مقدّمه
حضرت عباس(ع) در روز چهارم ماه شعبان سال 26 هجری در شهر مدینه دیده به جهان گشود. پــدر وی حضرت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع) از بنی هاشم و مـادر ایـشان حضرت ام البنین از بنی عامر است، که هر دو قبیله در اصالت، شجاعت و جوانمردی شهره قبائل عرب بودند (مقرم، 2006: 128). کنیه ی ایشان ابوالفضل بود و بنا بر گفته صاحب کتاب «مقاتل الطالبیین» ایـشان به خـاطر زیبایی و آراستگی به قمر بنی هـاشم مـعروف بود (ابو الفرج اصفهانی، 1965: 55).
ایشان همراه دو امام همام امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در مکتب امیر المؤمنین (ع) پرورش یافتند. از علم امام سیراب و از اخلاق والای ایـشان بهره مند شـدند. از این رو بسیار با بصیرت و در ایمان خود ثابت قـدم بودند. امام صادق(ع) در وصف ایشان فرمودند: «کان عمنا العباس بن علی نافذ البصیرة، صلب الایمان، جاهد مع أبی عبد الله و أبلی بلاءً حـسناً و مضی شهیداً» (ابن عنبه، 1961: 356). شهادت ایشان در سرزمین کربلا و به سـال 61 هجری اتفاق افتاد.
اهمیت تحقیق در شناخت دقیق ویژگی ها و خصوصیّت های اخلاقی و رفتاری حضرت عباس(ع) به ویژه در واقعه کربلا و انعکاس آن در شـعر مـعاصر عـربی از چند نظر درخور توجه است، یکی به خاطر الگوپذیری، از این خـصلت های ناب انسانی برای نسل های حال و آینده، دوم جهت عمومیّت بخشیدن به این الگوها در سطح جامعه، سوم هـدف مند کـردن فـرهنگ، هنر و ادبیات در راستای تحقق آموزه های دینی. این اهداف مهم اجتماعی در تحقّق جـامعه اخـلاق مـدار نقش به سزایی دارند.
پژوهش های ادبی موجود بیشتر به جمع آوری اشعار سروده شده در واقـعه طـف پرداخـته و این اشعار را از دیدگاه های مختلف مورد ارزیابی قرار داده است. بیشترین نگاه ها به حضرت امـام حـسین (ع) معطوف بود به عنوان سرور شهیدان کربلا. اما حضور حضرت عباس (ع) در قالب پژوهـش های مـستقل ادبی تاکنون بسیار کم رنگ بوده و در حد پیشینه قابل ذکر نیستند. پژوهش حاضر با اسـتفاده از روش کـتابخانه ای، این موضوع را بررسی نموده تا ابعاد پر گستره آن نمایان گردد.
بررسی موضوع
میراث ارزشـمند اهـل بیت(ع) و آموزه های انسان ساز خاندان نبوّت از بدو بعثت تاکنون منشأ تغییرات شگرفی در رفتارهای فردی و اجتماعی انسان شـده، و جامعه اسلامی را به سوی تکامل و حیات آرمانی رهنمون ساخته است. در طول چـهارده قـرن اخـیر، انسان های وارسته و متعهد از محدّثان و فقیهان و مفسران گرفته تا مورّخان و ادیبان و شاعران این امانت گرانسنگ را به دوش کـشیـده و از آن به بهترین وجــه محافظت نمـوده تا سالم و بی گزند به نسل های بعدی تـحویل نمایند.
بخش عظیمی از این میراث پر گهر به وسیله شعر منتقل شده و شاعران پیرو مکتب اهل بیت(ع) در هر دوره زمـانی و با هر شرایطی و علی رغم فشارها و سرکوب های حاکمان وقت تلاش کردند تـا ایـن میراث محفوظ بماند. بسیاری از تعالیم اسلامی و خـصوصیّات اخـلاقی پیـامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) و اتفاقات مهم و تاریخ سـاز در قـالب چکامه های سترگ و اشعار به یاد ماندنی تدوین و در حافظه مردم نهادینه شده اسـت. واقـعه طف از جمله جاودانه ترین و خطیرترین حـادثه تـاریخ پس از ظهور اسـلام اسـت کـه بازتاب بسیار گسترده ای در ادبیات قرون گـذشته داشـته است. کتاب ها و تألیفات فراوانی با موضوعیّت ادبیات کربلا نوشته شده که نشانگر اهـمیّت این موضوع در عرصه شعر و ادب دارد.
از سال 61 هـجری که واقعه جانگداز کـربلا اتـفاق افتاد تا زمان حال و شـاید تـا سالیان دور، قریحه شاعران و احساس لطیف آنان همچنان جوشان و پر خروش است تا این حـماسه بی نظیر را در حافظه تاریخ و به رسـم جـاودانگی بنگارند. شهادت امام حـسین (ع) و یـاران با وفای ایشان از جـمله مـوضوعات مهمی است که توجه شاعران را به خود معطوف داشته و در این زمینه مجموعه های چند صـد هـزار بیتی را به ارمغان آورده است.
دوره معاصر شـعر عـربی که دو قـرن سـیزدهم و چـهاردهم هجری (نوزدهم و بیستم مـیلادی) را در بردارد یکی از دوره های پر کار ادبی به شمار می رود که حادثه عاشورا را از ابعاد مختلف بررسی کـرده اسـت. اگر نگاه شاعران در قرون گذشته بیشتر به جـنبه های تـوصیفی و یـا دراماتیک حماسه عـاشورا مـتمرکز بود، شعر معاصر عربی تمامی جوانب این رویداد تاریخی را اعم از جوانب دینی، فرهنگی، حماسی و اجتماعی مـورد بررسی و ژرف نگری قرار داده است؛ به همین جهت شعر مـعاصر عـربی در پرداخـتن به مـوضوع عـاشورا و الهام گرفتن از این حادثه مهم بسیار پر بار است.
پژوهش حاضر به ابعاد شخصیت والای حضرت عباس (ع) که بیشترین بازتاب را در شعر معاصر عربی داشته، می پردازد. با توجه به حـجم عظیم اشعار سروده شده در این زمینه، و عدم دسترسی به تمامی اشعار مذکور و نیز امتناع بررسی چنین موضوعی با این حجم کلان شعری در قالب یک مقاله، بر آن شدیم موضوعات مـطرح شـده را استخراج و نمونه های شعری مناسب را به صورت انتخابی بررسی نماییم. بدیهی است نقل تمامی اشعار سروده شده در این خصوص امکان پذیر نیست.
با توجه به ابعاد گسترده اخلاقی و شخصیتی حـضرت عـباس (ع) و تجلّی آن در صور گوناگون شعری، تلاش شده تا این ابعاد را به صورت فشرده وکلی و در قالب عناوین زیر خلاصه کنیم:
1- ولایت مداری و ایمان باوری
ایـمان راسـخ، باور استوار و اعتقاد پایدار سـه نشانه برجسته در سیره حضرت عباس (ع) است. این نشانه ها که از شناخت عمیق خداوند متعال و رسالت پیامبر رحمت(ص) نشأت می گیرد، بر اثر مجاهدت ها و عبادت های عارفانه در وجود حـضرت، تـجلی یافت. این نوع عـبادت را باید عبادت رستگاران دانست، چون دربردارنده ی تمامی ابعاد دین مبین اسلام است و سعادت و رستگاری اخروی به دنبال دارد. این اعتقاد مثال زدنی توجه شاعران را به خود جلب کرده و در بسیاری از اشعار سروده شده در مـدح و رثـای حضرت عباس (ع) بدان اشاره شده است.
عبد المنعم فرطوسی (1404ق) شاعر نامدار عراقی این خصلت برجسته
حضرت ابو الفضل (ع) را بسیار مهم دانسته و به همین خاطر ایشان را «شهید العقیدة» نامیدند. بنا به گـفته شاعر، جـهاد حضرت عباس که از اعتقادی راسخ برخاسته، منجر به حفظ دین و فروپاشی ضلالت وگمراهی شده است. پیروی حـضرت از امام زمان خود و فدا شدن در راه ایشان سرانجامی پر افتخار و جایگاهی عظیم برای حـضرت به ارمغان آورده است:
شهید العقیدةِ هانت علیکَ
جروحٌ بها للهـدی بلسمُ
جهادکَ و الدین یبنی بهِ
و صرح الضلالِ بهِ یهدمُ
فَدَیتَ بنفسِکَ نفسَ الحسینِ
فنلت مقاماً بهِ تَعظُمُ
إلی أن قُتلتَ بأرضِ الطفوفِ
و أنتَ بها البطلُ المعلمُ
(فرطوسی، 1966: 2/58)
ولایـت مـداری حـضرت عباس(ع) و تبعیّت ایشان از امام حسین(ع) به عنوان شاخص ترین ویژگی و برجسته ترین خصوصیّت این انسان وارسته از سـوی امامان معصوم مورد تأکید قرار گرفته است. ابن قولویه با سند معتبر به نقل از ابو حمزه ثـمالی روایـت می کند که حضرت امام جعفر صادق (ع) در زیارت حضرت عباس (ع) فرمودند: «أشهد لک بالتسلیم والتصدیق والوفاء والنصیحة لخلف النبی المرسل، والسبط المنتجب، والدلیل العالم والوصی المبلّغ والمظلوم المهتضم» (ابن قولویه، 1417: 440). شهادت امام صـادق (ع) به پیروی مطلق واطاعت کامل حضرت عباس (ع) از امام حسین (ع) به عنوان امام عصر خود گواه محکمی بر معرفت آگاهانه حضرت از اصول دین مبین اسلام وشرایط زمانه خود است.
شاعران معاصر در بیان ایـن ویژگی مهم، از شیوه های مختلف بیانی استفاده کردند. برای نمونه شیخ هادی کاشف الغطاء (1361 ق) فقیه وشاعر نامدار عصر خود در نجف اشرف، ضمن بیان اهمیت این موضوع به مقایسه بین جایگاه حـضرت عـباس(ع) نزد امام حسین(ع) و جایگاه امام علی (ع) نزد پیامبر اکرم (ص) می پردازد. حضرت عباس (ع) بسیاری از کمالات، مراتب و مناقب خود را همانند پدر گرامیشان با شایستگی احراز نمودند، گویی این ویژگی ها را از پدر به ارث بردند. اگـر امام علی (ع) باب علم پیامبر بود و وزیر و فدایی ایشان بود، حضرت عباس (ع) نیز این خصوصیات عالی را نسبت به امام زمان خویش امام حسین (ع) داشت:
أبا الفضل قد أشبهتَ بالفضل حـیدراً
أباکَ فأحرزتَ الفخارَ المخلّدا
لأنّکَ أنتَ البابُ للسبطِ مثلما
أبوکَ علی کانَ باباً لأحمدا
وکانَ وزیراً للنبی مـؤیداً
کما کنتَ للسبطِ الوزیرَ المؤیدا
أبوکَ فـدی الهـادی النبی بنفسه
وکنت لسبط المصطفی فی الوغـی فـدی
وکنتَ مُعیناً للحسینِ و ناصراً
وبعدکَ لم یبصر مُعیناً ومُسعدا
(خاقانی، 1408: 12/ 373)
این یکی از بارزترین الگـوهای اعتقادی و رفتاری حضرت ابو الفضل (ع) بود که به وفور در شعر معاصر عربی قابل مشاهده است. بیشتر مدایح و مرثیه هـای سـروده شـده در باره حضرت عباس (ع) به این نکته مهم اشاره کرده کـه نشانگر اهمیت این امر در راستای تحقق آرمان های بلند رسالت اسلامی است.
2- ظلم ستیزی و آزادی خواهی
شناخت حـق و راه یـابی به حقیقت گام بلندی در تکامل انسان به شمار می رود. اما شناخت حـق تـنها کافی نیست، بلکه درآمیخته شدن با حق وحقیقت و فدا شدن در راه حق و حقیقت شرط رهایی و رستگاری اسـت. حـضرت عـباس (ع) حقیقت را در وجود مقدس امام حسین (ع) یافت و در این راه فدا شد. کسی که حـق را شـناخت، و آن را در وجـود خود متبلور ساخت در برابر ضد حق خواهد ایستاد آن گونه که حضرت ابو الفضل (ع) در برابر ظـلم بنی امیه ایستاد و تا پای جان از امام عصر خود دفاع کرد.
حضرت عباس(ع) با پیروی از فـرمان ها و رهـنمودهای امام حسین (ع) در خصوص مبارزه با ظلم، ضرورت برقراری عدالت و آزاد زندگی کردن به ایـن تـوصیه های مـهم جامه عمل پوشاند و با فدا کردن جانش در این راه توانست اسوه ظلم ستیزی و شعله فروزان آزادیـ خـواهی برای انسان های حق شناس و حقیقت گرا باشد. امام حسین(ع) برای حضرت عباس(ع) الگو بود و ایـشان ایـن گـفته امام را با جان و دل خرید که فرمود: «ألا ترون إلی الحق لا یعمل به و إلی الباطل لا یتناهی عـنه، لیرغـب المؤمن فی لقاء ربه محقاً؛ فإنی لا أری الموت الا سعادة و الحیاة مع الظالمین الا برماً» (ابن طـاووس، 1417: 48).
این حقیقت روشن در زندگی پر برکت حضرت ابو الفضل(ع) جایگاه ویژه ای در شعر معاصر عربی یافت و به گـونه های مـختلف بازتاب داشت. سیدحیدر حلی (1304 ق) شاعر عراقی و از مرثیه سرایان بسیار مشهور واقعه طـف، ایـن حقیقت روشن را بسیار برجسته دیده به خاطر این که حضرت در زمانه ای زندگی می کرده که سراسر ظـلم و بی عدالتی بود و این شرایط برای کسی که ظلم ستیز و آزادی خواه است غـیر قـابل تحمل است. بنابر گفته شاعر، شمشیر برّان عـدالت در دسـتان آزاد مردی قرار دارد که هرگز ضعف و سستی به خـود راه نداده و هر جا ظلمی ببیند به پا خیزد:
حُلولُکَ فی مَحلِ الضیمِ داما
و حَدُّ السـیفِ یأبی أن یضاما
و کـیفَ تـَمُسُ جانبکَ اللیالی
بِذُلٍّ أو تُحِلُّ به اهتضاما
أتبذلُ للخمولِ جنابَ حـُرٍّ
یحاذرُ أن یعابَ و أن یذاما
هو العـباسُ لیثُ بنی نزارٍ
و مَن قد کانَ للاجی عصاما
أبی عندَ مَسِّ الضیمِ یمضی
بعزمٍ یقـطعُ العضبَ الحُساما
(حلی، 2011: 1/ 155، 156)
توصیف مبارزات حـضرت عباس(ع) در ستم ستیزی و ظـلم زدایـی، همانگونه که گفته شد ابعاد گـوناگونی داشت و شاعران هر یک به اندازه عشق و دلدادگی خود به حضرت ابو الفـضل (ع) اشـعاری فراخور حال خویش سرودند. اجـماع شـاعران بر توصیف این بعد از شـخصیت حضرت عباس (ع) بسیار جـالب تـوجه و دارای اهمیت است.
سید سلمان هادی آل طعمه ادیب، محقق و شاعر صاحب ذوق کربلایی، ظلم ستیزی حـضرت ابو الفضل عباس (ع) را از منظر صیانت از دین مـی نگرد و تـعهد در حمایت از حـق را از اصـول زندگی حضرت می داند. پایبندی حـضرت در اجرای فرامین الهی و برپایی شریعت محمدی، بنا بر گفته شاعر، مجد و عظمتی را به ارمغان آورد کـه دسـت نیافتنی است. از این رو، شاعر معتقد اسـت کـه حـضرت عـباس (ع) با جانبداری از جبهه حـق و مـمانعت از انحراف دین و ایثار جان و مال خود در راه خدا، به عنوان یک مصلح دینی ایفای نقش نموده، و مـثال و الگـوی شـایسته یک مسلمان واقعی شده است:
مَن یضـاهیکَ بالعلی و الصـلاحِ
تزرع الحقَّ مِن شفارِ الصفاحِ
خُضتها ثـورةً عـلی الظـلمِ حتّی
ألبستکَ السیوفُ خیرَ وشاحِ
و أقمتَ الدینَ الحنیفَ بسیفٍ
تکتبُ المجدَ بالسنی اللماحِ
و حیاة سارت بکلِّ فخارٍ
وفقَ نهجِ العقیدةِ الوضـاحِ
یا ابنَ ام البنین ما أنتَ الاّ
مَثَلٌ للصلاحِ و الإصلاحِ
(آل طعمه، 2001: 127، 128)
توجه به رویکرد اصلاح گرایانه حضرت عباس(ع) در چارچوب نهضت آزادی خواهانه ایشان بازتاب قابل توجهی در شعر معاصر عربی داشته است. شیخ عبد الواحد مظفر (1395ق) عالم و شـاعر نجفی این رویکرد اصلاحی را به زیبایی منعکس کرده، و از حضرت عباس (ع) به عنوان مصلح آزادی خواه یاد می کند که نهضتی در حمایت از دین مبین اسلام به پا داشته است:
عباس نهضته الوحیدة منهجٌ
للناهظینَ و مَن یرومُ تحرّرا
قد باعَ أغـلی ما لدیه علی العلی
هی نفسُهُ و بها المفاخر قد شری
هو مصلحٌ مِن مصلحینَ و مرشدٌ
مِن مـرشدینَ و فـیهموا صلح الوری
و الدین دین العدل حقاً دینهم
و الحق مثل الصـبحِ لمـّا أسفرا
دین الهدایة لا الغوایة دینهم
ما کانَ هذا الدین دیناً مفتری
(مظفر، 2008: 3/ 6)
عملکرد حضرت عباس (ع) در راه حفاظت از دین واصلاح کجروی ها وانحرافات اعتقادی در راستای اهداف قیام عاشورا بوده، و نگاه شـاعران در این باره بیشتر به ایـن سخن امام حسین (ع) معطوف است که فرمودند: «انّی لم أخرج أشراً و لا بطراً و لا مفسداً و لا ظالماً، وانّما خرجت لطلب الإصلاح فی أمة جدی(ص)، أرید أن آمر بالمعروف و أنهی عن المنکر» (علامه مجلسی، 1983: 44 / 329 ).
در همین راستا سـید راضـی قزوینی (1285ق) شاعر اهل بیت(ع) و قصیده سرای متعهد عراقی در سروده ای سرشار از ابداع و نوآوری و با به کارگیری صنایع ظریف ادبی، حضرت عباس (ع) را آزاد مردی دلاور دانسته که بنیان مبارزه با ظلم را پی ریزی کرده اسـت. ایـشان نه تـنها ظلم ستیزی و آزادی خواهی را بنیان نهاد، بلکه سایر خصلت های بزرگ انسانی را نیز عینیت بخشید:
أبا الفضل یا مَن أسـسَ الفضلَ والإبا
أبی الفضلُ إلا أن تکونَ لهَ أبا
و دونَ احتمال الضیمِ عزٌّ و منعةٌ
تخیرتَ أطراف الأسنّة مرکبا
وقفتَ بمستنِ النزالِ و لم تجد
سوی الموت فی الهیجا عن الضیم مهربا
و لا عـیبَ فـی الحـُرِّ الکریمِ إذا قضی
بحَدِّ الظـبا حـرّاً کریماً مُهذّبا
(امین، 1983: 6/ 443)
این ویژگی برجسته در گفتار، رفتار و کردار حضرت عباس(ع) الگویی مـثال زدنی برای تمامی مبارزان راه حق و آزادی خواهان عالم شده و بنا بر گفته عبدالعزیز عندلیب (2004م) شاعر کویتی و حـماسه سرای مشهور این کشور، ویژگی ستم ستیزی حضرت در حقیقت امتداد گفتار و رفتار ظلم سـتیزانه پدر و عموی حضرت عباس اسـت، یـعنی امام علی و حضرت جعفر علیهما السلام است:
نماهُ الکرامُ الصِّیدُ من آلِ هاشمٍ
و هم خیرُ خلقِ اللهِ فی الفرعِ والأصلِ
یراهُ أُباة الضیمِ أمثولةً لَهم
فقد کانَ لا یغـضی علی الضیمِ والذلِ
فوالدُهُ الکرارُ و العمُّ جعفرٌ
ومثلهما العباس فی القولِ و الفعلِ
مکارمُهُ فوقَ البیانِ بیانُها
وکُلُّ الذی قد قیلَ جزءٌ من الکُلِّ
(مهاجر، 1992: 189)
شاعر در این ابیات با اشاره به خاندان اصیل بنی هاشم و پیشینه پرافتخار این خاندان در جوانمردی و ظلم ستیزی، ظـهور چـنین خُلق و منشی در شخصیّت حضرت عباس (ع) دور از انتظار ندانسته، چون خصلتهای کریمانه و انسان دوستانه در این خاندان بسیارند و در وجودشان نهادینه شده است. این مطلب بارها در اشعار گوناگون و در دوره های مختلف زمانی تأکید و به عنوان اصـلی جـدایی ناپذیر از اصول اخلاقی و رفتاری حضرت عباس (ع) قلمداد شده است. برجستگی این اصل در زندگی حضرت نشان از ایمان عمیق او به رسالت پیامبر اکرم (ص) و پایبندی به آموزه های راستین اهل بیت (ع) است.
3- شـجاعت خـردمندانه
از ویژگی های شاخص حضرت عباس (ع) که بیشتر در نبردها و جنگهای سخت نمود عینی می یابد شجاعت و دلاوری ایشان است. شجاعت و بیباکی که به عنوان شرط انکار ناپذیر موفقیت در جنگ به شمار می رود، در احـقاق حـق و برقراری عدالت نقش بسزایی دارد. آنچه در ایـن خـصوص حـائز اهمیت است تنها شجاعت و جنگ آوری نیست بلکه شجاعت مبتنی بر خردورزی و درایت است که باید در راه حق اعمال گردد.
توانمندی بدنی، قـدرت بازوان، و پهـلوانی بی نظیر حضرت عباس(ع) بر کسی پوشیده نیست و ایـن امر بارها در قالب متون مختلف اعم از کتابهای تاریخی و ادبی بیان شده است. شعر معاصر عربی نیز از این دامنه روایـی عـقب نماند و به توصیف دلاوری های مثال زدنی حضرت پرداخت. هر جا یـادی از حضرت عباس (ع) به میان آید، شجاعت و پهلوانی ایشان نیز مطرح می گردد. بیشتر شاعران، شجاعت حضرت را شجاعتی مـتعهدانه دانسته اند کـه در راه حمایت از دین مبین اسلام و دفاع از آموزه های روح بخش اهل بیت(ع) به کار رفته است. بسیاری از شاعران بر این باورند که حضرت عباس(ع) با تشخیص خردمندانه جبهه حـق و شـناخت آگـاهانه باطل، شجاعت خود را در مسیر صحیح به کار برده است.
سید جعفر حـلی (1315ق) شـاعر پر آوازه عراق، شجاعت حضرت عباس (ع) را میراث پدر دانسته که برای از بین بردن سران ظلم و ضلالت به کـار گـرفته می شود. همان گونه که امام علی(ع) دلاور مردانه با سردمداران گمراهی مبارزه کرد، پسـر ایـشان نیز شجاعت خود را در راه فنای ستمگران گمراه مبذول داشت. او با درایت و آگاهی دریافت کـه گـوش ایـن قوم از شنیدن صدای حق و حقیقت کر شده و سرهای بی مغزشان از درک اسلام راستین عاجز مـانده اسـت، بنابر این، شجاعت و جنگ آوری خود را در این جماعت گمراه اعمال و سرهای نا آگاه و پر از گـناه آنها را درو کـرده است:
عَبسَت وجوهُ القومِ خوفَ الموتِ
والعباسُ فیهم ضاحکٌ متبسمُ
قَلبَ الیمینَ علی الشمالِ و غاصَ فی
الأوساطِ یحصدُ فـی الرؤوسِ ویحـطمُ
بطلٌ تورّثَ من أبیه شـجاعةً
فیها أنوفُ بنی الضلالةِ تُرغمُ
عَرفَ المـواعظَ لا تفیدُ بمعشرٍ
صمّوا عن النبأ العظیمِ کما عموا
فانصاعَ یخطبُ بالجماجمِ و الکلا
فالسیفُ ینثرُ و المثقفُ ینظمُ
(حلی، 1331: 397، 398)
تـوصیف شـجاعت حـضرت عباس (ع) در شعر معاصر عربی بازتاب وسیعی دارد به گونه ای که این اوصاف در قـالب تـشبیه ها و استعاره های زیبا طیفی پر رنگ ونگار تشکیل داده است. گاهی اوقات در یک قصیده، شجاعت حضرت عباس (ع) به شـکل های گـوناگون توصیف می شود، مانند قصیده سعید عسیلی (1994م) شاعر حماسه سرای لبنانی. وی در ابتدا شـجاعت حـضرت را به آتشفشانی مهیب توصیف می کند و سپس به تـشبیه بعدی منتقل می شود تا ذهن مخاطب در اوج بماند. در تـوصیف دوم شجاعت حضرت عباس(ع) به گردبادی عظیم تشبیه می شود تا عظمت حضرت کاملاً مـجسم شـود. شاعر در ادامه به تصویر سـازی مـی پردازد و حضرت عـباس(ع) را در حـالی کـه سوار بر اسب خود بوده هـمانند برجی بلند تشبیه می کند که هیچ بلندایی به بلندی او نمی رسد. سعید عسیلی در ایـن قـصیده همانند سید جعفر حلی معتقد اسـت که شجاعت توصیف ناشدنی حـضرت عباس (ع) برای از بین بردن فـرومایگان گـمراه عراق به کار رفته و در این راه بسیار موفق عمل کرده است:
برکانُ نارٍ هاجَ فی المضمارِ
أو عاصفاتُ الریحِ فی الإعصارِ
لا إنّه العباس فوقَ جوادهِ
کالبرجِ یعلوهامةَ الأسوارِ
ثارت حمیة بأس عباس الوغی
کالنارِ إذ بعثت لهیب جمارِ
فاجتاحَ أنذال العراقِ بهمّةٍ
فیها الفناءُ محدّدُ الأظفارِ
(عسیلی، 1986: 504)
تأکید شاعران بر ایـن کـه شـجاعت حضرت عباس(ع) در راسـتای شـجاعت امام علی (ع) بوده و ایـن شـجاعت تنها در راه احقاق حق و نابودی باطل به کار رفته و تضمینی برای حمایت دین از انحراف هـا گـشته است، نشانگر یک حقیقت روشن و غـیر قـابل اغماض اسـت کـه خـاندان نبوت برای حفظ دیـن از هر گزند و آسیبی از جان و مال خود دریغ نکرده و بقای دین مرهون جانفشانی ها و ایثارگری های این سـلاله مـطهر است.
شیخ محمد علی یعقوبی (1965 م) خـطیب تـوانا و شـاعر بزرگ نجف در قصیده ای که در وصـف رشـادت های حضرت عباس (ع) سروده و در محافل ادبی بسیار معروف شده بود، شجاعت حضرت ابو الفضل (ع) را یادآور شـجاعت پدر گـرامی ایـشان دانست، و این شجاعت در برابر کسانی عیان شـد کـه گـرد ضـلالت و گـمراهی جـمع شدند. در این قصیده، شاعر اظهار تعجب و شگفتی می کند که چگونه آب گوارای فــرات، تـوسط کوردلانی احاطه می گردد که به فساد و گمراهی معروف بودند:
أبدرَ العشیرةِ مِن هاشمٍ
أفلتَ و هیهاتَ أن تَطلعا
غداة أبو الفضلِ لَفَّ الصفوفَ
و فَلَّ الظُّبا و القنا شُرّعا
فتیً ذکّرَ القومَ مُذ راعهم
أباه الفتی البطلَ الأروعا
إذا رکعَ السیفُ فی کَفّهِ
هَوَت هامُهم سُجَّداً رُکَّعا
و حولَ الشریعةِ تحمی الفرات
جـموعٌ قـضی البغی أن تُجمعا
(زمیزم، 2002: 108)
نمونه های بسیار فراوانی در شعر معاصر عربی یافت می شود که شجاعت و رشادت حضرت عباس(ع) را به تصویر کشیده، و به این بُعد از شخصیت حضرت اهمیت بخشیده است. ایـن نمونه ها سرشار از تشبیه ها، تمثیل ها، استعاره ها و تصویر سازی های زیبا هستند که ذکر تمامی آن ها در این مقاله امکان پذیر نیست. آنچه در این باره نقل شـد تنها نمونه هایی از شعر مـعاصر عـربی که بیشتر درخور توجه از سوی شعرا و محافل ادبی بود. در بیشتر این اشعار بر این نکته توجه خاص شده بود که شجاعت حضرت ابوالفضل (ع) هـمراه با درایت و تعقل بوده و نه از سـر میل نفسانی.
4- وفاداری و جوانمردی
وفاداری و پایبندی به عهد و پیمان از ویژگی های انسان های مؤمن است که در قرآن کریم به عنوان پنجمین خصلت مهم رستگاری مؤمنان یاد شده است: «والَّذینَ هُم لأمـاناتهم و عـَهدهم راعونَ» (سوره مؤمنون: 8). یکی از مهم ترین ویژگی هایی که جوانمردان و رادمردان جهان به آن می بالند و افتخار می کنند وفاداری است.
سراسر تاریخ بشریت مملو از صحنه های بی نظیر وفای به عهد است کـه یـکی از جاودانه ترین ایـن صحنه ها عرصه عاشورا است. وفاداری مثال زدنی یاران امام حسین(ع) در دفاع از دین و امامت در تاریخ بی نظیر بوده است. حضرت عباس (ع) به عنوان پرچمدار سپاه امام حسین(ع) که مـسئولیت بسیار سـخت محافظت از آن را به عهده دارد، به بهترین وجه ممکن یعنی با ایثار جان و تن و فدا شدن در راه امام حـسین (ع) انجام داده است.
این خصلت جوانمردانه حضرت در شعر معاصر عربی بازتاب وسیعی دارد. شاعران به ذکـر مـصادیق مـتعدّدی از وفاداری حضرت عباس(ع) روی آوردند، مواظبت از حرم و حریم امام حسین (ع)، زدودن ترس و رعب از زنان و کودکان در جنگ، آب رسانی و سقایت تشنگان با به خطر انداختن جان خود و ایثار و جانفشانی در راه دین و امام عـصر (ع) از جمله مواردی است کـه در شـعر معاصر عربی مطرح شدند.
سید محسن امین (1371ق) فقیه و ادیب بزرگ لبنانی صحنه های زیبای وفاداری حضرت عباس(ع) را به تصویر می کشد و از دلداری و مساعدت برادرش سخن می گوید تا جانبازی و شهادت. شاعر در شعر خود از صـحنه ای صحبت می کند که بسیار درس آموز و اثر گذار است. صحنه ای است در وفاداری واقعی و ایثار راستین. امتناع حضرت عباس (ع) از نوشیدن آب در اوج تشنگی و تلاش برای رساندن آب به اردوگاه امام حسینع) یکی از اقدامات وفادارانه حضرت ابو الفـضل(ع) است که در تاریخ جاودانه ماند. حضرت عباس(ع) با شهادت خود حق برادری را ادا کرد و نماد و الگویی برای وفاداری راستین شد:
واذکُر أبا الفضلِ هل تُنسی فضائلُه
فی کربلا حینَ جَدَّ الأمرُ و التبسا
وآسی أخاهُ و فاداه بمهجتهِ
و خاضَ فی غمراتِ الموتِ منغمسا
آلی بأن لا یذوقَ المـاءَ و هو یری
أخاهُ ظمآنَ مِن وِردٍ له یئسا
فَفُز أبا الفضلِ بالفضلِ الجسیمِ
بما أسدیته فعلیکَ الفضل قد حـُبسا
قَضیتَ حقَّ الإخا و الدین مبتذلاً
للنفسِ فی سقی أطفالٍ له و نِسا
(امین، 1378: 187)
الگو بودن حضرت ابو الفضل (ع) در وفاداری و جوانمردی در شعر شیخ محسن أبو الحب (1305ق) شاعر شهیر کربلا انعکاس زیبایی دارد. این شاعر مناقب حضرت ابو الفـضل (ع) را دسـت نیافتنی دانست و خاطر نشان می سـازد کـه حـضرت با جانفشانی در راه برادر محکم ترین عهد و پیمان را منعقد کرد. وعده ایشان وعده ی راستین و در این راه ثابت قدم بود:
أبا الفضلِ بابُکَ لن یغـلقا
و غُرُّ مَعالیکَ لا تُرتقی
وقیتَ بنفسکَ أی أخٍ
کریمٍ لنفسکَ نفسی الوقا
أبو الفضلِ أنتَ و ما فاضلٌ
مِنَ الناسِ الاّ نداکَ استقی
فلله عهدکَ ما أوثـقا
و لله وعدکَ ما أصدقا
و خـافت یداکَ مصافحة
اللئامِ فَفارقتا المرفقا
(ابو الحـب، 2003: 113 )
شـاعر دیـگری از تبار شاعر فوق که نوه ایشان است و به محسن ابو الحب الصغیر(1369ق) معروف است در قصیده ای بسیار زیبا، حضرت ابوالفضل(ع) را معلم برادری، جوانمردی و وفاداری دانستند؛ به خاطر این کـه ایـشان در روز عـاشورا دو دستان خود را تقدیم امام حسین(ع) کرد و در راه حضرت شهید شد:
هذا أبو الفـضل الذی قد عَلَّمَ
الناسَ الأخوّةَ و الفتوةَ و الوفا
قد باعَ فی یومِ الطفوفِ یمینه
و شماله و فدی سلیل المصطفی
(ابو الحـب، 1966: 129)
جـلوه های وفاداری و جوانمردی حضرت ابوالفضل(ع) در کنار ایثار وفداکاری ایشان در واقعه طف صبغه زیـبایی به اشـعار عاشورایی بخشیده و به عنوان ستون های اصلی مرثیه های حماسی کربلا قلمداد شده است. درس های عـبرت آموز و مـوعظه های سـازنده اخذ شده از خُلق و منش حضرت عباس(ع) تشکیل دهنده پیام پایانی اشعار رثایی هستند. شـاعران مـعاصر ضمن بیان این خصوصیات اخلاقی، حضرت ابو الفضل(ع) را الگویی شایسته برای نسل های حـال و آیـنده مـعرفی کردند.
5- بخشش و بزرگ منشی
یکی از خاندان های مشهور عرب که در جود و بخشش و بزرگ مـنشی مـشهور بود خاندان ابو طالب است. روایت های تاریخی فراوانی از عفو و کرم این خـاندان نقل شـده که نشانگر تجلی خصلت های کریمانه و رفتارهای بزرگ منشانه آنان است. حضرت ابو الفضل عباس (ع) کـه از سـلاله پاک این خاندان است، خصلت عفو و بخشش را از بزرگان آن قوم به ارث برد و در زندگی شـرافتمندانه خـود به کار بست.
شاعران معاصر عرب به این بُعد اخلاقی حضرت توجه خاص داشته و بارها در قـصاید مـختلف به ابراز آن پرداخته اند. حاج محمدرضا أزری (1240ق) شاعر بزرگ بغدادی در قصیده ای طولانی که در رثای حـضرت عـباس(ع) سروده است، خصلت جود و کرم را در این خاندان نهادینه، وحضرت ابو الفضل(ع) را سرآمد بخشندگان عالم دانسته اسـت. وی حـضرت عباس(ع) را کانون بخشندگی و بزرگ منشی معرفی می کند که تمامی کریمان عالم در برابر حـضرت سر تعظیم فرود می آورند. ایشان از افول سـتاره درخـشان حـضرت افسوس می خورد، و از تاریک شدن آسمان هـدایت خـبر می دهد. او حضرت عباس(ع) را برادری بخشنده و کریم قلمداد می کند که امام حسین(ع) را در آن آوردگاه سـخت و لغـزشگاه بزرگ تنها نگذاشته است:
و شـأی الکـرامَ فلا تـری مـن أمـّةٍ
للفخرِ الاّ ابنُ الوصی إمـامُها
هو ذاکَ موئلُها یری و زعیمُها
لو جـلَّ حادثُها و لدَّ خِصامُها
اللهُ أکبرُ أی بدرٍ خـَرَّ مـِن
أُفُقِ الهدایةِ فاستشاطَ ظـَلامُها
فَمَنِ المُعَزّی السبطَ سبطَ محمّدٍ
بفتیً لَهُ الأشرافُ طأطأَ هـامُها
و أخٍ کریمٍ لم یخُنهُ بمشهدٍ
حـَیثُ السُّراةُ کَبا بِها أقدامُها
(امـین، 1378: 275، 276 )
شـاعر در این ابیات علاوه بر ذکر مناقب کریمانه حضرت عباس(ع) به یکی از مؤلفه های مـهم شـخصیت حضرت اشاره می کند که در کـردار و مـنش ایـشان بسیار نمایان اسـت. پایـداری و عدم لغزش در برابر سـختی ها و امـتحانهای بزرگ یکی از شاخصه های الگومند رفتاری حضـرت به شمار می رود که برای انسان های آرمـان خـواه بسیار آموزنده است.
یکی از مصادیق بزرگ مـنشی حضرت کـه لغـزش ناپذیر بود در واقعه طف رخ داد، آنجا که تشنگان اردوگاه امام حسین(ع) او را به آوردن آب فراخواندند، در حالی که منبع آب در اختیار دشمن بود. حاج هـاشم کـعبی (1231ق) شاعر بزرگ کربلا، این آزمایش بزرگ را به زیـبایی تـصویر و حـضرت عباس (ع) را سرچشمه بخشندگی مـعرفی می کند. شاعر در ابیات خود حضرت ابو الفضل (ع) را حماسه ساز، مشکل گشا، آراسته و بی نقص و بسیار بخشنده تـوصیف مـی کند که تمامی خصلت های عالی و بزرگ منشانه حـضرت بر اسـاس اعـتقاد راسـخ به خداوند متعال و پایبندی به دستورات حضرت حق پی ریزی شده است:
یومٌ أبو الفضلِ تدعو الظامیاتُ به
والماءُ تحتَ شَبا الهندیّةِ الخُذُمِ
فَیاضُ مَکرُمَةٍ خَوّاضُ مَلحَمةٍ
فَضّاضُ مُعضِلَةٍ عارٍ مِنَ الوَصَمِ
أخو نَدَیً یَنحرُ الآسادَ ضاریةً
حُسامُهُ مُطعِماً للسِّیدِ والرَّخَمِ
فَعّالُ منتَدبٍ للهِ مُحتسِبٌ
فی اللهِ معتصمٌ باللهِ ملتزمِ
(پیشین: 290)
علاقه شـاعران و مریدان به جود وکرم حضرت عباس(ع) و با توجه به جایگاهی که حضرت نزد خداوند متعال دارد، این نیاز عاطفی را بر انگیخت که وسیله ای باشد برای استجابت دعا و روا شدن حاجت ها. از این رو حـضرت عـباس(ع) را باب الحوائج نامیدند. حضرت سجاد (ع) در بیان منزلت و جایگاه حضرت عباس(ع) در روز قیامت فرمودند: « انَّ للعباس عند الله تبارک و تعالی منزلة یغبطه علیها جمیع الشهداء یوم القیامة» (شیخ صدوق، 1417: 548).
توجه شاعران به ایـن جایگاه بازتاب قابل ملاحظه ای دارد. شیخ محمد آل حیدر (1333ق) شاعر بزرگ نجف، از این جایگاه به نیکی یاد، و حضرت عباس(ع) را دریای بخشش، سایبان غمزدگان و پناهگاه گـرفتاران مـعرفی می کند:
لأبی الفضلِ إن دهتکَ هـموم
لُذ به إنّهُ جوادٌ کریمُ
أنتَ بحرُ الندی و داءُ الأعادی
نستقی منکَ إن تجف غیومُ
بحمی ظلّکَ الظلیلِ أنخنا
خمّص العیس و الفؤاد کلیمُ
(خاقانی، 1408: 10/ 409 )
نتیجه گیری
از بررسی ابعاد شخصیت حضرت عباس(ع) در شـعر مـعاصر عربی نتایجی چند به دسـت آمد که به شرح زیر می باشند:
1- عمده ترین خصوصیات اخلاقی حضرت که نمود بیشتری در شعر معاصر عربی یافت، عبارتند از: ولایت مداری و ایمان باوری، ظلم ستیزی وآزادی خواهی، شجاعت خردمندانه، وفاداری و جـوانمردی، بخشش وبزرگ منشی. البته بسیاری از خصلت های دیگر ضمن خصوصیات فوق گنجانده، و بدان اشاره شده است. مانند: ایثار و فداکاری، تعهد در حمایت از دین، راستی و صداقت، تقوا و پرهیزکاری.
2- منابع الهام بخش اخلاق حضرت عـباس(ع) شـریعت احیاگرانه پیـامبر اکرم (ص) وآموزه های انسان ساز پدر گرامی ایشان حضرت امام علی(ع) است.
3- اخلاق حضرت حاصل سلوک عارفانه وتعمق وتـدبر خردمندانه ایشان در دین بوده است. از این رو، رفتار وکردار حضرت بر اسـاس دیـن و اعـتقاد راسخ استوار است.
4- شاعران معاصر بر این حقیقت تأکید داشتند که حضرت عباس (ع) حق را شناخت و در راه حـق فـدا شد. بنا بر این، زندگی انسان های آرمان خواه همانند زندگی ایشان باید هـدفدار باشد.
5- از آن جـایی که حضرت عباس (ع) خصلت های والای انسانی را در زندگی خود به کار بست، پس می توان الگویی شـایسته برای نسل های حال و آینده باشد.
منابع:
قرآن کریم.
1- آل طعمه، سلمان هادی. (2001م). دیوان المـدیح والرثاء فی محمد وآل بیته النجباء. بیروت: مؤسسه الفکر الإسلامی.
2- ابن طاووس، علی. (1417ق). اللهوف فی قتلی الطفوف. قم: انوار الهدی.
3- ابن عنبه، احمد. (1961 م). عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب. تحقیق محمد حسن آل الطالقانی. نجف: المطبعه الحیدریه.
4- ابن قولویه، جعفر. (1417ق). کامل الزیارات. تحقیق: شیخ جواد قیومی. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
5- أبو الحب، محسن. (2003م). دیوان الشیخ محسن أبو الحب (الکبیر). تحقیق: جلیل کریم أبو الحب. بیروت: بیت العلم للنابهین.
6- أبو الحـب، محسن. (1966م). دیوان أبی الحب. تحقیق: سلمان هادی آل طعمه. نجف: بی نا.
7- أبو الفرج اصفهانی، علی. (1965م). مقاتل الطالبیین. نجف: المکتبه الحیدریه.
8- أمین، محسن. (1983م). أعیان الشیعه. تحقیق: حسن الامین. بیروت: دار التعارف للمـطبوعات.
9- أمـین، محسن. (1378ش). الدر النضید فی مراثی السبط الشهید. قم: انتشارات شریف رضی.
10- حلی، جعفر. (1331 ق). سحر بابل و سجع البلابل. صیدا: مطبعه العرفان.
11- حلی، حیدر. (2011م). دیوان السید حیدر الحلی. تحقیق: الدکتور مُضَر سـلیمان الحـلی. بیروت: شرکه الاعلمی للمطبوعات.
12- خاقانی، علی. (1408ق). شعراء الغری. قم: نشر کتابخانه آیت الله عظمی مرعشی نجفی.
13- زمیزم، سعید رشید. (2002م). العباس بن علی (ع) جهاد و تضحیه. بیروت: مؤسسه البلاغ.
14- شیخ صدوق، مـحمد بن عـلی. (1417ق). الأمالی. قم: مؤسسه بعثت.
15- عـسیلی، سـعید. (1986م). کـربلاء. بیروت: دار الزهراء.
16- علامه مجلسی، محمد باقر. (1983م). بحار الأنوار. چاپ دوم. بیروت: مؤسسه الوفاء.
17- فرطوسی، عبد المنعم. (1966م). دیوان الفرطوسی. چاپ دوم. نجف: مطبعه الغـری الحـدیثه.
18- مـظفر، عبد الواحد. (2008م). موسوعه بطل العلقمی. بیروت: مؤسسه الأعـلمی للمـطبوعات.
19- مقرم، عبد الرزاق. (2006م). العباس (ع). تحقیق: محمد الحسون. قم: منشورات الاجتهاد.
20 - مهاجر، عبد الحمید. (1992م). العباس بن علی علیه السلام بطل الحـق و الحـریه. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
