گزارشی از تحلیل مضامین ادعیه ماه رجب براساس مصباح المتهجهد، شیخ طوسی

درآمد

انسان در گذر ایّام، بیش از پیش خود را نیازمند ارتباط با خالق و معبود می یابد. این نکته شاید مهم ترین عامل برای توجه امامان معصوم(ع) به نیایش و انشا دعاها برای خود و مؤمنان در روزها و ماه ها باشد. عالمان و محدّثانی چون شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ طوسی، هر کدام، رساله ای در این زمینه تألیف کرده اند که بخش عظیمی از میراث حدیثی ما را تشکیل می دهند. از میان این مجموعه ها کتاب « مصباح المتهجد » شیخ طوسی نخستین کتاب جامع و روشمند در زمینه گردآوری کتب ادعیه شیعی به شمار می رود. در میان «ادعیه مأثور»، ادعیه سه ماه رجب، شعبان و رمضان از نظر کثرت و مضمون و محتوا بیشتر جلب توجه می کنند.

با توجه به این که تاکنون پ‍‍‍‍‍ژوهش های جدّی دربارۀ تحلیل مضامین ادعیه صورت نگرفته، گرچه شروحی بر برخی ادعیه و کتب دعایی مانند صحیفه سجادیّه نگارش یافته است، این پژوهش به تحلیل محتوایی ادعیه ماه رجب بر پایه کتاب مصباح المتهجد می پردازد. چهارده دعا در شانزده صفحه، به عنوان دعاهای مخصوص ماه رجب در این کتاب گردآوری شده است.

موضوع پژوهش در تحلیل ادعیه ماه رجب با چند سؤال جدّی رو به رو است.

سؤال اول. تحلیل مضامین ادعیه ماه رجب به چه نتایجی می انجامد؟

سؤال دوم. در ادعیه ماه رجب کدام مفاهیم از اولویت خاصی برخوردار هست؟

این نوشتار با پیش رو داشتن سؤالات مذکور پژوهشی تحلیلی در ادعیه ماه رجب نموده است.

دعاهای ماه رجب در یک نگاه

شیخ طوسی در کتاب مصباح المتهجد به گردآوری اعمال عبادیّ مستحبّی و ادعیه و زیارت ها می پردازد. شیخ از مجموع چهار باب اصلی[1] کتاب خود، یک باب را به ادعیه و اعمال ماه ها اختصاص داده است. از میان ماه ها، ماه رجب از فضیلت خاصی برخوردار هست که نویسنده چهارده دعا را ذیل این ماه گردآوری نموده است. از آنجا که در بخش تحلیل از دعاها با شماره یاد می شود، لذا لازم می نماید که ادعیه مذکور معرفی گردد. این دعاها، به ترتیب، عبارت اند از:

اول. دعای شب اول ماه رجب

اللَّهمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ مَلِیک (مَلِکٌ)، وَ أَنَّکَ عَلَی کلِّ شَیْ ءٍ مُقْتَدِرٌ (قدیرٌ مُقْتَدِرٌ) وَ أَنَّکَ مَا تَشَاءُ منْ أَمرٍ یَکن، اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ محمّد نَبِیِّ الرَّحْمَه صَلَّی اللَّهُ علَیْهِ وَ آلِه یا محمّد یَا رَسُولَ...

دوم. دعای سجده بعد از نماز شب ماه رجب

 لَکَ الْمحمّده إِنْ أَطعْتُکَ وَ لَک الْحُجَّه إِنْ عَصَیْتُکَ لَا صُنْعَ لِی وَ لَا لِغَیْرِی فِی إِحْسَانٍ إِلَّا بِکَ یَا کائِناً (کائِنُ) قَبْلَ کلِّ شَیْ ءٍ وَ یَا مکوِّنَ کلِّ شیْ ءٍ إِنَّکَ عَلَی کلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْعَدِیلَه...

سوم. دعای بعد نماز شب ماه رجب

الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی لَا تنْفَدُ خزَائِنُهُ وَ لَا یخَافُ آمِنُهُ رَبِّ إِنِ ارْتَکبْتُ الْمَعَاصِیَ فَذَلِکَ ثقَه منِّی بِکرَمِکَ إِنَّکَ تَقْبَلُ التَّوْبَه عَنْ عِبَادِکَ وَ تَعْفُو عَنْ سَیِّئَاتِهِمْ وَ تَغْفِرُ الزَّلَلَ وَ إِنَّکَ مُجِیبٌ لِدَاعیکَ وَ منْهُ قَرِیبٌ...

چهارم. دعای یا نور النور

یا نورَ النورِ، یا مُدَبِّرَ الامُورِ، یا مُجْرِیَ الْبُحُورِ یا باعِثَ مَنْ فِی الْقُبُورِ، یا کهْفِی حِینَ تُعْیِینِی الْمَذاهِبُ وَ کنْزِی حِینَ تُعْجِزُنِی الْمکاسِبُ، وَ مونِسِی حِینَ تَجْفُونِی الْأَباعِدُ، وَ تَمَلُّنِی الأَقارِبُ، وَ منَزِّهِی بِمُجالَسَه...

پنجم. دعای هر روز ماه رجب

یَا مَنْ یَمْلِکُ حوَائِجَ السائِلِینَ وَ یَعْلَمُ ضَمِیرَ الصَّامِتِینَ لِکلِّ مَسْأَلَه مِنْکَ سَمْعٌ حَاضِرٌ وَ جَوَابٌ عَتِیدٌ اللَّهُمَّ وَ مَوَاعِیدُکَ الصَّادِقَه وَ أَیادِیکَ الْفاضِلَه وَ رحْمَتُکَ الْوَاسِعَه فَأَسْأَلُکَ أَنْ تصَلِّیَ علَی محمّد وَ آلِ محمّد...

ششم. دعای امام صادق(ع) در ماه رجب

اللَّهمَّ إِنی أَسْأَلُکَ صَبْرَ الشَّاکرِینَ لَکَ وَ عَمَلَ الْخَائِفِینَ مِنْکَ وَ یَقِینَ الْعَابِدِینَ لَکَ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْعَلِیُّ الْعظِیمُ وَ أَنا عَبْدُکَ الْبَائِسُ الْفَقِیرُ أَنْتَ الْغَنِیُّ الْحمِیدُ وَ أَنا الْعَبْدُ الذَّلِیلُ اللَّهمَّ صلِّ عَلَی محمّد وَ آلِهِ وَ امنُنْ بِغِنَاکَ...

هفتم. دعای هر روز ماه رجب

اللَّهُمَّ یَا ذَا الْمِنَنِ السَّابِغَه وَ الْآلَاءِ الْوَازِعَه وَ الرَّحْمَه الْوَاسِعَه وَ الْقُدْرَه الْجامِعَه وَ النعَمِ الْجَسِیمَه وَ الْمَوَاهِبِ الْعَظِیمَه وَ الْأَیَادِی الْجَمِیلَه وَ الْعطَایَا الْجزِیلَه یا منْ لَا ینْعَتُ بِتَمْثِیلٍ وَ لَا یُمَثَّلُ بنَظِیرٍ وَ لَا یغْلَبُ بِظَهِیرٍ...

هشتم. توقیع ناحیه مقدّسه در ماه رجب (دعای هر روز ماه رجب)

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اللَّهمَّ إِنی أَسأَلُکَ بِمَعَانِی جَمِیعِ مَا یَدْعُوکَ بِهِ وُلَاه أَمْرِکَ الْمأْمُونُونَ علَی سرِّکَ الْمسْتَبْشِرُونَ بأَمْرِکَ الْوَاصفُونَ لِقُدْرَتِکَ الْمُعْلِنُونَ لِعَظَمَتِک أَسْأَلُکَ بِمَا نَطَقَ فِیهِمْ مِنْ مَشِیَّتِکَ فَجَعَلْتَهُمْ...

نهم. دعای هر روز ماه رجب از ناحیه مقدسه

اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِالْمَوْلُودَیْنِ فِی رَجَبٍ محمّد بْنِ عَلِیٍّ الثانِی وَ ابْنِهِ عَلِیِّ بْنِ محمّد الْمُنْتَجَبِ وَ أَتَقَرَّبُ بِهِمَا إِلَیْکَ خَیْرَ الْقُرَبِ یَا مَنْ إِلَیْهِ الْمَعْرُوفُ طُلِبَ وَ فِیمَا لَدَیْهِ رُغِبَ أَسْأَلُکَ سُؤَالَ مُقْتَرِفٍ مُذْنِبٍ قَدْ أَوْبَقَتْهُ...

دهم. دعای بعد از نماز شبِ نیمه ماه رجب

اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بَعَقْدِ عِزِّکَ عَلی أَرْکانِ عَرْشِک، وَ مُنْتَهی رَحْمَتِکَ مِنْ کتابِک، وَ اسْمِکَ الْأَعْظَمِ الْأَعْظَمِ الْأَعْظَمِ وَ ذِکرِکَ الْأَعْلی الْأَعْلی الْأَعْلی وَ کلِماتِکَ التّامّاتِ کلِّها أَنْ تُصَلِّیَ عَلی محمّد وَ آلِه،...

یازدهم. دعای امّ داود در روز نیمه ماه رجب

صَدَقَ اللَّهُ الْعَظِیمُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکرَامِ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ الْحَلِیمُ الْکرِیمُ الَّذِی لَیْسَ کمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السمِیعُ الْعلِیمُ الْبَصِیرُ الْخَبِیرُ شَهِدَ اللَّهُ أَنهُ لَا إِلَه إِلَّا هُوَ وَ الْمَلَائِکه وَ أُولُوا الْعِلْمِ...

دوازدهم. دعای بعد از نماز شبِ بیست و هفتم ماه رجب

الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکنْ لَهُ شَرِیک فِی الْمُلْکِ وَ لَم یکنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کبرْهُ تکبِیراً اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَعَاقِدِ عِزِّکَ عَلَی أَرْکانِ عَرْشِکَ (بِمَعَاقِدِ العزِّ مِن عَرشِک) وَ مُنْتَهَی الرَّحْمَه مِنْ کتَابِکَ...

سیزدهم. دعای روز بیست و هفتم ماه رجب

یَا مَنْ أَمَرَ بِالْعَفْوِ وَ التَّجَاوُزِ وَ ضَمَّنَ نَفْسَهُ الْعفْوَ وَ التجَاوُزَ یَا مَنْ عَفَا وَ تَجَاوَزَ اعْفُ عَنِّی وَ تَجَاوَزْ یَا کرِیمُ اللَّهُمَّ وَ قَدْ أَکدَی الطَّلَبُ وَ أَعْیَتِ الْحِیلَه وَ الْمَذْهَبُ وَ دَرَسَتِ الْآمَالُ وَ انْقَطَعَ الرَّجَاءُ إِلَّا مِنْکَ وَحْدَکَ...

چهاردهم. دعای روز بیست و هفتم ماه رجب (بین هر دو رکعت نماز این روز)

اَلْحمْدُ لِلهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکنْ لَهُ شَرِیک فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کبِّرْهُ تَکبِیراً یا عُدَّتِی فِی مُدَّتِی یَا صَاحِبِی فِی شِدَّتِی یَا وَلِیِّی فِی نعْمَتِی یا غیَاثِی فِی رَغْبَتِی یَا نَجَاحِی(نَجاتِی) فِی حَاجَتِی...

تحلیل دعاهای ماه رجب

تحلیل فراوانی درخواست های فردی و گروهی

درخواست نمودن از ذات باری تعالی از فطرت انسان نشأت می گیرد و نهایت نیاز و حاجت ها به خدا بر می گردد؛ خدایی که بخشش های او بی منّت، گنجینه های رحمتش فناناپذیر و همۀ موجودات نیازمند بخشش های اویند. از این رو، در دعا علاوه بر حمد و ستایش، تمجید و راز و نیاز، دعاکننده نیازهای خود را از بی نیاز مطلق طلب می کند و خود را با منبع بی نهایت رحمت و عطوفت اتصال می دهد و سر بر آستان نیاز می ساید و همان طور که خداوند متعال می فرمایند:

وَ قالَ رَبُّکمُ ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکمْ...؛[2]

فرمود پروردگارتان: بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را...

از این رو، حاجت های خود را عرضه می دارد و امید استجابت دارد.

در میان این درخواست ها و حوایج، برخی فردی و بخشی گروهی است. ادعیه ماه رجب از این جهت ارزیابی می گردد تا مشخص شود نیازها و درخواست های مطرح شده در ادعیه بیشتر در کدام حیطه است و فراوانی آن چگونه هست؟ لازم به ذکر است که در دسته بندی درخواست ها به فردی و گروهی از ضمایر جهت تشخیص بهره گرفته شد.

دعا برقراری ارتباطی معنوی با خالق است. در این توجه و ارتباط با مبدأ، برادران دینی را با تمسک به آیات قرآن و روایات می توان همراه ساخت.[3] در تفسیر آیه 26 سوره شوری،[4] جابر از امام باقر(ع) روایت کرده که فرمود:

منظور آیه، مؤمنی است که برای برادرش در غیاب او دعا می کند. در اینجا فرشته الهی به او خطاب می کند: به خاطر محبتت نسبت به او، همانند آنچه برایش خواستی به تو هم عطا گردیده است.[5]

همچنین در روایت ها آمده است که دعا برای برادران دینی زودتر مستجاب می شود[6] و روزی را فراوان می کند.[7] از این رو، در بررسی ادعیه ماه رجب مشاهده می شود که علاوه بر دعا برای خود، دیگران نیز مشمول دعای خیر قرار گرفته اند که نتایج حاصل بدین شرح است:

1- در ادعیه ماه رجب تعداد درخواست های فردی با 61 درصد بر درخواست های گروهی با 39 درصد پیشی دارد.

2- درخواست گروهی فقط در دعاهای دوم، چهارم، هشتم و سیزدهم مطرح شده است.

3- در بررسی خواست ها، نکته قابل توجه این است که درخواست رسیدن به ماه مبارک رمضان (بلغنا شهر الصیام) و مبارک گردانیدن ماه رجب و ماه های حرام، روز مبعث و عمر - که همگی با «بارک لنا» آمده است - فقط به صورت گروهی و درخواست جمعی مطرح شده است.

4- بقیه درخواست ها مانند آمرزش گناهان، نعمت و بهره فراوان، کفایت امور توسط خداوند و آسانی در کارها هم به طور فردی، هم جمعی آمده است.

تحلیل فراوانی زمان ادعیه ماه رجب

گرچه درخواست از خداوند محدودیّت زمان و مکان ندارد، ولی از آنجا که دعا مغز عبادت است، برای دعاکننده آداب و شرایطی است که باید آنها را مراعات نماید تا از فایده دعا بهره برده و دعای او مستجاب شده و نورانیّت دعا در نفس او پیدا شود. یکی از شرایط دعا، اختیار کردن زمان های شریف و مکان های متبرّک است.[8] ماه رجب یکی از زمان های ویژه برای عبادت و دعاست. از این رو، ادعیه این ماه از نظر زمان توصیه شده، بررسی می گردد تا مشخص شود در این ماه شریف کدام روز از اهمیّت بیشتری برخوردار است.

بعضی از زمان های اجابت دعا، در هر سال یک مرتبه است. برخی از آنها را - مرتبط با این پژوهش است - در اینجا ذکر می کنیم. آنها عبارت اند از: شب اوّل ماه مبارک رجب، و به روایتی دیگر، هر شب از ماه رجب و روز نیمۀ ماه رجب و شب مبعث[9] پیغمبر(ص) - که بیست و هفتم ماه رجب است - و روز آن.[10]

با توجه به بررسی انجام شده، نیمۀ ماه رجب یکی از با فضیلت ترین وقت ها برای انجام عبادت به شمار می رود و ادعیه و اذکار و نمازهای مستحبّی برای آن شب وارد شده است.

 برای شب و روز نیمۀ ماه رجب «دو دعا»، در کتاب مصباح ذکر شده است. همچنین شب بیست و هفتم ماه رجب نزد شیعیان به عنوان شب « مبعث» مشهور است و عبادت در آن ثواب بسیاری دارد. از این شب با عنوان «لیله المحیاء» یا شب احیاء و شب زنده داری نام برده شده است. ابن بطوطه در سفر نامه خود در باره اهمیّت این شب چنین می نویسد:

بیماران را از عراق و خراسان و فارس و روم به نجف آورده و کنار قبر امیرالمؤمنین(ع) در انتظار شفا یافتن آنان، به نماز و ذکر و تلاوت پرداخته و به برکت این شب بیماران شفا می یافتند.[11]

در شب و روز بیست و هفتم ماه رجب، «سه دعا» وارد شده است که نشان از اهمیّت دعا در این زمان، و امید استجابت و بهره مندی معنوی، به علّت ویژگی زمانی آن دارد.

تحلیل نام های پیامبران در ادعیه ماه رجب

پیامبران با هدایت گری بشریّت از جایگاه خاصی برخوردارند. یادآوری نام پیامبران در ادعیه برگرفته از قرآن است. خداوند متعال در قرآن کریم به پیامبر(ص) امر می فرماید:

وَ اذْکرْ إِسْماعیلَ وَ الْیَسَعَ وَ ذَا الْکفْلِ وَ کلٌّ مِنَ الْأَخْیارِ؛[12]

و اسماعیل و یَسَع و ذو الکفل را به یاد آور [که ] همه از نیکان اند.

قرآن با ارائه تاریخ پیامبران و صالحان حرکت تربیتی بزرگی انجام داده است و آن، ارائه اسوه های مختلف در شرایط گوناگون و در قلمروهای متفاوت است.[13]

یادآوری نام پیامبران در ادعیه، همانند قرآن، در «معرفی الگوی مناسب» نقش بسزایی ایفا می کند؛ مانند بخش هایی از دعا ام داوود که همراه با ستایش خداوند می فرماید:

ای که یوسف را به یعقوب بازگردانیدی، ای که رنج ایّوب را پس از ابتلا برطرف ساختی، ای که موسی را به مادرش برگردانیدی،...[14]

نکته قابل توجه دیگر این که ، یادآوری نام پیامبران در این ادعیه با درخواست درود بر خوبان تاریخ و پیامبران همراه شده،[15] که با این ادبیات، « آموزش تجلیل و تکریم بزرگان» را نیز در بر دارد.

از طرف دیگر، با نام بردن از پیامبران و دعوت مؤمنان به نگریستن در سیره آنان، به« هویّت بخشی تاریخی» می پردازد. هویّت تاریخی برای یک امّت پشتوانه محکمی است و برای آن، امّت شأن والایی ایجاد می کند؛ به طوری که دعاکننده را به حلقه هایی که بر حقّ و افتخار آفرین اند (پیامبران)، وصل می کند. این اتصال به سلسله زنجیرۀ حق، نوعی هویّت دادن دینی است و جایگاه دعاکننده را روشن می کند که کجا ایستاده و به چه چیزی اتصال دارد و از چه پشتوانۀ دینی برخوردار است.

شیخ صدوق، در بار ه تعداد پیامبران بر این عقیده است که تعداد پیامبران 124 هزار نبی و اوصیای آنان 124 هزار وصی بوده است....[16] از این تعداد، تنها نام 26 پیامبر به صورت صریح در قرآن آمده است که عبارت اند از: آدم، نوح، ادریس، هود، صالح، ابراهیم، لوط، اسماعیل، یسع، ذوالکفل، الیاس، یونس، اسحاق، یعقوب، یوسف، شعیب، موسی، هارون، داوود، سلیمان، ایّوب، زکریّا، یحیی، اسماعیل صادق الوعد، عیسی و محمّد(ص). افزون بر این، در قرآن گاه به نام هایی برمی خوریم که پیامبر بودن آنها با تردید مواجه است؛ مانند ذی القرنین، عمران پدر مریم و عُزَیْر.[17]

نام 46 پیامبر در ادعیه ماه رجب (دعا امّ داود) آمده است. از این اسامی نام های هابیل، شیث، یوشع، میشا، الخضر، شعیا، تورخ، متّی، ارمیا، حبقوق، دانیال، شمعون، جرجیس، خالد و حنظله[18] در قرآن وجود ندارد. بقیه اسامی همانند قرآن هست.

تحلیل مفاهیم اعتقادی، اخلاقی و احکام اولویت دار در ادعیه ماه رجب

یکی از محورهای اساسی در بررسی محتوایی ادعیه ماه رجب، بررسی ادعیه از نظر مفاهیم اولویت دار است. دعا با این مفاهیم، در فرهنگ اسلام یک حرکت تربیتی بزرگ، کلاس رشد و سازندگی روحی انسان هاست. مکتب دعا، مکتب تعلیم و تربیت در سطح عام در میان تمامی مردم است. از این رو، موضوع ها و مفاهیمی که در ادعیه به صورت مکرر بیان شده است، به عنوان درس های تربیتی، دارای ارزش و اهمّیّت بیشتری هستند.

مجموعه این تعالیم در سه بخش اصول عقاید، اخلاق و احکام دسته بندی می شود و مطابق این تقسیم بندی مفاهیم مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد. البته بعضی از مهم ترین مفاهیم پرتکرار ادعیه دارای زیر مجموعه هایی نیز هستند.

مهم ترین مؤلفه های ادعیه

الف) مؤلفه های اعتقادی که عبارت اند از: خدا، پیامبر، امام، معاد، فرشتگان، توسل و شفاعت، بخشش و مغفرت و عفو الهی، ایمان و ذکر.

ب) مؤلفه های اخلاقی: دین اسلام، دین اخلاق و تربیت است و قرآن همواره پیروان خود را به کسب ارزش های اخلاقی دعوت می کند و دعاها نیز با ارائه الگوی مناسب، در سلامت اخلاقی مؤثر هستند و مفاهیم اخلاقی والایی در آنها بیان شده است که به تعدادی از مهم ترین آنها اشاره می شود: خضوع و فروتنی، صبر و شکیبایی، شکرگزاری، پرهیز از غفلت و غرور، راستگویی و پرهیزکاری.

ج) مؤلفه احکام: شاید دعا جایگاه مناسبی برای بیان احکام نباشد، اما از آنجا که روزه نمودی از احکام عبادی است و در ماه رجب خواهش رسیدن به ماه روزه داری (ماه رمضان)،[19] مطرح شده است، این فریضه در این بخش دسته بندی شده است.

نکات قابل توجه در جمع بندی این تحلیل شامل موارد زیر هست :

1- « توحیدِ اسماء و صفات الهی» ، با اختصاص حدود 42 مورد به خود، مهم ترین مفهوم اعتقادی است که محور اصلی هر دعاست و دعای امّ داود بیشترین اسامی را در بر دارد.

2- مؤلفه پرتکرار دیگر، بعد از توحید، بخشش و مغفرت و عفو الهی یازده بند را به خود اختصاص داده است؛ گویی یکی از اهداف والای دعا، طلب عفو و بخشش است که عبور از گذرگاه سخت رستاخیز را هموار می سازد.

3- یکی دیگر از مؤلفه های مهم اعتقادی نبوت است که یادآوری این مسأله در دعای بیست و هفتم نشان از اهمیّت این امر دارد.[20]

4- در بین مفاهیم اخلاقی، عجز و ناتوانی بنده در مقابل خداوند و طلب خضوع و فروتنی بیشترین نمود را دارد.

تحلیل صلوات در ادعیه

یکی از اذکاری که فضیلت بسیار دارد و در آیات قرآن بدان اشاره شده، فرستادن درود و سلام بر پیامبر اکرم(ص) است. در اهمیّت صلوات، همین بس که پروردگار جهان خود، ابتدا پیامبرش را مورد لطف قرار داده، بر او درود می فرستد و تمام فرشتگان نیز او را همراهی می کنند و مؤمنان را نیز به این امر فرا می خواند:

 انَّ اللَّهَ وَ مَلائِکتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیما؛[21]

خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید.

تکرار بسیارِ ذکر صلوات و درود بر محمّد و آل محمّد، نظام صالح و حکومت حقّ را یادآوری می کند و رهبران عدالت کلّی را می شناساند و یاد مربیان الهی را زنده می کند و رژیم صالح را معرفی می کند.[22] روایت های فراوانی در باره صلوات گردآوری شده است؛[23] از جمله صلوات خداوند در پی صلوات بنده،[24] صلوات موجب سنگینی میزان اعمال،[25] زدودن نفاق[26] و استجابت دعا.

برای استجابت دعا، در روایت ها تأکید زیادی بر فرستادن صلوات بر پیامبر و خاندانش شده است که به ذکر تعدادی بسنده می کنیم؛ از جمله روایتی که هاشم بن سالم از امام صادق(ع)نقل می کند:

لَا یَزَالُ الدُّعَاءُ محْجُوباً حتَّی یُصَلَّی عَلَی محمّد وَ آلِ محمّد؛[27]

پیوسته دعا محجوب است تا وقتی که صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد.

 

حال، با توجه به روشن شدن جایگاه، فضیلت و فواید صلوات، به خصوص تأثیر آن در استجابت دعا، فراوانی صلوات بر پیامبر و خاندانش در ادعیه ماه رجب مورد ارزیابی قرار می گیرد. نتیجه حاصل از این بخش بدین شرح است:

1- اکثر این ادعیه مزّین به ذکر صلوات هستند. این ذکر در 7/85 درصد این دعاها تکرار شده است. چه بسا، به دلیل ماهیّت دعا و تمایل به استجابت باشد.

2- در ادعیه ماه رجب، علاوه بر صلوات بر پیامبراسلام(ص)، بر دیگر افراد نیز صلوات فرستاده شده است. البته مشابه این گونه سلام و درودها در صحیفه سجادیّه نیز مشهود است.[28] لازم به یادآوری است که ، دعای امّ داوود در بر دارندۀ مجموع درودهای غیر از پیامبر و خاندانش است و در عین حال، بیشترین صلوات نیز در این دعا آمده است. در دعای روز بیست و هفتم ماه رجب «دو بار» صلوات بر پیامبر ذکر شده است و دیگر ادعیۀ ماه رجب در بر دارنده صلوات بر پیامبر و اهل بیتش است.

تحلیل ادبیات ادعیه

ادبیات ادعیه را می توان از نظر ویژگی لفظی و همچنین ویژگی بیانی مورد بررسی قرار داد. در بررسی ویژگی های لفظی دعاها، اکثر دعاهای ماه رجب با منادا آغاز شده، جز یک دعا که با « بسم الله الرّحمن الرّحیم» شروع شده است. سپس متن دعا با حمد و ستایش و ذکر اسما الهی و درود بر محمّد و خاندانش ادامه می یابد و بعد از اعتراف به گناهان و درخواست توبه و تضرع و زاری به درگاه خداوند باری تعالی در نهایت، درخواست های خود را عرضه می دارد. در ادعیه ماه رجب مواردی از تشبیه،[29] مجاز،[30] 3 استعاره، کنایه،[31] سجع،[32] تتابع اضافات[33] و طباق[34] به کار رفته است. با بررسی آرایه های لفظی و معنوی، فصاحت و بلاغت در دعاهای ماه رجب کاملاً مشهود است.

اسلوب و سبک جملاتِ روایت ها و احادیث منقول از ائمه(ع) خبری است؛ در حالی که دعا سبک انشایی دارد.[35] انشا دارای دو نوع اصلی است: انشای طلبی و انشای غیرطلبی. در ادعیه ماه رجب انشای طلبی با کلماتی مانند اللّهم (38 بار، بیشترین تکرار در دعای امّ داود)، الهی (یک بار)، سیدی (یک بار)، مولای (دو بار) و حرف ندای « یا» (213 بار) به کار رفته است.

« انشای غیرطلبی»، آن است که متکلّم در طلب خواسته یا مطلوبی که در وقت انشا وجود ندارد، نیست، بلکه درصدد ایجاد مفهوم ذهنی، مانند اظهار مدح، ستایش و ایجاد رابطه مالکیّت است.[36] در دعاهای ماه رجب زبان و بیان انشای غیرطلبی، به زبان و بیان گوناگون مطرح شده است که عبارت اند از:

1- زبان مدح و ثنا و تسبیح

زبان مدح و ثنا با آداب دعا و قبولی آن، پیوند ناگسستنی دارد. حمد و ثنا، ندای توحید الهی است. زبان حمد و ثنا در مقابل جمیع صفات ثبوتیّه و تسبیح و تنزیه از صفات سلبیّه است. دعاکننده در تمامی دعاهای ماه رجب سخن خود را با زبان مدح و ثنا و تسبیح و تنزیه آغاز می کند.[37]

2- زبان مناجات و نیایش عارفانه

در مناجات، ذکر خداوند بر دل انسان غلبه بیشتری پیدا می کند و در نتیجه، موجب انس بنده با پروردگار می گردد و بنده در عوض از اشتغال به اسباب دنیوی، به خدا مشغول می گردد که رضای الهی را در بردارد و با مناجات بنده می تواند به منزلت پروردگار در قلب خویش پی ببرد.[38] دعا بستری مناسب برای زبان مناجات و راز و نیاز با خداست.[39]

3- زبان اقرار به توحید

فطرت انسان مبتنی بر توحید است و به مقتضای فطرتش مجبور به اقرار به توحید است. اقرار به توحید در ادعیه ماه رجب بخش عظیمی از مفاهیم را دربرگرفته است آن چنان که گویی روح دعا با اقرار به توحید عجین شده و دعا بدون توحید رنگ می بازد و به بازیچه ای از کلمات مبدّل می شود. زبان اقرار به توحید بیشتر در مفاهیم آغازین ادعیه دیده می شود.

4- زبان اعتراف به فقر ذاتی

واقعیّت مخلوق از جمله انسان، چیزی جز فقر و نیاز به غنی مطلق نیست. در تنگناها که غوغاها فرو می نشیند و حجاب ها کنار می رود فقر فطری خود را نمایان می سازد[40] و فرد هوشیار شده از سر اضطرار دست به دعا برمی دارد.[41] اعتراف انسان به فقر ذاتی و نیازمند بودن در همه ابعاد وجودی به خداوند همان رعایت ادب به پیشگاه ذات باری تعالی هنگام راز و نیاز و دعاست.[42] اقرار زبانی به فقر، در دعاهای متعددی آمده است.[43]

5- زبان تضرع و انابه

انسان بعد از توجه به فقر ذاتی خود در مقابل خداوند متعال چاره ای جز تضرع و زاری و انابه از بدی ها و گناهان خود ندارد. یکی از مواردی که در هنگام خواندن خدا در قرآن، تاکید شده است تضرع و زاری است و این گونه می فرماید:

ادْعُوا رَبَّکمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ؛[44]

پروردگار خود را به زاری و نهانی بخوانید که او از حد گذرندگان را دوست نمی دارد.

مفهوم دیگری که به دنبال تضرع و انابه در ادعیه وجود دارد، امید به احسان و عفو خداوند است:

وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً؛[45]

خدا همواره خطابخش و آمرزنده است.

از موارد زبان تضرع و انابه می توان به دعای یازدهم بندهای های 39 تا 42 و بند 70 اشاره کرد.

6- زبان عاطفی

عاطفه از جمله مقوله هایی است که همواره با ادعیه و اذکار همراه است زیرا آثار ارزشمند از کانون عاطفه یعنی قلب می جوشد و بر زبان جاری می شود.[46] در همه دعاهای ماه رجب زبان عاطفی وجود دارد، زیرا این دعاها برآمده از قلب هاست، از این رو، فطرت غبارگرفتۀ انسان را در زلال کلمه های شورانگیز خود شستشو می دهد.

تحلیل آیات در ادعیه

در پی تحلیل مضامین ادعیه، یکی دیگر از موارد قابل توجه، آیات در ادعیه است. آیات در ادعیه نمودی خاص دارد و تأثیرپذیری ادعیه از آیات مشهود است. به طور کلّی دو نوع تأثیرپذیری از قرآن در ادعیه معصومان(ع) دیده می شود:

الف) تأثیرپذیری پنهان (غیرمستقیم)،

ب)تأثیرپذیری آشکار (مستقیم).

الف) تأثیرپذیری پنهان (غیر مستقیم)

منظور از تأثیرپذیری پنهان آن است که امامان(ع) با توجه به انس ویژه ای که با قرآن دارند، افکار، مضامین را از قرآن می گیرند و در پرتو فرهنگ قرآن آنها را می پرورانند. بدین ترتیب، روح کلّی دعا از قرآن الهام گرفته و در بستر دعا، در قالب افکار و اندیشه های ناب پدیدار می گردد.[47] بهره گیری دعا از قرآن بدین شیوه بسیار گسترده است.

ب) تأثیرپذیری آشکار (مستقیم)

این شیوه به زبان اهل بلاغت خود به سه گونه بخش پذیر است:

1- تصریح، 2- تلمیح (اشاره)، 3- اقتباس (تضمین).[48]

1- تصریح: در این گونه، به صورت آشکار، با عبارتی تصریح شده و دعا از آیۀ قرآن جدا می شود. تصریح در ادعیه ماه رجب وجود ندارد.

2- تلمیح (اشاره): از آنجا که سرچشمه و منبع اصلی ادعیه ائمه(ع) قرآن است، بیشترین نمود قرآن در ادعیه به گونه تلمیح است. موارد تلمیح در ادعیه ماه رجب در هیجده موضوع دسته بندی شده است:

اول. خدا و توحید اسماء و صفات،[49] دوم. پیامبر،[50] سوم. معاد،[51] چهارم. فرشتگان،[52] و موارد دیگر عبارت است از: عدم خلف وعده خداوند و وفای به عهد،[53] توبه بنده و طلب آمرزش و مغفرت،[54] تقاضای اجابت و ضمانت اجابت،[55] تقاضای برآوردن حوایج دنیوی و اخروی،[56] دعا برای دیگران،[57] هدایت به راه راست،[58] دستور به عفو،[59] اعتراف به ستمکار بودن،[60] عدم ترس کسی که ایمنی یافته،[61] صبر و شکیبایی،[62] درخواست رضوان،[63] کرامت حضرت آدم(ع) ، آسانی در کارها، لطف خدا به بندگان برگزیده.

3- اقتباس: آیات اقتباسی هفت مورد، به همراه موارد بسیاری از اسما و صفات الهی است. موارد اقتباسی عبارت اند از:

مورد اول: «إِنَّکَ علی کلِّ شیْ ءٍ قدیرٌ»[64] در دعای دوم، بند5 و دعای یازدهم، بند 43 و دعای سیزدهم، بند 39- در این بندها، بعد از حمد الهی، آیه ای را اقتباس می کند که ناظر بر توانایی و قدرت الهی در انجام هر کاری است.

مورد دوم: «وَ الشفْعِ وَ الْوَترِ، وَ اللَّیلِ إِذا یَسْرِ»[65] در دعای چهارم، بند12.

مورد سوم: «وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبینَ»[66]3 در دعای هفتم، بند 28 و دعای هشتم، بند 17.

مورد چهارم: «قُلِ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً...» در آغاز دعاهای دهم و دوازدهم و چهاردهم در مقام تمحید آیه (سوره اسراء، آیه111) را اقتباس می کند که ناظر به توحید و تنزیه خداوند است. روایت های متعددی دربارۀ این آیه نقل شده است؛ از جمله از بین بَرندۀ فقر و سقم، از بین برندۀ وسوسه سینه، برای ادای دین، وسعت رزق[67] و قرائت آن هنگام زوال خورشید[68] توصیه شده است.

مورد پنجم و ششم: «وَ صدَقَ الله» و «الله لا إِلهَ إِلَّا هُوَ...».[69]

مورد هفتم: «شَهِدَ اللهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ... » بند سوم دعای یازدهم، اقتباس از آیه «شهِدَ اللهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ»[70] است که اشاره به توحید ذات بوده و بدین معناست که خداوند خود شهادت می دهد که خالق و مدّبر و آفریننده عالم یکی است و مشرکان - که به خدایان متعدد قایل شده اند - در اشتباه اند.[71] موارد متعدد اسماء و صفات الهی در دعای یازدهم (امّ داود) ذکر شده که تعداد زیادی اقتباس از آیات قرآن است.

نتیجه

به نتایج حاصل از تحلیل های به عمل آمده در ادعیه ماه رجب به اجمال اشاره می گردد:

1- درخواست های فردی، از نظر فراوانی، حدود یک و نیم برابر درخواست های گروهی است.

2- گر چه برای دعا محدودیت زمانی و مکانی وجود ندارد، اما در بین روزهای ماه رجب، نیمۀ آن و روز بیست و هفتم، با اختصاص پنج دعا از چهارده دعا به خود، جایگاه خاصی در استجابت دعا دارند.

3- اسامی پیامبران در ادعیه نسبت به قرآن، دامنه وسیع تری دارد و با درود بر ایشان، علاوه بر ارائه الگوی مناسب، باعث هویّت بخشی تاریخی می شود؛ طوری که به دعاکننده هویت دینی می دهد و او را به حلقه هایی که بر حق و افتخار آفرین اند، یعنی پیامبران وصل می کند.

4- در میان مؤلفه های متعدد در ادعیه، مفاهیم اعتقادی مهم ترین و غالب ترین مفهوم است.

5- توحید در ادعیه معصومان(ع) تجلّی بارزی دارد و رتبه بالایی را به خود اختصاص می دهد؛ به ویژه در دعای امّ داود.

6- ذکر صلواتِ مکرر در 7/85 درصد دعاها، یادآور همراهی نام پیامبر و خاندانش است که در استجابت دعا نیز تأثیری خاص دارد.

7- زبان دعا از نوع ادبی بوده و دارای صنایع بلاغی فراوانی از جمله تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه و سجع است که عاملی برای زیبایی کلام و دلپذیر بودن آن است.

8- بیان دعا شامل مدح و ثنا، مناجات، اقرار به توحید، اعتراف به فقر ذاتی، تضرع و انابه و نیز عاطفی است.

9- تأثیرپذیری ادعیه از آیات به دو نوع آشکار(مستقیم) و پنهان (غیرمستقیم)، در تمامی ادعیه مشهود است.

در تأثیرپذیری مستقیم، از سه نوع تصریح، تلمیح و اقتباس، تصریح وجود ندارد، اما تلمیح (با 5/53 درصد)، نسبت به اقتباس (با 5/46 درصد) فزونی دارد.

10- در آیات اقتباسی، آیه 111 سوره اسرا و آیه 26 سوره آل عمران، بسیار مورد توجه است. این اقتباس نشان از ویژگی خاص این آیات در تفاسیر و روایات دارد که برای رفع بیماری و سقم، رفع وسوسه از سینه و افزایش روزی و رفع فقر، خواندن آنها توصیه شده است.

11- بیشترین موارد تلمیح و اقتباس از آیات، به توحید اسماء و صفات خداوند و خداشناسی اختصاص دارد.

با روشن شدن مؤلفه ها و مفاهیم ادعیه و ادبیات آن، تحلیل این یافته ها با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ائمه(ع) دریچه ای برای تحقیقی دیگری است که پیشنهاد می شود ارتباط این مفاهیم با ادبیات عصر ائمه(ع) مورد تحقیق قرار گیرد.

پیوست ها

 

 

کتابنامه

- قرآن کریم، ترجمه: محمّد مهدی فولادوند، قم: چاپخانه قرآن کریم، دوم، 1381ش.

- ادب حضور، سیّد رضی الدین علی بن موسی بن طاووس، قم: انصاری، اول، 1380ش.

- الاعتقادات فی دین الامامیه، علی بن بابویه صدوق، تحقیق: عصام عبد السیّد، لبنان: بیروت، دارالمفید للطباعة و النشر و التوزیع، دوم، 1414 ق.

- اعجاز در قرآن کریم، حسن عرفان، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، اول، 1379ش.

- الألفین، حسن بن یوسف حلّی، ترجمه: جعفر وجدانی، تهران: سعدی محمودی، بی تا.

- امام در عینیت جامعه، محمّد رضا حکیمی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، نهم، 1374ش.

- انوار العرفان فی تفسیر القران، ابوالفضل داور پناه، تهران: صدر، اول، 1375ش.

- تجلّی قرآن در ادعیه معصومان(ع) ، علی خیاط، پایان نامه دکتری دانشگاه علوم اسلامی رضوی، خرداد 1389ش.

- تعالیم امام حسن مجتبی(ع) به زبان دعا و حدیث، حسن کافی، تهران: روزنامه جمهوری اسلامی، 1376ش.

- جامع السعادات، محمّد مهدی النراقی، تحقیق: محمّد کلانتر، الشیخ محمّد رضا المظفر، نجف: دارالنعمان للطباعة و النشر، بی تا.

- جامعه سازی قرآنی(مقالات)، محمّد رضا حکیمی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، اول، 1378ش.

- رحلة ابن بطوطه (تحفه النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار)، شمس الدین ابی عبدالله محمّد بن عبدالله اللواتی الطنجی بن بطوطه، تهران: آگه، 1376ش.

- صحیفه سجادیّه، ترجمه: محمّد تقی خلجی، قم: میثم تمّار، سوم، 1382ش.

- علوم بلاغت و اعجاز قرآن، یدالله نصیریان، تهران: سمت، اول، 1384ش.

- الکافی، محمّد بن یعقوب الکلینی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.

- مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، محمّد بن حسن طوسی، بیروت: لبنان، مؤسسه فقه الشیعه، 1411ق.

- مهج الدعوات و منهج العبادات، سیّد رضی الدین علی بن موسی بن طاووس، قم: دارالذخائر، 1411ق.

- نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، حسن حسن زاده آملی، قم: تشیع، 1376ش.

- « تحلیل زبان دعا» ، محمّد جواد سلمان پور، اندیشه دینی، تابستان 1384 ش، ش15-

تذکر: نمودار و جدول تحلیل ها در قسمت پیوست ارائه می گردد.

پی نوشت ها