به گزارش خبرنگار
حوزه شهری گروه اجتماعی باشگاه خبرنگاران جوان؛ روز جمعه 25 فروردین ماه امسال بود که خبری تلخ جامعه ایران را در بر گرفت. این خبر نه زلزله بود و نه ریزش ساختمان و نه سرقت؛ موضوع تلخ‌تر از این حرف‌ها بود. آری؛ خبر حاکی از سیلی عظیم بود که آذربایجان را شست و با خود برد.
بر اساس اعلام سازمان هواشناسی بارش متوسط در حدود 40 میلی‌متر بوده که طی 15 سال قبل از آن بی‌سابقه گزارش شده است. تعداد کشته شدگان و مفقودان این حادثه 48 تن اعلام شده که بیشترین تلفات و مفقودی‌های این سیل از شهرستان‌های عجب‌شیر و آذرشهر گزارش شده است.
چه صحنه‌های تلخ و زجرآوری در مقابل دیدگان مردم به وقوع پیوست و چه زجه‌هایی که شنیده شد؛ اما توان یاری نبود، چرا که سیل همه چیز را برد و همگان با چشم حسرت فقط گریستند.
از سال 1988 تا 1997 حدود 390 هزار تن در اثر بلایای طبیعی در جهان کشته شدند که 58 درصد مربوط به سیلاب، 26 درصد در اثر زلزله، 16 درصد در اثر طوفان و بلایای دیگر بوده است. خسارات کل در این 10 سال حدود 700 میلیارد دلار بوده که به ترتیب 33، 29، 28 درصد مربوط به سیلاب، طوفان و زلزله بوده است. در این رابطه نکته نگران‌کننده، روند افزایشی تلفات و خسارات سیلاب در جهان در دهه‌های اخیر بوده است.
اما به راستی چرا سیل به راه می‌افتد
طغیان آب یا سیل زمانی اتفاق می‌افتد که آب نتواند با سرعت کافی در رودخانه‌ها جریان یابد. آب در مناطق صخره‌ای بدون منفذ، با سرعت بسیار بالا در زمین جاری و باعث می‌شود که رودها و رودخانه‌ها خیلی زود طغیان کنند. همچنین از دلایل دیگر طغیان سیل، آب شدن برف‌های زمستانی در بهار است.
بلایای طبیعی همواره کره زمین را تحت تأثیر قرار داده و سبب وارد آمدن آسیب به مردم نظیر جراحت، بیمـاری سـوء تغذیه، فشار های روحی ـ روانی ومرگ می‌شوند. زلزله و سیل به عنوان مهمترین بلایای طبیعی در کـشور مـا مطـرح هـستند و آنچه که از این بلایا فاجعه می‌سازد عدم آگاهی برای مقابله با عواقب آن و پیشگیری از تـأثیر سـوء وقـایع طبیعـی بـر ارکـان تندرستی - اقتصادی و محیطی است.
باران شدید، ذوب برف‌ها، تغییر بستر رودخانه‌ها و تخریب سدها و آب‌بندها، از جمله عواملی هستند که ممکن است باعث بروز سیل شوند.
شهرسازی‌ها و حذف گیاهان باعث کاهش مقدار آب نفوذی و افزایش آب سطحی می‌شود. حجم زیاد آب از یک طرف بر بزرگی طغیان می‌افزاید و از طرفی با افزایش فرسایش، رسوباتی به وجود می‌آورد که با برجای گذاشتن آن‌ها ظرفیت بستر اصلی رود کاهش می‌یابد. موارد پیش معمولاً تاثیر تدریجی دارند، اما سیل‌های ناگهانی و فاجعه‌آمیز اغلب بر اثر تخریب سدها و بندها، ایجاد می‌شوند.
معمولاً سیل در اثر عوامل زیر ایجاد می‌شود
1. ریزش سریع نزولات آسمانی و عدم گنجایش محل نزول
2. عدم نفوذپذیری زمین محل و ذوب سریع برف‌ها
3. عدم گنجایش و عدم طراحی صحیح مسیر رودخانه و سیل‌ها
4. عدم استفاده از سیل بند و دیوارهای محافظ در مناطق سیلخیز
5. عدم گنجایش صخرهها و جویها جهت عبور آب در مناطق شهری و مسدود شدن رودخانه به علت ریزش کوه
6. عدم لایروبی رودخانه و تجمع رسوبات سنگین و غیرطبیعی پشت سدها
7. خرابی سیلبندها، سدها و مخازن آب
اغلب سیل‌ها در اثر بارندگی شدید، آب شدن برف‌ها و تکه یخهای بزرگ و یا طغیان رودخانه‌ها جاری می‌شوند. بعضی از رودخانه‌ها هر ساله به طو ر منظم طغیان میکنند و از گزارشهای سال‌های گذشته میتوان زمان وقوع و ارتفاع بالاآمدن آب را پیشبینی کرد. سیل‌های غیرقابل پیشبینی در اثر بارانهای سیلآسای غیرطبیعی روی زمین لخت، خیس و یا یخزده جاری می‌شوند. بعضی سیل‌ها در اثر امواج کنار دریا جاری می‌شوند. در یک موج مدی توده عظیمی از آب دریا، که گاه 6 تا 9 متر ارتفاع دارد، ناحیه گستردهای از زمین ساحلی را که ممکن است حد آن به 80 تا 100 کیلومتری کناره دریا برسد فرا میگیرد. اغلب این امواج مد دریا در اثر زلزلههای زیر دریایی اتفاق میافتند ولی گاهی به دنبال طوفان نیز حادث می‌شوند.
سیل‌ها می‌توانند بسیار خطرناکتر از طغیان رودخانه‌ها عمل کنند؛ زیرا فشار بسیار بیشتری دارند و می‌توانند بسیار قدرتمند باشند. سنگینی آب جریان یافته، بسیارخطرناک است و از آنجایی که عمیق به نظر نمی‌رسد می‌تواند بشر را به اشتباه بیندازد، زیرا با اینکه آب در اقیانوس‌ها بسیار مقدار بیشتری دارد اما فشار بیش از حد آب هنگام به راه افتادن سیل است که بیشترین تخریب را به همراه خود دارد و می‌تواند به راحتی اتومبیل‌ها را حرکت داده و خانه‌ها را تخریب کند. به همین علت است که شما می‌توانید درآب اقیانوس و دریا شنا کنید اما به سختی می‌توانید از سیل جان سالم به در ببرید حتی اگر شناگر ماهری باشید.
تجربه نشان داده است که زمانی که در منطقه‌ای سیل به وقوع می‌پیوندد ممکن است هر فردی با رفتن به طبقات بالای ساختمان بتواند خود را از خطر غرق شدن نجات دهد؛ اما این آب پر فشار خسارات فراوانی به بار آورده است که مهمترین آن‌ها گل و لایی است که با خود به داخل خانه‌ها می‌آورد که حتی اگر آب‌ها هم به مرور زمان خشک شوند اما بقایای گل و لای همچنان باقی می‌ماند.
یکی دیگر از فجایعی که سیل‌ها با خود به همراه می‌آورند بیماری‌هایی است که معمولا جان انسان‌ها را به خطر می‌اندازد. زیرا معمولا انواع بیماری‌ها از طریق آبی که مانند رودخانه‌ای در شهر جریان یافته است به راحتی منتقل می شوند و به همین علت شیوع بیماری در هنگام سیل بیداد می کند.
بشر تاکنون با وجود پیشرفت‌های بی‌شماری که در علم شهرسازی و جلوگیری از بلایای طبیعی داشته است هنوز نتوانسته است راه حل مناسب و کارآمدی برای جلوگیری از این واقعه طبیعی پیدا کند. سیلاب زمانی روی می‌دهد که خاک و گیاهان نتوانند بارش را جذب کرده و در نتیجه کانال طبیعی رودخانه کشش گذردهی روان‌آب ایجاد شده را نداشته باشد. روش‌های اصلی مهار سیلاب شامل احیا جنگل‌ها، احداث سیل بندها، سدها، مخازن و کانال‌های سیلاب بر هستند.
حال جای بسی تامل است که بی‌توجهی مسئولان ذی‌ربط به مسائلی از قبیل مدیریت صحیح، برداشت غیر اصولی مصالح رودخانه‌ها، عدم رعایت حریم رودخانه‌ها و سیل راه‌ها، کاربری اراضی حاشیه رودخانه‌ها، تخریب سواحل رودخانه و توسعه مناطق شهری و روستایی منجر شده تا در سال‌های اخیر هزینه‌های هنگفتی بر مردم و دولت متحمل شود تا آن‌ها بتوانند خسارات حاصل از این ویرانه‌ها را مرتفع سازند.
گزارش از حمیدرضا قربانی
