺮﺿﺎ ﻓﻘﻢ ﺑِأﻣﺮِﻫِﻢ و ان ‫اﺧﺘﻠﻔﻮا ﻋﻠﻴﻚ ﻓﺪَﻋﻬُﻢ و ﻣﺎ ﻫﻢ ﻓﻴﻪ ﻓإن ﷲ ﺳﻴﺠﻌﻞ ﻟﻚ ﻣَﺨﺮﺟﺎ. (ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ، 5 8 3 1:  ‫2 /7 1 7؛ اﺑﻦﻃﺎووس، 0 7 3 1: 0 8 1؛ درﺑﺎره ﺳﻜﻮت ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) و ﺣﻮادث ﭘﺲ از  ‫درﮔﺬﺷﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم (ص)، ← ﺛﻮاﻗﺐ، 9 7 3 1: 9 3 -5 1 ).

‫«ای ﭘﺴﺮ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ! ﺗﻮ ﺑﺮ اﻣﺖ ﻣﻦ وﻻﻳﺖ داری. اﮔﺮ ﻣﺮدم در ﺳﻼﻣﺖ و ﺑﺎﻻﺟﻤﺎع ﺗﻮ را ﺑﻪ ‫وﻻﻳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ، ﺗﺪﺑﻴﺮ اﻣﻮرﺷﺎن را ﺑﭙﺬﻳﺮ و اﮔﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺗﺸﺘﺖ ﺷﺪﻧﺪ، آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺣﺎل ‫ﺧﻮد رﻫﺎ ﻧﻤﺎ! ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺮوج از اﻳﻦ ﺑﻦﺑﺴﺖ را ﺑﻪزودی ﺑﺮای ﺗﻮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد. »  ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ، ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم (ص) وﻻﻳﺖ را ﺑﻪﻃﻮر ﺻﺮﻳﺢ از آنِ ﻋﻠﻲ (ع) ﻣﻲداﻧﺪ

‫ﻟﻜﻦ درﺧﺼﻮص اﻋﻤﺎل وﻻﻳﺖ و ﺑﻪ اﺟﺮاﮔﺬاﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﺣﻖ اﻟﻬﻲ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت (ع) دﺳﺘﻮر ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﭘﺬﻳﺮای ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﻧﺸﺪه اﻧﺪ، از ﺑﻪدﺳﺖﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺪرت و ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮدداری ﻛﻨﺪ؛ و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدم درﻣﻮرد ﺗﻮ اﺧﺘﻼف ﻛﺮدﻧﺪ، آﻧﺎن را ‫ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮدﺷﺎن واﮔﺬار. اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﺗﺄﺛﻴﺮ آرای ﻋﻤﻮﻣﻲ در ﺗﻌﻴﻴﻦ زﻣﺎﻣﺪار دﻻﻟﺖ دارد.  ‫درواﻗﻊ اﮔﺮﭼﻪ در مرحله ﺛﺒﻮت وﻻﻳﺖ، ﻣﺮدم دﺧﺎﻟﺘﻲ ﻧﺪارﻧﺪ، در ﻣﺮﺣﻠه إﻋﻤﺎل وﻻﻳﺖ ﻳﺎ ‫ﺗﻮﻟّﻲ و ﺗﺼﺪی اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ، ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ و ﺑﺪون ﺣﻀﻮر و رأی آﻧﺎن،   ‫زﻣﺎﻣﺪار ﺷﺮﻋﻲ ﻣﺠﺎز ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد(← ارﺳﻄﺎ، 1 8 3 1: 4 1 1 ). ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﺳﺨﻦ ﺣﻀﺮت (ع) در ﻳﻜﻲ از ﺧﻄﺒﻪﻫﺎی ﺧﻮد ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﭘﺬﻳﺮی  ‫از رﺳﻮل اﻛﺮم (ص) ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮی ﺧﻮﻳﺶ در اﻣﺮ ﺧﻼﻓﺖ و ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ، ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداری از ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻀﺮت رﺳﻮل (ص) و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ‫ﺟﺪال و ﺗﺠﺰﻳﻪ درﺑﻴﻦ اﻣﺖ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ داده اﺳﺖ:  «‫. . . ﭘﺲ در اﻣﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﺮدم؛ دﻳﺪم اﻃﺎﻋﺖ و ﭘﻴﺮوی از ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ‫ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ. از ﺟﺪال دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪم و ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدم و ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ آن  ‫ﺣﻀﺮت رﻓﺘﺎر ﻛﺮدم. » (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: خ 7 3 /0 9؛ درﺑﺎرة دﻓﺎﻋﻴﻪﻫﺎی ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ‫اﻳﻦ ﺑﺎب، ← ﺛﻮاﻗﺐ، 4 8 3 1: 7 2 -2 2 )

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ، ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻴﺮ ﺣﻮادث ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﺪر اﺳﻼم و ﻧﺼﻮص وارده در ﻣﻘﻮﻟه   ‫اﻣﺎﻣﺖ و زﻣﺎﻣﺪاری جامعه اﺳﻼﻣﻲ و ادﻟﻪ ﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻓﺮق و ﻣﺬاﻫﺐ ﺑﻪ وﻳﮋه ‫ﺷﻴﻌﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎب اراﺋﻪ داده اﻧﺪ، ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪی رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺑﺮ ‫ﺷﺮع ﻣﻘﺪس، ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و ﺳﻔﺎرش ﻫﺎی آن ﺣﻀﺮت (ع)، اﺟﺘﻬﺎد ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) و ‫ﺣﻀﻮر ﻣﺮدم و ﺑﻴﻌﺖ آﻧﺎن ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺷﺮﻋﻲ، ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ، ﺣﻘﻮﻗﻲ، اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ دارد. ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺒﺎﻧﻲ، ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ از ﻳﻚ ﺳﻮ، ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻨﻲ را اﺟﺮا ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﮔﺴﺘﺮدة ﺳﻴﺎﺳﻲ، اﻗﺘﺼﺎدی، اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ دﺳﺖ ﻣﻲ زد ‫و ا ز ﺳﻮی دﻳﮕﺮ، ﺑﺎ ﻣﻌﺎرﺿﺎن و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ درﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎی او اﺧﻼل و اﻓﺴﺎد ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و راه ﺑﻐﻲ و ﻃﻐﻴﺎن ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ، ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮد.  ‫و آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻣﺮدم ﭘﺲ از ﻛﺸﺘﻪﺷﺪن خلیفه ﺳﻮم ﺑﻪﻧﺰد او آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ اﺻﺮار ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ‫آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪ، ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ:  ‫[11] «‫و اﻋﻠﻤﻮا اﻧﻲ ان اﺟﺒﺘﻜﻢ رﻛﺒﺖ ﺑﻜﻢ ﻣﺎ اﻋﻠﻢ وﻟﻢ اﺻﻎ اﻟﻲ ﻗﻮلا ﻟﻘﺎﺋﻞ و ﻋﺘﺐاﻟﻌﺎﺗﺐ.  ‫ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ دﻋﻮت ﺷﻤﺎ را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﻨﻢ، ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﭽﻪ ﺧﻮد ﻣﻲ داﻧﻢ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﮔﻔﺘه اﻳﻦ و آن و ﺳﺮزﻧﺶ اﻓﺮاد ﮔﻮش ﻧﺨﻮاﻫﻢ داد. » (ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ،  ‫9 7 3 1: خ 2 9 /2 7 1 ) ‫آن ﺣﻀﺮت (ع) در ﭘﺬﻳﺮش ﺧﻼﻓﺖ ازﺳﻮی ﻣﺮدم، در ﺧﻄﺒه ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷﻘﺸﻘﻴﻪ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ‫ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺣﻀﻮر ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﭘﻴﻤﺎن اﻟﻬﻲ و ﭘﺬﻳﺮش  ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ازﺳﻮی داﻧﺎﻳﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ. در اﻳﻦ ﺑﻴﺎن، ﻫﻢ ﺧﻮاﺳﺖ و ارادة ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ‫اﺳﺖ و ﻫﻢ اراده ﺧﺪاوﻧﺪی در اﻋﻄﺎی وﻻﻳﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت آن را  ‫دارد، ﮔﻮﺷﺰد ﺷﺪه اﺳﺖ:  ‫اﻣﺎ واﻟﺬی ﻓﻠﻖاﻟﺤبة و ﺑﺮأ اﻟﻨﺴﻤﻪ ﻟﻮﻻ ﺣﻀﻮراﻟﺤﺎﺿﺮ و ﻗﻴﺎما ﻟﺤﺠة ﺑﻮﺟﻮد اﻟﻨﺎﺻﺮ و ﻣﺎ اﺧﺬا ﷲ ‫ﻋﻠﻲاﻟﻌﻠﻤﺎء أﻟّﺎ ﻳﻘﺎر‪وا ﻋﻠﻲ ﻛﻈّﻪ ﻇﺎﻟﻢ و ﻻﺳﻐﺐ ﻣﻈﻠﻮم ﻻﻟﻘﻴﺖ ﺣﺒﻠﻬﺎ ﻋﻠﻲ ﻏﺎرﺑﻬﺎ و ﻟﺴﻘﻴﺖ آﺧﺮﻫﺎ ‫ﺑﻜﺎس اوﻟﻬﺎ وﻷﻟﻔﻴﺘﻢ دﻧﻴﺎﻛﻢ ﻫﺬه أزﻫﺪ ﻋﻨﺪی ﻣﻦ ﻋﻔطة ﻋﻨﺰ.  ‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ داﻧﻪ را ﺷﻜﺎﻓﺖ و اﻧﺴﺎن را آﻓﺮﻳﺪ، اﮔﺮ ﻧﺒﻮد ﺣﻀﻮر آن ﺟﻤﻌﻴﺖ ‫(ﺑﺴﻴﺎر) ﻛﻪ (ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻣﻦ) ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻛﻪ (ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ‫ﻣﻘﺎﺻﺪ اﻟﻬﻲ و اﻧﺠﺎم وﻇﻴﻔه ﺧﻮد) ﻳﺎور دارم و ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ‫درﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻜﻢﺑﺎرﮔﻲ ﻇﺎﻟﻢ و ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﻣﻈﻠﻮم ﺻﺒﺮ ﻧﻜﻨﻨﺪ، ﺑﺪون ﺷﻚ رﻳﺴﻤﺎن ﺷﺘﺮ ﺧﻼﻓﺖ را  ‫ﺑﺮ ﻛﻮﻫﺎن آن ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻢ و ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺧﻼﻓﺖ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﭘﻮﺷﻴﺪم و آﻧﮕﺎه درﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ‫ﻛﻪ دﻧﻴﺎی ﺷﻤﺎ در ﻧﻈﺮ ﻣﻦ از ﻋﻄﺴه ﺑﺰ ﻣﺎدهای ﻛﻢارزشﺗﺮ اﺳﺖ. »(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: خ 3 /8 4 ) ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ، از دﻳﺪﮔﺎه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)، ﭘﺲ از اﻧﻌﻘﺎد اﻣﺮ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻣﺮدم ‫ﺑﻪوﻳﮋه ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر (اﻫﻞ ﺧﺒﺮه و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ) ﺻﻮرت رﺳﻤﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮد، اﻳﻦ اﻣﺮ ‫ﻣﻮرد رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ، اﺟﺎزة ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻧﻘﺾ ﺑﻴﻌﺖ ‫ﻧﺪارد و آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﻏﺎﻳﺐ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ، ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ دﻳﮕﺮی را ﺑﻪﻋﻨﻮان زﻣﺎﻣﺪار اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻨﺪ(ﻫﻤﺎن:  ‫خ 3 7 1 /8 2 3 )[12] ؛ و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪﺳﺒﺐ ﻋﻴﺐﺟﻮﻳﻲ ﻳﺎ ﺑﺮاﺛﺮ ﺑﺪﻋﺘﻲ، از جرگه اﻫﻞ ﺧﺒﺮه ﺧﺎرج ‫‫ ﺷﺪ و ﺑﺮ اﻣﺎم ﺧﻮد ﺧﺮوج ﻛﺮد، ﺑﺎﻳﺪ او را ﺑﻪ راﻫﻲ ﻛﻪ از آن ﺧﺮوج ﻛﺮده اﺳﺖ، ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ و ‫اﮔﺮ اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد، ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﭘﻴﺮوی از ﻏﻴﺮ راه ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ او ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ (ﻫﻤﺎن: ن 6 /6 8 4 -5 8 4 ).

‫2- 3 اصولگرایی دینی

‫ﺑﻪراﺳﺘﻲ درﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪای ﻛﻪ ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ آن، رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻗﺪرت را ﻫﺪف ﻏﺎﻳﻲ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪف را ﺑﺎ ﻫﺮ وﺳﻴﻠﻪای ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ، ﻧﻈﺮﻳه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ‫(ع) ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﻣﺮوری ﺑﺮ ﺳﻴﺮه ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﻲ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳه  ‫ﺣﻜﻮﻣﺖداری ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻗﺪرت را ﺑﻪﭼﺎﻟﺶ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ؛ و از ﺑﺎرزﺗﺮﻳﻦ ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ‫ﻋﻠﻮی در دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻫﺪاف، اﺻﻮلﮔﺮاﻳﻲ دﻳﻨﻲ و راﺳﺖﮔﻔﺘﺎری و درﺳﺖﻛﺮداری ﺑﻮد. آن ‫ﺣﻀﺮت (ع) درﭘﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﻟﮕﻮ ﺑﺮای ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﭼﻬﺎرﭼﻮب اﺻﻮل اﻧﺴﺎﻧﻲ و ‫ارزﺷﻲ و در داﻳﺮة اﺣﻜﺎم ﺷﺮع اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮد. در اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه، آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ارزش و ﺣﺘﻲ  ‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﻲدﻫﺪ، ﻓﻘﻂ اﻫﺪاف ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ آن ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ اﺑﺰار دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺰ ﻣﻼک ﻋﻤﺪهای ‫در ارزﺷﮕﺬاری و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖﺑﺨﺸﻲ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت آن اﺳﺖ. » در ﻣﻨﻄﻖ ﻋﻠﻮی، ﻫﻤه ﺣﻘﻴﻘﺖ و ‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺼﻠﺤﺖ در اﺻﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺗﺤﻜﻴﻢ آن ﺟﺎی ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد و در دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﺘﻢ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻗﺪرت، اﺑﺰاری درﺧﺪﻣﺖ ﻋﺪاﻟﺖ و ارزشﻫﺎی واﻻی اﺳﻼﻣﻲ و ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ، از اﻳﻦ رو اﮔﺮ ﺑﻘﺎ ﻳﺎ ﻗﺪرت آن ﺑﻪﺑﻬﺎی ﭘﺎﻳﻤﺎلﺷﺪن ﻋﺪاﻟﺖ و ارزشﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ ‫ﻛﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺖ، ﻓﻠﺴﻔه وﺟﻮدی ﺧﻮد را ازدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ، و اﮔﺮ ﺗﺤﻘﻖ آن ﺑﻪﺑﻬﺎی ‫ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺻﻮل و آﻣﻴﺨﺘﻦ آن ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺘﮕﺬاری و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎزی و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از  ‫ارزشﻫﺎی اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺑﺎورﻫﺎی دﻳﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ«(ﻣﺮﺗﻀﻮی، 1 8 3 1 ب: 9 1 -8 1 )، ﻓﺎﻗﺪ ارزش اﺳﺖ.  ‫از ﻧﻈﺮ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ اﮔﺮ ﺣﻘﻲ در آن اﺣﻴﺎ ﻧﺸﻮد و ﺑﺎﻃﻠﻲ دﻓﻊ ﻧﺸﻮد و ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻇﻠﻢ و ﺣﻖ ﻛﺸﻲ ﺑﺎﺷﺪ، از ﭘﺎره ﻛﻔﺸﻲ ﺑﻲ ارزش ﺗﺮ (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: خ 3 3 /4 8 ) و ‫از آب دﻣﺎغ ﻳﻚ ﺑﺰ ﭘﺴﺖﺗﺮ [13] (ﻫﻤﺎن: خ 3 /8 4 ) و از رودة ﺧﻮﻛﻲ در دﺳﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺟﺬاﻣﻲ‫ﺑﻲ ﻣﻘﺪارﺗﺮ(ﻫﻤﺎن: ح 6 3 2 /8 7 6 ) اﺳﺖ. آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ «اﮔﺮ ﺷﺐ را ‫ﺑﺮ ﺧﺎر ﺳﺮﺗﻴﺰ، ﺑﻴﺪار ﺑﮕﺬراﻧﻢ، ﻳﺎ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺑﺴﺘﻪ در ﻏﻞ و زﻧﺠﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﻮم، دوﺳﺖداﺷﺘﻨﻲﺗﺮ ‫از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﺪار ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮوم درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﻨﺪﮔﺎن ‫ﺳﺘﻢ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻢ و ﭼﻴﺰی از ﻣﺎل دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﺑﺮده ﺑﺎﺷﻢ[14]« (ﻫﻤﺎن: خ 4 2 2 /8 5 4 ). آن ‫زﻣﺎﻣﺪاری ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﻴﺎر ﺣﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ، ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ آن ﺣﻀﺮت (ع) «ﭼﻮن آﺑﻲ ﺑﺪﻣﺰه و ﻟﻘﻤﻪای ‫ﮔﻠﻮﮔﻴﺮ اﺳﺖ» (ﻫﻤﺎن: خ 5 /0 5 ).

‫‫2- 4 صراحت مواضع و برنامه ها

‫از دﻳﮕﺮ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﺷﻔﺎﻓﻴﺖ و ﺻﺮاﺣﺖ در ﺑﻴﺎن ﻣﻮاﺿﻊ و اﺻﻮل و  ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت (ع) آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ و ﺑﻪدور از ﻣﺪاﻫﻨﻪ و ﺳﺎزﺷﻜﺎری ‫اﻋﻼم ﻣﻲﻛﺮد، ﻫﺮﭼﻨﺪﻛﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖﮔﺮاﻳﺎن ﺷﻴﻮهﻫﺎی ﻧﺮﻣﺶ و ﺳﺎزش را ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ. آﻧﮕﺎه ﻛﻪ در ﺷﻮرای ﺳﻘﻴﻔﻪ، ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦﻋﻮف ﺑﻪ اﻣﺎم (ع) ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ‫اﮔﺮ ﺑﭙﺬﻳﺮد ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺳﻴﺮة ﺷﻴﺨﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ، ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﺧﻮاﻫﺪ  ‫ﻛﺮد (ﻛﻪ در اﻳﻦﺻﻮرت ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻲرﺳﻴﺪ )، ﺷﺮط ﺳﻮم را ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ  ‫ﻫﺮﭼﻨﺪﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎی ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ او از ﺧﻼﻓﺖ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ(ﻃﺒﺮی، 2 6 3 1: 5 /7 3 0 2؛ اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ ‫دﻳﻨﻮری، 0 8 3 1: 9 4 -8 4 ). آن ﺣﻀﺮت (ع) در آﻏﺎز ﭘﺬﻳﺮش ﺧﻼﻓﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ اﻋﻼم ‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘه اﻳﻦ و ﺳﺮزﻧﺶ آن ﮔﻮش ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد و اﻣﻮال ﺑﻪ ﻏﺎرت رﻓﺘﻪ را ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ‫در ﻛﺎﺑﻴﻦ زﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻬﺎی ﻛﻨﻴﺰان ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﺎزﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮداﻧﺪ [15] (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: خ ‫5 1 /8 5 ). اﻣﺎم (ع) ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎی اﻣﺜﺎل ﻣﻐﻴﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس داﻳﺮ ﺑﺮ ﺣﻔﻆ  ‫ﻛﺎرﮔﺰاران دوره ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺮ وﻻﻳﺎت ﺗﺎ ﺑﻪ آراﻣﺶ رﺳﻴﺪن اوﺿﺎع، اﻋﺘﻨﺎ ﻧﻜﺮد و ﮔﻔﺖ واﻟﻴﺎن ‫ﻏﻴﺮﺻﺎﻟﺢ را ﻟﺤﻈﻪای ﻫﻢ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد(← اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮری، 0 8 3 1: 6 7؛ ﻃﺒﺮی،   ‫2 6 3 1: 6 / 4 4 3 2 -0 4 3 2 ).  

‫2- 5 صداقت و راستگویی

‫ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻓﺮﻳﺒﻜﺎری و دﻏﻞﺑﺎزی و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺻﺪاﻗﺖ در ﮔﻔﺘﺎر و ﻣﺸﻲ ﺻﻮاب، وﻳﮋﮔﻲ ‫دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺑﻮد. اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ، ﻫﻢ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ‫ﻣﺸﻜﻼت داﺧﻠﻲ و ﺳﺎﻣﺎندادن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﻫﻢ درﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﻌﺎرﺿﺎن ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎی ﻣﺸﺮوع ﺗﻮﺳﻞ ﻣﻲﺟﺴﺖ.

‫2- 6 ﻧﻘﺪﭘﺬﻳﺮی

‫در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و از آﻧﺎن  ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از اراﺋه ﻣﺸﻮرت درﻳﻎ ﻧﻮرزﻧﺪ و وﺿﻌﻴﺖ ﻧﻈﺎم را ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻨﺪ. اﻳﻦ ‫اﺻﻞ، رﻓﺘﺎر ﺣﺎﻛﻢ اﺳﻼﻣﻲ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت او را ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و اﻟﮕﻮﻳﻲ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ‫ﻣﺮدﻣﻲ را ﺑﻪﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲﮔﺬارد. ﺣﻀﺮت (ع) در ﺳﺨﻨﻲ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ:  ‫ﻓﺎﻧﻲ ﻟﺴﺖ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻲ ﺑِﻔﻮقِ أن أُﺧﻄِﻲء و ﻻ آﻣﻦ ذﻟﻚ ﻣﻦ ﻓﻌﻠﻲ إﻟّﺎ ان ﻳﻜﻔﻲ ﻣﻦ ﻧﻔﺴﻲ ﻣﺎ ﻫﻮ ‫اﻣﻠﻚ ﺑﻪ ﻣﻨّّﻲ.  «‫اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ، در ﻧﻔﺲ ﺧﻮد، اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﻛﻪ دور از ﺧﻄﺎ ﻛﺮدن ﺑﺎﺷﻢ و ﻛﺎر ‫ﺧﻮد را از اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺼﻮن ﺑﺒﻴﻨﻢ، ﻣﮕﺮ اﻳﻦﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ، ﻣﺮا در آنﭼﻪ او، از ﻣﻦ، ﺑﻪ آن ﻣﺎﻟﻚﺗﺮ ‫اﺳﺖ، ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ. » (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: خ 6 1 2 /4 4 4 )

‫ﻧﻘﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺻﻼح ﺣﺎﻛﻢ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﺳﺖ، وﺳﻴﻠﻪای ﺑﺮای رﺷﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ‫و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و دﻳﻨﻲ ﻣﺮدم و اﻳﺠﺎد اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم و ﺣﻀﻮر ﻗﻮیﺗﺮ آﻧﺎن در ‫ﺻﺤﻨﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ، ﺧﻮد ﻓﻮاﻳﺪ ﺑﻲﺷﻤﺎری دارد و از اﻫﺪاف ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ،  ‫دﻋﻮت از ﻣﺮدم ﺧﻴﺮاﻧﺪﻳﺶ ﺑﺮای ﻧﻘﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ، ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻧﻴﺎز ﺣﺎﻛﻢ  ‫ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻘﺎﺻﺪ دﻳﮕﺮی از آن ﻣﺪﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ. اﻧﺘﻘﺎد ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ‫ﻣﺮدم از ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ در دل دارﻧﺪ، ﺑﺮوز دﻫﻨﺪ و ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻜﻼت و ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ و دﻻﻳﻞ ﺧﻮد را ‫ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ. (ﻣﻮﺳﻮی ﻛﺎﺷﻤﺮی، 1 8 3 1: 3 8 1 -2 8 1 )

‫2- 7 دفاع از حقوق مردم

‫دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از واردآﻣﺪن ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺿﺮر ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ و اﺧﻼﻗﻲ و ‫ﻣﻌﻨﻮی ﺑﻪ ﻣﺮدم، از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎی دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺑﻮد. اﺣﻜﺎم ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در ‫دوران ﺧﻼﻓﺘﺶ در اﻣﻮر اداری و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ، اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، اﻗﺘﺼﺎدی، ﻗﻀﺎﻳﻲ و ﻏﻴﺮه ﺻﺎدر ﺷﺪه ‫اﺳﺖ؛ و اﻳﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ داﻳﺮة اﺧﺘﻴﺎرات ﺣﺎﻛﻢ اﺳﻼﻣﻲ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ(ﺑﺮای آﮔﺎﻫﻲ از  ‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺣﻜﺎم، ← ورﻋﻲ، 1 8 3 1: 6 1 2 -9 8 1 ). ﺑﺎ اﻳﻦ اﺣﻜﺎم، ﺑﺎ اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﻓﻜﺮی و رﻓﺘﺎری ‫و ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ  ﻛﻪ دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن ﻣﺮدم را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮد  ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﺷﺪ و از اﻣﻮری ﻛﻪ ﺿﺮر ﺑﻪ ‫ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ، ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﻣﻲﺷﺪ و در ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدی و اﻳﺠﺎد ﺗﻌﺎدل ‫ﻣﻌﻴﺸﺘﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم و ﺳﺎﻟﻢﺳﺎزی ﻓﻀﺎی ﻛﺴﺐ و ﻛﺎر و ﺑﺎزار، ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻲﺷﺪ.

‫2- 8 مدارا و نرمش

‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد، ﺿﻤﻦ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮی از اﺻﻞ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪی و ﻗﺪرت دﻓﺎﻋﻲ  ‫ﻗﻮی درﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎی ﻃﻐﻴﺎﻧﮕﺮ و ﺳﺘﻤﮕﺮ[16] (← ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: خ 6، 9، 0 1، 4 2، 7 2، 1 5،  ‫6 3 1، . . . )، اﺻﻞ ﻣﺪارا و ﻫﺪاﻳﺖ و ارﺷﺎد را در اوﻟﻮﻳﺖ ﻗﺮار ﻣﻲداد؛ و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮای ﭘﺮﻫﻴﺰ از ‫درﮔﻴﺮی و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰی، ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﺑﻴﻌﺖﺷﻜﻨﺎن ﻣﺪارا ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎزش و ﻳﺎ ﺗﺮس از ‫ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﺷﺪ(← ﻫﻤﺎن: خ 3 4 /6 9، 5 5 /6 0 1، 7 3 1 /4 5 2، . . . ). آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ‫ﻛﻪ از ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ وی اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص، ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ، ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ و  ‫دﻳﮕﺮان (← ﻣﺠﻠﺴﻲ، 9 6 3 1: 2 3 /7؛ اﺑﻦ اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ، 0 8 3 1: 6 9 3 -5 9 3؛ اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮری،  ‫0 8 3 1: 2 8 -1 8 ) ﻳﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﻈﺎن اﺗﻬﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻣﺎم ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ(درﺑﺎرة ‫ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﺬاﻛﺮات و ﻣﺪارای ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺎ ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ، ← اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮری، 0 8 3 1:  ‫8 0 1 -8 8؛ ﻃﺒﺮی، 2 6 3 1: 6 / 2 3 4 2 - 9 4 3 2؛ اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ، 0 8 3 1: 5 2 4 - 2 0 4 ) و ﻳﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ  ‫ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ، ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از اﻗﺪام ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪﮔﺮی و ﺑﺮاﻧﺪازی، و ﺣﺘﻲ درﺑﺮاﺑﺮ ‫ﺳﺴﺘﻲ و ﻋﺪم ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻣﺮدم ﺑﺎ او، ﻣﺪارا ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺳﻔﺎرش ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ  ‫ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺪارا و ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺨﺸﺶ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻨﺪ (← ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: خ 4، 5 2، 7 2، 4 3،  ‫9 3، 4 5، 9 6، 6 9 ، 1 2 1، 3 2 1، 5 2 1، 9 7 1، ن 3 5 و 8 7 و ح 1 2؛ درﺑﺎره ﻛﻴﻨﻪورزی ﮔﺮوهﻫﺎی ‫ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) و ﺳﺴﺘﻲ ﻳﺎران او، ← ﺛﻮاﻗﺐ، 9 7 3 1: 3 2 1 -8 6 ).  

‫2- 9 دﻓﺎع از اﺻﻞ آزادی اﻧﺴﺎنﻫﺎ

‫ﺑﺮﺧﻮرداری اﻧﺴﺎنﻫﺎ از آزادی در ﺣﻮزة ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﺟﺘﻤﺎع، از دﻳﮕﺮ ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ‫ﻋﻠﻮی اﺳﺖ. آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﻪ آزادی اراده و اﺧﺘﻴﺎر در اﻧﺴﺎن ﻫﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد و آزادی و آزادﮔﻲ ‫را ذاﺗﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﺑﺮ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺴﺎن را آزاد ﻗﺮار داده اﺳﺖ(← ‫ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: خ0 9 و 2 9 1، ن 1 3 و ح 7 3 و ﻛﻠﻴﻨﻲ، 3 1 4 1: 8 / 9 4 ) و اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد آزادﻧﺪ و ﻧﺒﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﭼﻴﺰی ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎﺧﺖ[17] (ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: خ ‫8 0 2 /0 3 4 )؛ از اﻳﻦرو در اﻳﺎم ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ جامعه اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ همه ﺑﺤﺮانﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آن ‫ﺑﺮوز ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد، ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻣﺮی ﻛﻪ رﻏﺒﺘﻲ در آن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ، اﺟﺒﺎر ﻧﻤﻲ ﻛﺮد، زﻳﺮا ﻣﺠﺒﻮرﻛﺮدن ‫ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻫﺪف اﺳﻼم  ﻛﻪ ﻫﺪاﻳﺖ، ﺳﻌﺎدت، ﺗﻜﺎﻣﻞ و ﺗﻌﺎﻟﻲ اﻓﺮاد ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻤﺎﻳﻞ و اﺷﺘﻴﺎق آﻧﺎن ‫اﺳﺖ  ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ(ﺑﺮای ﻣﺒﺤﺜﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره، ← ﻋﻠﻴﺨﺎﻧﻲ، 1 8 3 1: 7 8 -3 7 ) و در ﺷﻴﻮه ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻳﺰ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﻲ ﺷﺪ. آن ﺣﻀﺮت (ع) از اﺟﺒﺎر ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎی ﻋﻤﺮاﻧﻲ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﻴﺰ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲ ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﻛﻪ از ﻧﺰد او ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻲ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻊ ‫ﻧﻤﻲﺷﺪ، ﭼﺮاﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد وﻗﺘﻲ در آﻧﻬﺎ ﺧﻴﺮی ﻧﻴﺴﺖ، اﺟﺒﺎرﻛﺮدن آﻧﻬﺎ ﻧﻔﻌﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻳﻨﺎن از ‫ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ ﻧﮕﺮﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪل و داد ﻧﭙﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: ن 0 7 /2 1 6 ).  ‫در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻣﺮدم درﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ[18] (ﻫﻤﺎن: ن 0 5 ) و ﻗﺎﻧﻮن(ﻫﻤﺎن: خ 8 6 1 و 5 0 2 ) و ‫در ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل (ﻫﻤﺎن: خ 6 2 1، 4 2 2 و ن 3 4 و 5 4 ) از ﺑﺮاﺑﺮی و ﻣﺴﺎوات ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ؛  ‫و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰارانﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻔﺎرش ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺎوات را ‫رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ(ﻫﻤﺎن: ن 7 2 و 6 4 ). در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، آزادی در داﺷﺘﻦ ﻋﻘﻴﺪه و آزادی در ‫ﺑﻴﺎن ﻋﻘﻴﺪه ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮد اﻣﺎ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﻴﺪه و ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻋﻘﻴﺪه روا ﻧﺒﻮد[19](ﺟﻮان آراﺳﺘﻪ، 1 8 3 1: 3 7 ) و  ‫ﻛﺴﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ داﺷﺘﻦ ﻋﻘﻴﺪهای ﻣﺠﺎزات و ﻳﺎ از ﺑﻴﺎن آن ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻲﺷﺪ.  ‫اﻣﻨﻴﺖ  ﺷﺎﻣﻞ اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ و ﺣﻴﺜﻴﺘﻲ، اﻣﻨﻴﺖ ﻣﺎﻟﻲ و اﻗﺘﺼﺎدی، اﻣﻨﻴﺖ و ﻣﺼﻮﻧﻴﺖ ﻗﻀﺎﻳﻲ  ‫و ﻣﺼﻮﻧﻴﺖ از ﺗﺠﺴﺲ  از ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲرود (← ﻫﻤﺎن: 5 8 -1 8؛ درﺑﺎره ‫ﮔﺴﺘﺮه اﻣﻨﻴﺖ، ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ← دری ﻧﺠﻒآﺑﺎدی، 1 8 3 1 ب: 4 4 2 -5 3 2 ) ﻛﻪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺟﻪ و ﺳﺨﻨﺎن ﻓﺮاواﻧﻲ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ ‫(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: خ 7 6 1، ن 5 2، 1 5 و 3 5 ).  ‫در زمینه اﻗﺘﺼﺎدی، اﻫﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی اﺻﻼﺣﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از:

‫1- رﻓﻊ ﺗﺒﻌﻴﺾ در ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل و ﺑﺮﻗﺮاری ﻋﺪاﻟﺖ در ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﻲ،  

‫2- ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن داراﻳﻲﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪﺗﺎراجرﻓﺘﻪ،  

‫3- ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺛﺮوتﻫﺎی اﻧﺒﻮه ﻧﺎﻣﺸﺮوع در دوﻟﺖ ﺟﺪﻳﺪ،  

‫4- ﺗﻼش در راه ﻋﻤﺮان و آﺑﺎداﻧﻲ زﻣﻴﻦ،

‫5- ﺗﺄﻣﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺤﺮوﻣﺎن و از ﻛﺎراﻓﺘﺎدﮔﺎن.

‫از اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ، ﺳﻪ برنامه اول جنبه ﺳﻠﺒﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آﻧﻬﺎ، راه ﺑﺮای ﻓﻘﺮزداﻳﻲ ‫و ﺗﻮﺳﻌه رﻓﺎه ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﻤﻮار ﻣﻲﺷﺪ؛ و دو ﺑﺮﻧﺎﻣه آﺧﺮ ﺟﻨﺒه اﺛﺒﺎﺗﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای رﻓﻊ ‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ و ازﻣﻴﺎنﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺷﻜﺎف ﻋﻤﻴﻖ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺑﻪاﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ. (ﺟﻌﻔﺮﭘﻴﺸﻪ ﻓﺮد،   ‫1 8 3 1 ب: 4 6 1 و 0 0 2 -2 7 1 ) ‫از اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻴﺸﮕﻴﺮاﻧه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺟﺪﻳﺪ ‫در ﺟﺎﻣﻌﻪ، ﻣﻮارد زﻳﺮ ﺷﺎﻳﺎن ذﻛﺮ اﺳﺖ:  

‫1- اﺳﻮهﻗﺮاردادن ﺳﻴﺮة ﻣﻌﻴﺸﺘﻲ ﺧﻮد ﺑﺮای دﻳﮕﺮ ﻛﺎرﮔﺰاران،  

‫2- زﻳﺮﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻦ رﻓﺘﺎر اﻗﺘﺼﺎدی ﻧﺰدﻳﻜﺎن،  

‫3- ﺣﺴﺎبرﺳﻲ و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ داراﻳﻲ ﻛﺎرﮔﺰاران. (ﻫﻤﺎن: 2 8 1 -7 7 1 )

‫2- 0 1 ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ

‫از ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ. در ﺳﻴﺮة اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع)،  ‫‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﻓﺮاواﻧﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺮای آن ﺣﻀﺮت(ع) ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺿﺎﻣﻦ اﺟﺮای اﺣﻜﺎم اﺳﻼم در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ. روش ﺣﻀﺮت(ع) در اﺳﺘﻔﺎده از ‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮاﺑﺮاﻧه آن ﻣﻴﺎن ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺣﻖ، ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺗﺒﻌﻴﺾ در داوری، ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ‫ﻣﺘﺨﻠﻒ (ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ، ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮادر ﻳﺎ دﺧﺘﺮ ﺧﻮدش)، ﭘﺪﻳﺪآوردن ﻋﺮﺻﻪای ﺑﺮای ‫ﺷﻜﺎﻳﺖ از ﻇﺎﻟﻢ و رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن و اﺣﻘﺎق ﺣﻖ آﻧﺎن، ﻳﻜﺴﺎندﻳﺪن ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ در ‫ﻋﻄﺎﻫﺎ از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل، ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﺘﻢ درﺣﻖ ﺿﻌﻴﻒﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد و ﻃﺒﻘﺎت، اﺟﺮای ﺣﺪود ‫اﻟﻬﻲ ﺑﺪون اﻏﻤﺎض درﺑﺎرة زورﻣﻨﺪان و اﺷﺮاف و ﻣﻌﺎرﻳﻒ، ﺑﺮاﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻦ زﻧﺪﮔﻲ و ﺳﻄﺢ  ‫ﻣﻌﻴﺸﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﻣﺤﺮوﻣﺎن و ﻓﻘﻴﺮان و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان، و ﻣﺴﺎویﻗﺮاردادن ﻫﻤﮕﺎن درﺑﺮاﺑﺮ ‫دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﻳﻲ و ﻗﺎﺿﻲ، ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻋﻠﻮی را در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻤﻮﻧه ﻋﻠﻮی ‫ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ. [20] (← ﻣﺤﺪﺛﻲ، 1 8 3 1: 8 3 1 -1 2 1؛ درﺑﺎرة ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ← ‫اﺧﻮان ﻛﺎﻇﻤﻲ، 1 8 3 1 ب: 4 6 2 - 7 4 2 )  ‫در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، اﺻﻞ ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪاری و ﺗﻜﻠﻴﻒ ﮔﺮاﻳﻲ ﺑﻮد (ﺑﺮای ﺗﻔﺼﻴﻞ، ← ‫ﻣﺤ ﺪﺛﻲ، 1 8 3 1: 2 3 1 -7 2 1 ). در اﻳ ﻦ ﺣﻜﻮﻣ ﺖ، ﺑ ﺎ ﻋ ﺪاﻟﺖ ﮔﺮﻳ ﺰان ﻣﺒ ﺎرزه ﻣ ﻲﺷ ﺪ و ‫ ‫ﻓﺴﺎدﺳﺘﻴﺰی و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺴﺎد(← دری ﻧﺠﻒآﺑﺎدی، 1 8 3 1 اﻟﻒ: 3 3 3 -1 9 2 )، از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ‫اﺻﻠﻲ آن ﺑﻮد (ﺑﺮای ﺗﻔﺼﻴﻞ، ← ﻟﻄﻴﻔﻲ، 1 8 3 1: 8 1 1 -0 9 ). ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی درﭘﻲ اﺣﻴﺎی ‫ﺳﻨّﺖ ﺑﺮاﺑﺮی و ﻣﺴﺎوات در ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪی از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﻮد و ﻣﺼﺎدره و ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮی اﻣﻮال ‫ﻏﺎﺻﺒﺎن از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی آن ﺑﻮد. ﻣﻌﻴﺎر اﺻﻠﻲ در ﻋﺰلﻫﺎ و ﻧﺼﺐﻫﺎی ﻛﺎرﮔﺰاران ﺣﻜﻮﻣﺖ، دﻳﻦ ‫و دﻳﻨﺪاری ﺑﻮد؛ و دﻳﻦﮔﺮاﻳﻲ و رﻋﺎﻳﺖ ارزشﻫﺎی دﻳﻨﻲ، از ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ‫ﺑﻮد. ﻗﻀﺎوتﻫﺎی اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﺻﻞ دﻳﻦداری ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﻮد و آن ﺣﻀﺮت(ع) در ‫ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎی اداری ﺑﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ ﺗﺄﻛﻴﺪ و رﻋﺎﻳﺖ آن را ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺧﻮد ﺳﻔﺎرش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‫(ﺑﺮای ﻣﺒﺤﺜﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره، ← ﻋﺎﺑﺪی، 1 8 3 1: 8 8 2 -9 6 2 ).

‫2- 1 1 اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺎرﮔﺰاران ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲﻫﺎ

‫ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﺗﺤﻘﻖ جامعه ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮﻳﺶ  ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺑﻮد  ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ، اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺎرﮔﺰاران ﺷﺎﻳﺴﺘﻪای ﺑﻮد ‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺧﻮد و ﺣﺴﻦ ﺳﻠﻮک ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﭼﻬﺮه ای ﻣﻄﻠﻮب از ﻧﻈﺎم ‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﻋﻠﻮی را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺑﮕﺬارﻧﺪ. از اﻳﻦ رو، اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)، ﻛﺎرﮔﺰاران ﺧﻮد را در ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠ ﻒ ﺳﻴﺎﺳﻲ، ﻧﻈﺎﻣﻲ، ﻣﺎﻟﻲ، اداری، ﻗﻀﺎﻳﻲ و ﻏﻴﺮه، ﺑﺮاﺳﺎس ‫  ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﻤﺖ آﻧﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﺮد و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣﻲ و ‫ﻣﺸﺘﺮک در ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ و اﺧﻼق ﻓﺮدی  ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪ اﺳﻼم، اﻳﻤﺎن، ﺗﻘﻮا، و ‫ﺣ‪ﺴﻦ ﺳﺎﺑﻘﻪ  ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ و ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎی دﻳﮕﺮی را در ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻛﺎرﮔﺰاران رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ‫ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﻧﻈﺎم ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﻛﺎرآﻣﺪ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ، اﻣﻮر ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد و ﻋﺪاﻟﺖ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﺑﺪ. ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ، آن ﺣﻀﺮت(ع)، دﻳﻨﺪاری و ﺗﻌﻬﺪ را ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖﮔﺮاﻳﻲ ‫و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺳﺎﻻری ﺗﻮأم ﻛﺮدﻧﺪ و ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺮدم را ﻣﺴﺘﻘﺮ ‫ﺳﺎزﻧﺪ[21] (ﺛﻮاﻗﺐ، 0 9 3 1: 8 2 ).  ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) در ﻋﻬﺪﻧﺎمه ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ، ﺑﺮ ﻣﻼک ﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن آﮔﺎﻫﻲ از آﻣﻮزهﻫﺎی ‫دﻳﻨﻲ، ﺑﻴﻨﺶ ﺳﻴﺎﺳﻲ، اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻫﺪف، اﻣﺎﻧﺖداری، ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاﻫﻲ، ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪی از ﺧﺮد دﻳﮕﺮان،  ‫ﺳﻌه ﺻﺪر، ﺷﺠﺎﻋﺖ، ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ، ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﻲ در ﻋﻤﻞ، ﻓﺮوﺗﻨﻲ، ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺳﻮءﭘﻴﺸﻴﻨﻪ، ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ‫(ﺟﺴﻤﻲ و روﺣﻲ)[22] ، . . . (ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1: ن 3 5 )، ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ را در ‫ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺿﺮوری ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﮔﺎه ﺗﺮﻳﻦ، ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮﻳﻦ و ﺻﺎﻟﺢ ﺗﺮﻳﻦ، و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮی ‫ﻛﺎرآﻣﺪﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮد، در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی و ﻧﻈﺎم اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد. آن ‫ﺣﻀﺮت(ع) در ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺧﻮد ﺷﺎﺧﺼﻪ ﻫﺎ و اﺻﻮﻟﻲ را ﺑﺮای ﻛﺎرآﻣﺪی در ﺣﻜﻮﻣﺖ[23] ﺑﻴﺎن ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺪاﻟﺖورزی، ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺳﺎﻻری، ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاﻳﻲ، ﻧﻈﺎرت و ﻛﻨﺘﺮل، ﺿﺎﺑﻄﻪ و ‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺮاﻳﻲ، اﻣﺎﻧﺖداری، ﺗﻜﻠﻴﻒﮔﺮاﻳﻲ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ، اﻟﮕﻮﺑﻮدن ﻣﺪﻳﺮان، ﺷﻔﺎﻓﻴﺖ،  ‫ﺗﻘﻮیﻣﺤﻮری و اﺧﻼقﻣﺤﻮری، ﺳﺎده زﻳﺴﺘﻲ، ﻛﻔﺎف و ﻗﻨﺎﻋﺖ و ﭘﺮﻫﻴﺰ از اﺳﺮاف ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ  ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮﻳﻲ در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻛﺎرﺑﺮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. [24]

‫3- نتیجه گیری

‫از ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ، ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺑﺮ ‫ﻣﺒﺎﻧﻲ دﻳﻨﺪاری، ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﺮاﻳﻲ، ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪاری و آزادی و اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺘﻮار ﺑﻮد و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ‫آن در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﻧﺺ اﻟﻬﻲ و ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺮدم ازﻃﺮﻳﻖ ﺣﻀﻮر و ﺑﻴﻌﺖ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﺪ.  ‫اﺻﻮل و ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ، از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻨﻲ و ﺷﺮﻳﻌﺖ اﻟﻬﻲ، ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و اﺟﺘﻬﺎد ‫ﻋﻠﻮی، و ﺑﺮاﺳﺎس واﻗﻌﻴﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ، ﻧﺸﺄت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ، در ﺳﻴﺮه ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﻲ ‫(ﮔﻔﺘﻪﻫﺎ و ﺷﻴﻮه ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻋﻤﻠﻲ) آن ﺣﻀﺮت(ع)، ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ و ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎی راﻫﺒﺮدی ﻣﻬﻤﻲ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ داده ﺷﺪه ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی را از دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ. اﻳﻦ ‫رﻫﻴﺎﻓﺖ ﻫﺎ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ و اﻟﮕﻮﻳﻲ ﺑﺮای ﻧﻈﺎم ﺳﺎزی و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ جامعه  ‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ اﺟﺮای اﻳﻦ اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻛﺎرﺑﺮدی از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی در ﻧﻈﺎمﻫﺎی دﻳﻨﻲ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻣﻨﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪ.  

‫منابع

‫اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ (4 0 4 1 ق). ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏه ، ﻗﻢ: ﻣﻨﺸﻮرات ﻣﻜﺘﺒه آﻳﺖاﷲ ﻣﺮﻋﺸﻲ ﻧﺠﻔﻲ.

‫اﺑﻦاﺛﻴﺮ، ﻋﺰاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ (4 4 3 1 ). ﻛﺎﻣﻞ، ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺰرگ اﺳﻼم و اﻳﺮان، ﺗﺮﺟﻤه ﻋﺒﺎس ﺧﻠﻴﻠﻲ، ﺑﻪاﻫﺘﻤﺎم

‫ﺳﺎداتﻧﺎﺻﺮی، ﺑﻪﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻬﻴﺎر ﺧﻠﻴﻠﻲ، ﺗﻬﺮان: اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ.

‫اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ (0 8 3 1 ). اﻟﻔﺘﻮح، ﺗﺮﺟﻤه ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺣﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﻫﺮوی، ﺑﻪﺗﺼﺤﻴﺢ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﻣﺠﺪ، ‫ﺗﻬﺮان: ﺷﺮﻛﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ.

‫اﺑﻦﻃﺎووس، رﺿﻲاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻲاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻠﻲﺑﻦﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ(0 7 3 1 ). ﻛﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠه ﻟﺜﻤﺮة اﻟﻤﻬﺠة ، ﺗﺤﻘﻴﻖ:  ‫ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺤﺴﻮن، ﻗﻢ: ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻛﺘﺎب.

‫اﺑﻦﻗﺘﻴﺒه دﻳﻨﻮری (0 8 3 1 ). اﻣﺎﻣﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺖ (ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻠﻔﺎ) ﺗﺮﺟﻤه ﻧﺎﺻﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ، ﺗﻬﺮان: اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﻘﻨﻮس.

‫اﺧﻮان ﻛﺎﻇﻤﻲ، ﺑﻬﺮام (1 8 3 1 اﻟﻒ). «آرﻣﺎنﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ از دﻳﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻫﺪفﻫﺎ و ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫اﺧﻮان ﻛﺎﻇﻤﻲ، ﺑﻬﺮام (1 8 3 1 ب). «ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاﻫﻲ و ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲﺳﺘﻴﺰی در اﻧﺪﻳﺸه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻠﻲ (ع)»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ‫ﻋﻠﻮی، ﻫﺪفﻫﺎ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫اﺧﻮان ﻛﺎﻇﻤﻲ، ﺑﻬﺮام (1 8 3 1 ج). «ﻛﺎرآﻣﺪی و ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎی آن در اﻧﺪﻳﺸه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع)»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ‫ﻛﺎرﮔﺰاران، ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ارﺳﻄﺎ، ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد (1 8 3 1 ). «اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ آرای ﻋﻤﻮﻣﻲ و دﻳﺪ ﻣﺮدم در ﻧﮕﺎه ﻋﻠﻲ(ع)»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﺑﻨﻴﺎنﻫﺎ و ‫ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ، ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫اﻟﻬﺎﻣﻲﻧﻴﺎ، ﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ (1 8 3 1 ). «ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻛﺎرﮔﺰاران در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻛﺎرﮔﺰاران، ﺟﻤﻌﻲ

‫از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) (9 7 3 1 ). ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏه ، ﺗﺮﺟﻤه ﻣﺤﻤﺪ دﺷﺘﻲ، ﻗﻢ: ﻣﺆﺳﺴه ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ (ع).

‫اﻣﻴﻨﻲ، ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ (2 6 3 1 ). اﻟﻐﺪﻳﺮ، ﺗﺮﺟﻤه ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ واﺣﺪی، ﺗﻬﺮان: ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧه ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﻲ.

‫ﺑﻼذری، اﺣﻤﺪﺑﻦﻳﺤﻴﻲ (4 2 4 1 ق ). اﻧﺴﺎب اﻻﺷﺮاف، ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺳﻬﻴﻞ زﻛّﺎر و رﻳﺎض زرﻛﻠﻲ، ﺑﻴﺮوت: داراﻟﻔﻜﺮ.

‫ﺛﻮاﻗﺐ، ﺟﻬﺎﻧﺒﺨﺶ (5 7 3 1 ). دو اﻣﺎﻧﺖ ﺟﺎوﻳﺪ (ﻗﺮآن و ﻋﺘﺮت)، ﺷﻴﺮاز: ﻧﺸﺮ ﻗﻮ.

‫ﺛﻮاﻗﺐ، ﺟﻬﺎﻧﺒﺨﺶ (9 7 3 1 ). اﻧﺪوهﻫﺎی ﺟﺎﻧﮕﺰا (ﺳﻮگﻧﺎﻣه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ)، ﺷﻴﺮاز: اﻧﺘﺸﺎرات ‫ﺛﺎﺑﺖ  ﺻﺪرا.

‫ﺛﻮاﻗﺐ، ﺟﻬﺎﻧﺒﺨﺶ (1 8 3 1 ). «اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)، ﻛﺎرﮔﺰاران ﺣﻜﻮﻣﺖ و راﻫﻜﺎرﻫﺎی اﺻﻼﺣﺎت»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،

‫ﻛﺎرﮔﺰاران، ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﺛﻮاﻗﺐ، ﺟﻬﺎﻧﺒﺨﺶ (4 8 3 1 ). «ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ و ﺳﻘﻴﻔه ﺑﻨﻲﺳﺎﻋﺪه»، ﺗﺎرﻳﺦ در آﻳﻨه ﭘﮋوﻫﺶ، س 2، ش 5-

‫ﺛﻮاﻗﺐ، ﺟﻬﺎﻧﺒﺨﺶ (0 9 3 1 ). ﺗﺄﻣﻠﻲ در ﺳﻴﺮة ﻋﻠﻮی در دوران ﺧﻼﻓﺖ، ﻗﻢ: ﻧﺸﺮ ﺣﺒﻴﺐ.

‫ﺟﻌﻔﺮﭘﻴﺸﻪﻓﺮد، ﻣﺼﻄﻔﻲ (1 8 3 1 اﻟﻒ ). «ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، اﻟﻬﻲ ﻳﺎ ﻣﺮدﻣﻲ؟»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﺑﻨﻴﺎنﻫﺎ و ‫ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ، ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﺟﻌﻔﺮﭘﻴﺸﻪﻓﺮد، ﻣﺼﻄﻔﻲ (1 8 3 1 ب). «ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی و اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، اﻗﺘﺼﺎدی، ﺗﻮﺳﻌﻪ و

‫رﻓﺎه»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻫﺪفﻫﺎ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﺟﻮان آراﺳﺘﻪ، ﺣﺴﻴﻦ (1 8 3 1 ). «ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم در ﻧﮕﺎه اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ (ع)»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻫﺪفﻫﺎ و ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﺧﺎﺗﻤﻲ، اﺣﻤﺪ (1 8 3 1 ). «ﺿﺮورت و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ رﻫﺒﺮی از دﻳﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﺑﻨﻴﺎنﻫﺎ و

‫ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ، ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫داﻋﻲﻧﮋاد، ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ (1 8 3 1 ). »اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) و اﺻﻮل ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن«، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺷﻴﻮۀ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ، ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫دری ﻧﺠﻒآﺑﺎدی، ﻗﺮﺑﺎﻧﻌﻠﻲ (1 8 3 1 اﻟﻒ). «ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺴﺎد در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻫﺪفﻫﺎ و

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫دری ﻧﺠﻒآﺑﺎدی. ﻗﺮﺑﺎﻧﻌﻠﻲ (1 8 3 1 ب). «ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﻣﻨﻴﺖ از ﻣﻨﻈﺮ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن(ع)»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻫﺪفﻫﺎ و ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.  

‫رﺣﻤﺎﻧﻲ، ﻣﺤﻤﺪ (1 8 3 1 ). «ﻣﻼکﻫﺎی ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻛﺎرﮔﺰاران در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی»، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻛﺎرﮔﺰاران،

‫ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﺳﻠﻴﻢﺑﻦﻗﻴﺲ (ﺑﻲﺗﺎ). اﺳﺮار آل ﻣﺤﻤ‪ﺪ، ﻗﻢ: ﺑﻲﻧﺎ.

‫ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق، ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻠﻲﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪاﻟﻘﻤﻲ (2 7 3 1 ش). ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎراﻟﺮﺿﺎ، ﺗﺮﺟﻤه ﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ ﻣﺴﺘﻔﻴﺪ و ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ ‫ﻏﻔﺎری، ﻧﺸﺮ ﺻﺪوق.

‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ، ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺴﻦ (5 6 3 1 ). ﺗﻬﺬﻳﺐاﻻﺣﻜﺎم، ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺣﺴﻦ ﻣﻮﺳﻮی ﺧﺮﺳﺎن، ﺗﻬﺮان:

‫داراﻟﻜﺘﺐ اﺳﻼﻣﻴﻪ.

‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ، ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺴﻦ (6 7 3 1 ). اﻻﺳﺘﺒﺼﺎر، ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺣﺴﻦ ﻣﻮﺳﻮی ﺧﺮﺳﺎن، ﻧﺠﻒ: ﻣﻄﺒﻌه اﻟﺤﻴﺪرﻳه .  

‫ﻃﺒﺮی، ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺟﺮﻳﺮ (2 6 3 1 ). ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی ﻳﺎ ﺗﺎرﻳﺦاﻟﺮﺳﻞ و اﻟﻤﻠﻮک، ﺗﺮﺟﻤه اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪه، ﺗﻬﺮان: اﻧﺘﺸﺎرات ‫اﺳﺎﻃﻴﺮ.

ﻋﺎﺑﺪی، اﺣﻤﺪ (1 8 3 1 ). »اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ دﻳﻦ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی «، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻫﺪفﻫﺎ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ، ﻗﻢ: ‫دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.  

‫ﻋﻠﻴﺨﺎﻧﻲ، ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ (1 8 3 1 ). »ﻣﺒﺎﻧﻲ آزادی و آزادﮔﻲ اﻧﺴﺎن در اﻧﺪﻳﺸه ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)«، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ، ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ، ﻣﺤﻤﺪﻣﺤﺴﻦ (5 8 3 1 ). ﻋﻠﻢاﻟﻴﻘﻴﻦ، ﺗﺮﺟﻤه ﺣﺴﻴﻦ اﺳﺘﺎدوﻟﻲ، ﺗﻬﺮان: اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻜﻤﺖ.

‫ﻛﻠﻴﻨﻲ، ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻳﻌﻘﻮب (3 1 4 1 ق). روﺿه اﻟﻜﺎﻓﻲ، ﺑﻴﺮوت: داراﻻﺿﻮاء.

‫ﻟﻄﻴﻔﻲ، ﻣﺤﻤﻮد (1 8 3 1 ). »ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی «، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻫﺪفﻫﺎ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ، ﻗﻢ: ‫دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻣﺠﻠﺴﻲ، ﻣﻼﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ (9 6 3 1 ). ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار، ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺑﻬﺒﻮدی، ﺗﻬﺮان: ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ اﺳﻼﻣﻴﻪ.

‫ﻣﺤﺪﺛﻲ، ﺟﻮاد (1 8 3 1 ). »ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی از ﻧﮕﺎه اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ(ره )«، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﻫﺪفﻫﺎ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ، ‫ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻣﺮﺗﻀﻮی، ﺳﻴﺪﺿﻴﺎء (1 8 3 1 اﻟﻒ). »ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎ«، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،

‫ﺑﻨﻴﺎنﻫﺎ و ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ، ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.  

‫ﻣﺮﺗﻀﻮی، ﺳﻴﺪﺿﻴﺎء (1 8 3 1 ب). »اﺻﻮلﮔﺮاﻳﻲ ﻋﻠﻮی در ﭼﺎﻟﺶ ﺑﺎ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻴﺴﻢ اﻣﻮی«، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﺳﺎﺧﺘﺎر ‫و ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ، ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻣﺰﻳﻨﺎﻧﻲ، ﻣﺤﻤﺪﺻﺎدق (1 8 3 1 ). »روشﻫﺎی ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺎرﮔﺰاران از ﻣﻨﻈﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ(ع)«، ﺣﻜﻮﻣﺖ ‫ﻋﻠﻮی، ﻛﺎرﮔﺰاران، ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.  

‫ﻣﺴﻌﻮدی، ﻋﻠﻲﺑﻦﺣﺴﻴﻦ (6 5 3 1 ). ﻣﺮوجاﻟﺬﻫﺐ و ﻣﻌﺎدن اﻟﺠﻮﻫﺮ، ﺗﺮﺟﻤه اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪه، ﺗﻬﺮان: ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ‫ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب.  

‫ﻣﻮﺳﻮی ﻛﺎﺷﻤﺮی، ﻣﻬﺪی (1 8 3 1 ). »اﻧﺘﻘﺎدﮔﺮی و اﻧﺘﻘﺎدﭘﺬﻳﺮی در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی«، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﺳﺎﺧﺘﺎر و ‫ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ، ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻣﻬﻮری، ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ (1 8 3 1 ). »ﺳﻴﺮة اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ(ع) در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺟﻨﮓﻃﻠﺐ «، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ‫ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ، ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ورﻋﻲ، ﺟﻮاد (1 8 3 1 ). »اﺣﻜﺎم وﻻﻳﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی«، ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی، ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ، ﮔﺮوﻫﻲ

‫از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻗﻢ: دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ، اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻘﻮب (اﺑﻦواﺿﺢ) (2 6 3 1 ). ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ، ﺗﺮﺟﻤه ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ آﻳﺘﻲ، ﺗﻬﺮان: ﻣﺮﻛﺰ ‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ.

پی نوشت