مدیر دفتر اکوسیستم‌های تالابی سازمان محیط زیست: آب نیست باید در آبرسانی طرح 46 هزار هکتاری تجدیدنظر شود«هامون دیگر آن هامون گذشته نمی‌شود»؛ این را دو روز قبل عیسی کلانتری، رییس سازمان حفاظت محیط زیست در سفر به شمال استان سیستان و بلوچستان گفته است.
به گزارش به نقل از اعتماد ،معیشت مردم پنج شهر زابل، هیرمند، زهک، نیمروز و هامون در منطقه سیستان در طول سالیان دراز به وجود تالاب هامون وابسته بوده است. کشاورزی، صیادی و دامپروری شغل‌های سنتی مردمان سیستان است. تداوم خشکسالی در 21 سال گذشته و همین طور تخصیص نیافتن حقابه هامون از سوی افغانستان زمینه‌های کسب و کار در این بخش‌ها را از بین برده به طوری که حالا بسیاری از کارشناسان و برخی مسوولان بر لزوم تغییر شیوه معیشت مردم تاکید می‌کنند و روش‌هایی مانند کشاورزی را نتیجه‌بخش نمی‌دانند. یکی از این مسوولان عیسی کلانتری است که در این سفر بر لزوم این تغییر شیوه تاکید کرده است.
واقعیت تالاب بین‌المللی هامون این است؛ به جای آنکه زمینه‌ساز زندگی مردمان باشد به کانون‌های گرد و غبار و همین طور پیشروی شن‌های روان تبدیل شده. مردم سیستان حالا هم غم نان دارند و هم مورد هجوم شن‌های روان و گرد و غبار هستند. همین شرایط بحرانی است که موجب شده بسیاری از سیستانی‌ها قید زندگی در آنجا را بزنند و به استان‌های دیگر مهاجرت کنند.
کلانتری هم با مشاهده شرایط زندگی سیستانی‌ها گفته است: «سیستان بر اثر خشکسالی‌های پی‌درپی و عواقب آن به منطقه‌ای غیرقابل تصور در جهان از نظر دوام انسان‌ها تبدیل شده، به‌طوری که درصورت فراهم نشدن امکانات و نرسیدن به این منطقه، مردم دوام نمی‌آورند.» اما همه سیستانی‌ها که نمی‌توانند مهاجرت کنند. پس باید برای 400 هزار سیستانی ساکن در شهرهای منطقه سیستان در شمال سیستان و بلوچستان چاره‌ای اندیشیده شود. تاکنون طرح‌هایی برای بهبود وضعیت هامون یا بهبود کشاورزی مردم تهیه شده اما هیچ کدام در نتیجه موفقیت‌آمیز نبوده‌اند. پس چه باید کرد؟ پیشنهاد رییس سازمان حفاظت محیط زیست روشن است: «در سیستان دیگر کشاورزی نمی‌تواند تامین‌کننده معیشت کل باشد زیرا آبی وجود ندارد و نخواهد داشت. مردم باید قبول کنند که هامون دیگر آن هامون پر آب سال‌های گذشته نخواهد بود و این اتفاق هیچ زمان نمی‌افتد.» از نظر کلانتری باید طرح جامعی برای تالاب هامون تهیه شود؛ طرحی که مبتنی بر تغییر شیوه معیشت از کشاورزی به مشاغل دیگر باشد. او موفقیت این طرح را در گرو وجود یک نهاد تصمیم‌گیر منطقه‌ای دانسته است؛ چیزی شبیه همان «سازمان عمران سیستان» که با هدف توسعه این منطقه تاسیس شده بود اما در سال 82 منحل شد.
ابهام درباره نتایج طرح آبرسانی 46 هزار هکتاری
جزیره‌ای عمل کردن بخش‌های مختلف دولت یکی از مشکلات عدیده سیستان است که لزوم وجود یک تشکیلات بالادستی تصمیم‌گیری را ضروری نشان می‌دهد. برای نمونه در شرایطی که کلانتری تداوم کشاورزی در سیستان را به دلیل نبود آب ممکن نمی‌داند، وزارت جهاد کشاورزی همچنان مشغول اجرای طرح آبرسانی به مزارع کشاورزی در این منطقه است. این طرح برای انتقال آب از طریق لوله به 46 هزار هکتار زمین کشاورزی و از سال 93 آغاز شده است. برای اجرای این طرح 850 میلیون دلار از صندوق توسعه ملی در نظر گرفته شده است. به گزارش ایرنا، مجتبی پیری، رییس سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان پنجشنبه گذشته در نشستی با حضور رییس کمیسیون کشاورزی مجلس گفته است: «طرح بزرگ انتقال آب با لوله به 46هزار هکتار از اراضی دشت سیستان 66.7 درصد پیشرفت فیزیکی دارد.»
همچنین محمد جواد صالحی، مجری طرح گفته است: «این طرح در قالب 20پروژه و 16 ناحیه عمرانی و 2 ایستگاه پمپاژ اصلی و2 خط انتقال اصلی در محدوده پنج شهرستان حوزه سیستان با چهار هزار کیلومتر طول لوله‌گذاری به قطر 110میلیمتر تا 2 هزار میلیمتر در حال اجراست.» پرسش اما این است در شرایطی که تالاب هامون آب ندارد و چاه نیمه‌های طبیعی تالاب هم ذخیره چندانی ندارند اجرای چنین طرحی چقدر واقع‌بینانه است؟ مسعود باقرزاده کریمی، مدیر دفتر اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط زیست به نتیجه بخش بودن این طرح اصلا خوش‌بین نیست: «من درباره میزان بهره‌وری این طرح نظری ندارم. بلکه از نظر تامین منابع آب اجرای این طرح ممکن نیست. اولویت‌ها و شیوه این طرح باید به نحوی تغییر کند که واقع‌بینانه شود. مثلا می‌توان با اجرای کشت‌های گلخانه‌ای آن هم در سطح کمتری به نتایج بهتری دست یافت.» از نظر مدیر دفتر اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط زیست طرح‌های تامین معیشت در سیستان باید مبتنی بر «سازگاری با اقلیم» طراحی شوند. مشاغلی که به آب کمتری نیاز داشته باشند و لزوما ادامه‌دهنده شیوه‌های سنتی نباشند. اما آیا این نگاه سازمان حفاظت محیط زیست به وزارت کشاورزی هم منتقل شده و اگر منتقل شده دیدگاه آنها چیست: «این نظر سازمان حفاظت محیط زیست است ولی خب باید در جلسات مشترک مدیران وزارت جهاد کشاورزی هم دیدگاه‌های فنی‌شان را بگویند. از نظر ما این طرح باید بازنگری شود.» گفته‌های باقرزاده گویای این است که تاکنون چنین جلسه‌ای برگزار نشده است.
اجرای برنامه جامع تالاب در انتظار تشکیلات جدید
اما چرا دو دستگاه در یک دولت اینقدر نگاه‌شان از هم فاصله دارد و چگونه می‌توان برنامه‌ای منسجم را اجرا کرد؟ باقرزاده کریمی می‌گوید: «برای پیشگیری از همین جزیره‌ای عمل کردن‌ها باید یک تشکیلات بالادستی به صورت متمرکز در منطقه اجازه تصمیم‌گیری داشته باشد تا بتواند همه برنامه‌ها را هم‌راستا کند.» یعنی وجود تشکیلاتی که تصمیم‌های آن معادل تصمیم‌های هیات دولت تلقی شود و بتواند بر عملکرد دستگاه‌های اجرایی نظارت کند. پیش از این هوشنگ ناظری، فرماندار زابل، هم درباره لزوم شکل‌گیری چنین تشکیلاتی به «اعتماد» گفته بود: «سیستان نمی‌تواند با روش‌های مرسوم اداری کارش را پیش ببرد. الان هم باید ساختارهای مناسب منطقه مسوولیت‌ها را به عهده بگیرد. یک اداره کوچک نمی‌تواند تالاب بین‌المللی هامون را مدیریت کند. انگار که یک سر کوچک روی یک بدنه بزرگ سوار شود. تالاب هامون معضلات عدیده‌ای دارد باید برای این وضعیت فکر جدیدی رخ دهد. دوره مرکزگرایی گذشته است. این حرف‌ها را در سفر آقای نوبخت هم خطاب به ایشان گفته‌ام.»
حالا انگار فعلا در گام نخست در سفر رییس سازمان حفاظت محیط زیست به سیستان و بلوچستان همه مسوولان فعلا بر این نکته توافق کرده‌اند که باید نهاد متمرکز درباره استان و احیای تالاب تصمیم بگیرد. بر همین مبنا قرار است زمینه احیای مجدد سازمان عمران سیستان فراهم شود و کارگروه‌هایی هم برای نوشتن ضوابط فعالیت آن شکل گرفته است. مسعود باقرزاده کریمی، مدیر دفتر اکوسیستم‌های تالابی سازمان حفاظت محیط زیست به «اعتماد» خبر داد که دیروز (دوشنبه) این سازمان در همین رابطه نامه‌ای را تنظیم کرده و در آن بر مخرب بودن نگاه‌های بخشی و عملکرد جزیره‌ای دستگاه‌ها تاکید کرده است: «ما امیدواریم با فعالیت دوباره سازمان عمران سیستان برنامه جامع مدیریت تالاب هامون که در قالب 39 راهکار تدوین شده با سرعت بیشتری اجرایی شود. یکی از محورهای این برنامه شناسایی بخش‌های قابل احیای تالاب و همین طور تثبیت کانون‌های گرد و غبار است.» رییس سازمان حفاظت محیط زیست برآورد کرده در صورت وجود چنین تشکیلات قدرتمندی و با مشارکت دادن مردم در برنامه جامع تالاب هامون بتوان ظرف سه سال به موفقیت‌هایی دست یافت. حالا سوال این است همین ایده احیای سازمان عمران سیستان در بروکراسی اداری کشور چقدر زمان می‌برد؟ما امیدواریم با فعالیت دوباره سازمان عمران سیستان برنامه جامع مدیریت تالاب هامون که در قالب 39 راهکار تدوین شده با سرعت بیشتری اجرایی شود. یکی از محورهای این برنامه شناسایی بخش‌های قابل احیای تالاب و همین طور تثبیت کانون‌های گرد و غبار است.
