برنارد لوئیس, قله نبوغ یا شیطان مجسم

برنارد لوئیس (2018-1916) را باید در کنار خانم ها گرترود بل (1926-1868) و آن لمبتون (2008-1912) به عنوان سه اسلام شناس و شرق شناس برجسته بریتانیایی دانست که ارتباط آنها با سرویس های اطلاعاتی و جاسوسی کشورشان و نیز اثرگذاری عمیق شان بر سیاست های استعماری بریتانیا و سپس امریکا از آنها پژوهشگرانی پر ابهام و خطرناک در ذهن اهالی غرب آسیا ساخته است.

اگر خانم بل که مادر عراق نوین لقب گرفته، در میانسالی خودکشی کرد و در وطن دوم خود؛ عراق به خاک سپرده شد، اما لوئیس و لمبتون این اقبال را داشتند که نزدیک یک قرن عمر کنند و دنیای جدید را نیز به چشم ببینند.

لوئیس در یکی از آخرین یادداشت های مطبوعاتی اش که سال 2007 نوشته بود، از اسلام گرایی پس از نازیسم و کمونیسم به عنوان سومین انحرافی یاد کرده که در عمر خود با آن جنگیده است. با همین رویکرد بود که او به عنوان مورخ محبوب جرج واکر بوش و متفکر تیم نئوکان ها بر طبل جنگ میان غرب و گروه های مسلمان غرب ستیز می کوبید با این هدف که آنها را مطیع دموکراسی مورد نظر غرب کند.

لوئیس رستگاری جهان اسلام را در این اطاعت می دید و معتقد بود که باید مسلمانان را به زور وارد این بهشت زمینی کرد. وی که پیش از ساموئل هانتینگتون از «برخورد تمدن ها» سخن گفته بود، ابایی نداشت که به عنوان یک مورخ برجسته یهودی از بنیان رژیم اسرائیل دفاع کند و در تقویت آن بکوشد.

بدبین اما بی طرف

اهمیت لوئیس در این بود که می کوشید در عین دیگری پنداری مسلمانان، آنان را توجیه کند که در خصومت تاریخی میان آنها و غرب، کفه ترازوی تقصیر به زیان مسلمانان سنگینی می کند.

لوئیس بخوبی از سابقه خصومت مسیحیان با مسلمانان در قرون وسطی خبر داشت و گسترش اقبال اروپایی ها و امریکایی ها به اسلام را در قرن اخیر به صراحت می پذیرفت و انکار نمی کرد، اما معتقد بود که در تخاصم دامنه دار میان برخی مسلمانان با تمدن غرب، این جهان اسلام است که باید دموکراسی و آزادی را تمرین کند و با واقعیت آن کنار بیاید.

لابه لای حرف های لوئیس سخنان تأمل برانگیزی وجود داشت که به سود آسیب شناسی وضعیت بغرنج و تلخ جهان اسلام در قرون اخیر بود، ولی لحن گزنده و همراهی او با سیاستمداران متخاصم غربی از وی چهره ای به غایت منفی ساخت که گویی تنها متفکر نظریه پرداز استعمار جدید علیه جهان اسلام به نظر می آمد.

همین صبغه و سابقه بود که در سال پایانی حیات 102 ساله او با روی کار آمدن بازرگان سیاستمدار و متخاصمی چون دونالد ترامپ، بار دیگر لوئیس تولدی دوباره در عالم سیاست بیابد و نامش به بهانه ظهور ترامپ در عرصه سیاست جهانی به عنوان نظریه پرداز اصلی برخورد تمدن ها به گوش برسد. هرچند نه برای او رمقی مانده بود که همچون سال های ریاست جرج بوش دوم با نئوکان های کاخ سفید همراهی کند و نه شاید روحیه اش با تیم جدید حاکم بر امریکا هم خوانی چندانی داشت.

او با وجود همه بدبینی هایش به جهان اسلام، وجهه بی طرفانه و محققانه خود را در آثارش حفظ می کرد و از همین رو حتی آثارش از سوی حوزه علمیه قم و دیگر نهادهای دینی کشور ترجمه و منتشر می شد و مورد استفاده قرار می گرفت[1]

درک اسلام و غرب

لوئیس در ماه های پر تنش پس از 11 سپتامبر می گفت که جهان اسلام نباید بگذارد عملیات های انتحاری گروه های تروریستی به عنوان نماد مسلمانی در دنیای معاصر مطرح شود و استعدادهای جهان اسلام را تباه کند. وی که در سال 1990 نسبت به خطر گسترش جنگ های مذهبی متعصبانه هشدار داده بود، بخوبی از ذات غیر سکولار اسلام آگاهی داشت و در ابتدای کتاب «زبان سیاسی اسلام» تصریح کرده بود که تا پیش از نفوذ فرهنگی غرب در جهان اسلام، تمایزی میان دین و دولت وجود نداشت و بر این اساس، سکولاریسم را یک محصول وارداتی کاملاً غربی دانسته بود.

لوئیس نسبت به خانم ها بل و لمبتون دو ویژگی منحصر به فرد داشت: آگاهی گسترده وی از سه دین بزرگ ابراهیمی و تسلط او به سه زبان عربی، فارسی و ترکی که تاریخ، فرهنگ، سیاست و سنت های جهان اسلام را در قرون اخیر شکل داده بودند.

این دو ویژگی به لوئیس قدرت و اشراف منحصر به فردی در تجزیه و تحلیل تحولات جهان اسلام در طول تاریخ آن داده بود. دغدغه او نیز درک نسبت میان اسلام و غرب و سپس اثرگذاری بر این رابطه پر فراز و نشیب تاریخی بود.

شاید بتوان نسبت میان لوئیس و سیاست را با یک یهودی امریکایی دیگر به نام رابرت اوپنهایمر مقایسه کرد که اکنون به عنوان پدر بمب اتمی شناخته می شود. اوپنهایمر که مطالعات شرق شناسانه نیز در دانشگاه هاروارد داشته است، به سبب مدیریت پروژه منهتن و ساخت بمب اتمی که در پایان دادن به جنگ جهانی دوم مؤثر واقع شد، تحت ملامت و مذمت بسیاری قرار داشته است.

لوئیس، تاریخ را به سلاح مورد استفاده سیاستمداران امریکایی بدل کرد و اوپنهایمر نیز دانش فیزیک را ابزار پیروزی مقتدرانه امریکا و صدرنشینی این کشور در سال های پس از جنگ جهانی دوم تاکنون کرد.

کمک های بی نظیر این دو دانشمند یهودی به توسعه طلبی سیاستمداران امریکایی مانع از نقش آفرینی علمی و اثرگذاری فکری آنان نبوده است.

همچنان که کتاب «دولت و حکومت در اسلام» نوشته خانم لمبتون به عنوان یکی از آثار قابل توجه و مرجع در حوزه اندیشه سیاسی اسلام شناخته می شود، کتاب «زبان سیاسی اسلام» نوشته برنارد لوئیس و نیز مشارکت او در تألیف تاریخ اسلام دانشگاه کمبریج و دایرهٔ المعارف اسلام انتشارات بریل در لیدن هلند نیز به عنوان منابع مهمی حتی برای محققین مسلمان به شمار می آید و نشان از آگاهی گسترده لوئیس نسبت به تاریخ و اندیشه اسلامی دارد.

حاصل مطالعات لوئیس در حوزه تاریخ سیاست و فرهنگ جهان اسلام وی را به این نتیجه رسانده بود که در پایان کتاب «زبان سیاسی اسلام» بگوید مسلمانان برای حل مشکلات خود تنها به مدد داروهای معجزه آسای وارداتی غرب و شرق همچون مشروطه و آزادی کاری از پیش نمی برند و راهی جز سازگار کردن اینها با سنت های اصیل دینی خود ندارند.

در ورای رفتارهای سیاسی گزنده و سوءتفاهم برانگیز لوئیس در هم نوایی با سیاست های استعماری امریکا و اسرائیل، شاید همین دستاوردهای علمی و تحقیقی را بتوان به عنوان میراث سودمند لوئیس برای عرضه به پژوهشگران حوزه مطالعات اسلامی و نیز نوگرایان، روشنفکران و فعالان سیاسی مسلمان برگرفت و به عنوان راهکاری که حاصل قریب هشتاد سال مطالعه و تجربه بی نظیر این شرق شناس غرب دوست بوده است مورد بررسی و سنجش قرار داد.

تاریخ نگاری که در مرگش کسی اشک نریخت

شاید دقیق ترین توصیف از برنارد لوئیس، استاد سابق دانشگاه پرینستون، توصیفی است که خود او سال ها پیش بدان اذعان کرده: «از نظر بعضی من قله نبوغم، از نظر بعضی دیگر شیطان مجسمم.» تاریخ نگارِ آموزش دیدۀ مدرسه مطالعات شرقی دانشگاه لندن، شهرت ابتدایی اش را مدیون آثار دقیق، موشکافانه و دانش گسترده اش در مورد جهان اسلام و مسلمانان بود. تنی چند از بزرگترین محققان تاریخ اسلام در قرن بیستم شاگردان او در مدرسه مطالعات شرقی و دانشگاه پرینستون بوده اند. لوئیس آثار متعددی نوشته است که شامل موضوعاتی مانند تاریخ مدرن ترکیه، نظریه سیاسی در اسلام، اسلام در اروپا و اسماعیلیه می شود. کمتر محققی است که در مورد تاریخ خاورمیانه و جهان اسلام چنین آثار گسترده و تأثیرگذاری را منتشر کرده باشد.

تا پیش از رفتن به دانشگاه پرینستون، به نظر می رسد لوئیس تنها محقق دانشگاهی بود که شهرتش را مرهون آثار تحقیقی بوده است اما پس از انتقال به پرینستون و همزمان با جنگ اعراب و اسرائیل، او به یکی از صداهای مخالف اعراب و حامی اسرائیل در جهان غرب تبدیل شد. هرچند که در طول جنگ جهانی دوم، لوئیس در بخش اطلاعات ارتش بریتانیا خدمت کرده بود، که معمولاً به عنوان پیش زمینه فعالیت های سیاسی به آن استناد می شود، ولی رویه اش در تحقیق و تفکر همزمان با انتقالش به امریکا و جنگ اعراب و اسرائیل عوض شد. بعد از این بود که لوئیس به یکی از بزرگترین یا حتی مهمترین محققانی تبدیل شد که در امریکا حامی دولت اسرائیل و مخالف چیزی بود که او آن را «مردمان عرب» می نامید. به نظر می رسد از آن هنگام بود که این تاریخ نگار خاورمیانه دیگر راضی به تفسیر تاریخ و مشاهده وقایع نبود و تلاش برای تغییر جهان را شروع کرد. آثار و سخنانش پیش از دهه نود، حاکی از امیدش به تبدیل خاورمیانه به منطقه ای مدرن و «آزاد» بود یا دست کم این ادعایی بود که تا آغاز دهه 90 تکرار می کرد.

استانداردهای دوگانه

لوئیس هرچند که همواره از نقص های مردمان عرب می گفت ولی شیفته جمهوری مدرن ترکیه و محمدرضا شاه پهلوی بود، تا آنجا که یکبار به ایران دعوت شد و شخصاً با شاه دیدار کرد. با در نظر داشتن این نکته شاید بتوان فهمید چرا سال های بعدی و دهه های بعدی به یکی از جدی ترین منتقدان مسلمانان و حتی به صورت عمده تفکر اسلامی تبدیل شد.

در سال 1990 میلادی، به عنوان سخنران سالانه جفرسون به پاس انتخابش به خاطر تلاش هایش در علوم انسانی از سوی «موقوفه ملی علوم انسانی» در امریکا برگزیده شد. سخنرانی او که بعدها به صورت مقاله ای در ماهنامه آتلانتیک به چاپ رسید، تبدیل به بیانیه سیاسی او برای سه دهه بعدی عمرش در تفکر و عمل سیاسی شد. این تاریخ نگار در آن مقاله اعلام کرد مشکل جهان غرب بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جهان اسلام خواهد بود. لوئیس اصطلاح «برخورد تمدن ها» را که بعدها ساموئل هانتینگتون مشهورش کرد در همین مقاله «ریشه های خشم مسلمانان» وضع کرد. لوئیس، تحت تأثیر ذهنیت جنگ سرد، بدین نتیجه رسیده بود که در نبود دشمنی مانند اتحاد جماهیر شوروی، تنها دشمن بالقوه جهان غرب و دنیای پیشرفته ، مسلمانان متعصب خواهند بود. او اصرار داشت عقب ماندگی خاورمیانه نه بر اثر استعمار، بلکه زاییده جهل و تعصب مردمان عرب است. لوئیس در دهه نود و سال های پس از آغاز قرن بیست و یکم، روابط صمیمانه ای با اهالی قدرت در ایالات متحده برقرار کرد و همواره بر سختگیری و فشار بر ملل خاورمیانه برای اصلاح امور تأکید می کرد.

سؤالی که برای بسیاری مطرح شده این است که عالِمی مانند لوئیس چطور با آگاهی از تأثیر بسیار مخرب استعمار بر تاریخ کشورهای خاورمیانه و نقش ایالات متحده در گسترش گروه های بنیادگرا، چطور راه حل بهبود اوضاع را در زور و مداخله از سوی ایالات متحده و غرب به صورت کلی می دید. شاید برخورد لوئیس با موضوع نسل کشی ارمنیان به دست ترک های جوان بتواند روش برخورد او را با موضوعات سیاسی مشخص کند. با توجه به تحقیقات گسترده ای که در دهه اخیر انجام شده بسیار سخت است که کسی بپذیرد تلفات ارمنی ها صرفاً زاییده شرایط سخت سیاسی بوده و ارمنی ها هم در ایجاد آن شرایط بی تقصیر نبوده اند ولی لوئیس منکر نسل کشی برنامه ریزی شده ارمنیان توسط ترک های جوان بود و معتقد بود که مرگ و میر ارمنیان به خاطر شرایط نامساعد محیطی بوده و قصدی برای پاکسازی نژادی در کار نبوده و حتی کوچ اجباری هم در کشمکش سیاسی رخ داده است. حال آنکه مستنداتی وجود دارند که نشان می دهند آواره کردن ارمنیان به دست ترک های جوان سازمان یافته بوده و با آگاهی از شرایط سخت محیطی آنها را مجبور کردند تا با حداقل توشه و امکانات راه های طولانی را پای پیاده طی کنند و همین باعث مرگ بسیاری از کودکان، کهنسالان و زنان شد. علاقه بسیار لوئیس به جمهوری سکولار ترکیه باعث می شد که براحتی چشم بر تمام این مدارک ببندد و معتقد باشد که کشتار ارمنیان نسل کشی نبوده است. همین منطق را در آرای دیگر لوئیس هم می شود، دید.

از شرق تا برج های دوقلو

در زندگی فکری و سیاسی لوئیس دو مقطع بسیار مهم وجود دارد. مقطع اول زمانی است که ادوارد سعید محقق و نظریه پرداز ادبی در کتابش به نام «شرق شناسی»، منتشر در 1982، به این موضوع پرداخت که چگونه شرق شناسی، بویژه شرق شناسی بریتانیایی، ابزاری در دست امپراطوری بریتانیا برای سیطره بر ملل شرقی بوده است. البته موضوع کتاب سعید، روشنفکر فلسطینی الاصل، محدود به برداشت محققان خاورمیانه در مورد ملت های عرب بود و در مورد دیگر ملل شرق بحثی نداشت. از نظر ادوارد سعید لوئیس نمونه اعلای آن ذهنیت شرق شناسانه در قرن بیستم در میان محققان زنده بود. این نقد بنیان فکن لطمه جدی به حیثیت دانشگاهی و اعتبار علمی لوئیس وارد کرد. این نقطۀ آغازِ افولِ سیطره لوئیس در میان دانشگاهیان بود؛ طوری که امروز چهار دهه پس از آن بحث ها کمتر پیش می آید آثار لوئیس به عنوان منابع درسی در دانشکده های مطالعات خاورمیانه و مطالعات اسلامی مدنظر قرار گیرد. از همین جاست که لوئیس توجهش را به سمت اهل قدرت و مردمان عادی برگرداند. در سه دهه بعدی زندگی اش تقریباً تمام آثارش را برای عموم تألیف کرد و روابطش با سیاستمداران در ایالات متحده و بخصوص با سیاستمداران نومحافظه کار عمق و گستره بیشتری یافت.

برگزیده شدن جورج بوش پسر و حادثه 11 سپتامبر در واقع دومین نقطه تأثیرگذار در حیات سیاسی لوئیس بود. درست چند روز بعد از حادثه یازدهم سپتامبر، کتاب جنجالی لوئیس، «مشکل از کجا آغاز شد؟ تأثیر غرب و واکنش خاورمیانه»، که پیش از این حادثه و بدون اطلاع از این حادثه نوشته شده بود به بازار آمد. کتاب انگاری جوابی بود به همه آن سؤال هایی که مردم پس از حادثه 11 سپتامبر در مورد ریشه ها و عوامل آن داشتند. همین موضوع ،لوئیس را تبدیل به آن دانشمند نابغه ای کرد که جواب سؤال ها نزد اوست. در این هنگام بود که لوئیس تبدیل به مشاور سیاستمداران پرنفوذی مانند دیک چنی (معاون وقت رئیس جمهوری) و دونالد رامسفلد (وزیر دفاع وقت امریکا) شد.

لوئیس متهم شد که پیشنهاد حمله به عراق در سال 2003 را او داده است یا دست کم مقدمات نظری حمله را فراهم آورده است. هر چند خود او هیچگاه نپذیرفت که پیشنهاد حمله به عراق کار او بوده ولی به وضوح باز هم چشم بر فجایع انسانی در پی حمله به عراق بسته بود. در واقع در اندیشه ها و پیشنهادهای سیاسی اش براحتی می توان اشاراتی به برخورد شدید با حکمرانان عرب را دید و این باعث می شود کمتر کسی در صحت اتهام جنگ افروزی اش شک کند. در سال 2008، که کشتی را کشتیبان دیگر آمده بود و نتایج اسفبار حمله به عراق عیان شده بود، در مصاحبه ای با روزنامه «جروزالم پست» لحنش بشدت نرم شده بود و معتقد بود:

«چیزهایی هست که نمی توان تحمیل کرد از جمله آزادی یا دموکراسی. دموکراسی داروی بسیار قوی ای است و باید تحت نظر پزشک مصرف شود و مقدارش بتدریج زیاد شود، وگرنه مریض را می کشد (با خنده). به صورت کلی مسلمانان باید خودشان این کار را بکنند.» هنوز هم می شود رگه های انسان غربی نیک سرشت و مسلمان متعصب را در حرف هایش دید.»

عمرش به دنیا نبود، وگرنه در همین ماه های اخیر و آتی، سیاستمداران جنگ طلب بسیاری بر سرکارند که حاضرند تا روش چماقی اش را برای «اصلاح» خاورمیانه عملی کنند.

پی نوشت