چرا ژاپن در ساخت بمب اتم از ایالات متحده عقب ماند؟

پروژه منهتن تنها تلاش برای ساخت بمب اتمی در جنگ جهانی دوم نبود. در کنار آمریکایی ها، در سوی دیگر جهان کشورهای متعددی از جمله ژاپن هم در تلاش بودند اولین بمب اتم جهان را بسازند اما ژاپنی ها به دلایل متعددی در این امر ناکام ماندند و مغلوب دشمن شدند.

بیشتر تئوری های مربوط به شکافت هسته ای از سال ها قبل از جنگ جهانی دوم منتشر شده بود و حتی می شد در سطح بین المللی به آنها دسترسی داشت. در کنار بریتانیایی هایی که به آغاز پروژه منهتن کمک کردند، آلمان ها و ژاپنی ها از دستیابیِ به موقع به این تکنولوژی باز ماندند.

ارتش ژاپن با سرمایه گذاری های متعدد تحقیقات روی این تکنولوژی را آغاز کرد و حتی موفق شد تکنولوژی های مورد نیاز برای غنی سازی اورانیوم را توسعه دهد. اما در نهایت میزان اورانیوم غنی سازی شده به اندازه ای نبود که برای تولید سلاح کافی باشد. علاوه بر این تکنولوژی مورد نیاز برای منفجر کردن بمب اتم که در نهایت آمریکایی ها به آن دست یافتند هیچ گاه توسعه داده نشد. امروزه بخش زیادی از پروژه بمب اتم ژاپن همچنان در هاله ای از ابهام قرار دارد اما در سال های اخیر مستندات متعددی در این باره منتشر شده است.

نی-گو و اف-گو؛ تلاش های ژاپن برای تولید بمب اتم

بیشتر مورخان بر گزارش هایی تکیه می کنند که در اکتبر 1940 توسط «تاتسوسابورو سوزوکی» در اوایل تلاش های ژاپنی ها برای تحقیقات در مورد بمب اتم نوشته شده است. این گزارش به سفارش سپهبد «تاکیو یاسودا» از ارتش امپراطوری ژاپن تهیه شد. در گزارش سوزوکی ادعا شده بود که احتمال ساخت بمب اتم وجود دارد اما در همان مراحل اولیه اشاره به موضوع تهیه اورانیوم به عنوان یکی از مشکلات حیاتی نشان از نگرانی ها داشت.

ساختمان رایکن در زمان جنگ

یاسودا با «یوشیو نیشینا» فیزیکدان تماس گرفت. نیشینا که نزد نیلز بور (فیزیکدان مشهور دانمارکی) در کپنهاگ تحصیل کرده بود، تجربه کار در آزمایشگاه رایکن ژاپن را هم داشت. او که بعدها به عنوان پدر فیزیک هسته ای ژاپن مشهور شد در سال 1937 موفق شده بود اولین فردی باشد که در خارج از ایالات متحده دستگاه شتاب دهنده حلقوی را تولید می کند. کمی بعد در سال 1944 هم مدل بزرگتری از شتاب دهنده را ساخت. تلاش های نیشینا موجب شد در سال 1941 ارتش امپراطوری به آزمایشگاهش اجازه رسمی تحقیق روی بمب اتم را بدهد؛ پروژه ای که به نام نی-گو مشهور شد.

یوشیو نیشینا

نی-گو شامل 5 موضوع تحقیقاتی می شد: تئوری بمب اتم، جداسازی اورانیوم 235، تولید هگزافلوراید اورانیوم (با فرمول UF6)، اندازه گیری ثابت های فیزیکی و در نهایت تحلیل ایزوتوپ ها. تیم نیشینا در همان اوایل این گونه نتیجه گرفتند که بمب اتم از نظر تئوری قابل دستیابی است اما از نظر تکنیکال خیر. با این حال به غنی سازی اورانیوم از طریق فرایند انتشار گازی ادامه دادند. طی این فعالیت ها تمرکز آنها، از موضوع تحقیق روی نحوه ساخت بمب اتم دورتر و دورتر شد.

برخی از مورخان ادعا کرده اند که نیشنا احتمالاً از تمرکز ارتش بر تسلیحات استفاده کرد تا بودجه ای برای شتاب دهنده حلقوی خود دریافت کند. به دنبال این موضوع سرلشکر «نوبوجی» موضوعی را به سران ارتش اعلام کرد که نشان از درک ضعیف رهبران نظامی از پروژه داشت:

«اگر قرار است از اورانیوم به عنوان ماده منفجره استفاده شود، 10 کیلوگرم مورد نیاز است. چرا از 10 کیلوگرم ماده منفجره مرسوم استفاده نکنیم؟»

نیشینا در جواب این موضوع را یاوه گویی می دانست.

نمونه ای از شتاب دهنده رایکن که پس از جنگ ساخته شد

رایکن در نهایت در سال 1945 و با بمباران متفین نابود شد، دستگاه انتشار گازی آن از بین رفت و به دنبال آن در پروژه اختلال ایجاد شد. پس از شکست ژاپن نیروهای متفقین اسناد و شتاب دهنده حلقوی پروژه نی-گو را ضبط کردند اما نیشنا در اکتبر 1945 اجازه پیدا کرد که به استفاده از شتاب دهنده برای تحقیقات پزشکی و بیولوژیک ادامه دهد. تنها یک ماه بعد تصمیمات عوض شد و از سوی وزیر جنگ دستوری مبنی بر نابودی همه شتاب دهنده های ژاپنی ابلاغ شد. مدلی که در رایکن موجود بود تکه تکه شده و به خلیج توکیو ریخته شد.

نیشنا همچنین عضو کمیته ای تشکیل شده توسط آزمایشگاه تحقیقاتی نیروی دریایی امپراطوری (IJN) بود که وظیفه تحقیق در مورد احتمال دستیابی به بمب اتم را بر عهده داشت. به دلیل خصومتی که بین ارتش و نیروی دریایی وجود داشت طی بیشتر سال های جنگ، این دو به طور جداگانه روی پروژه های اتمی فعالیت می کردند. کمیته توسط فرمانده «یوجی ایتو» اداره می شد. ایتو در نهایت این گونه نتیجه گیری کرد که احتمالاً ایالات متحده در حال کار روی بمب است اما نه آمریکایی هم و نه آلمان ها نمی توانند در طول جنگ تولید آن را تکمیل کنند. کمیته برآوردی از میزان پیشرفت پروژه ژاپن در 10 سال را انجام داد و در نهایت بر اساس یک تخمین بد بینانه انحلال آن رقم خورد.

اما بخش دیگری از نیروی دریایی امپراطوری ژاپن پروژه ای به نام «اف-گو» را آغاز کرد. «بانساکو آراکاتسو»، استاد و فیزیکدانی از دانشگاه سلطنتی کیوتو که سابقه تحصیل در اروپا و نزد آلبرت اینشتین را داشت، رهبری این پروژه را به دست گرفت. در همان اویل پروژه در سال های 1942 تا 1943 آراکاتسو کمتر از 80 هزار دلار بودجه دریافت کرد که نشان از دست کم گرفتن پروژه داشت. با این حال او و آزمایشگاهش در تلاش بودند اورانیوم را با استفاده از سانتریفیوژها غنی سازی کنند. با نزدیک شدن به پایان جنگ نیروهای ارتش و نیروی دریایی ادغام شدند اما اف-گو شانسی برای موفقیت نداشت.

سربازان متفقین در حال تخریب آزمایشگاه آراکاتسو

موانع پروژه هسته ای ژاپن

فاکتورهای متعددی در عدم موفقیت پروژه های ژاپنی ها دخیل بود. بمباران متفقین در کار اختلال ایجاد کرد و از سوی دیگر آلمان ها از به اشتراک گذاری اطلاعات امتناع می کردند. در آن سوی جهان اما دانشمندان بریتانیایی با آمریکایی ها در تلاش بودند تا پروژه منهتن را به سرانجام برسانند. اما اصلی ترین مانع، اولویت بندی و مشکل تأمین اورانیوم بود. ارتش ژاپن توسعه بمب اتمی را به اندازه آمریکایی ها لازم نمی دید. این موضوع از بودجه های تحقیقاتی محدود و هدایت بودجه ها به سایر پروژه های پژوهشی به وضوح مشخص بود. به عنوان مثال فرمانده ایتو تمرکز خود را به رادار و سایر تجهیزات الکترونیکی معطوف کرده بود.

در سال 1945 ژاپن چندین استراتژی در زمینه غنی سازی اورانیوم را در پیش گرفت. دستگاه فرایند انتشار گاز رایکن با بمباران نابود شده بود و امیدها را نقش بر آب کرد اما از سوی دیگر نقشه های کشف شده از دانشگاه کیوتو نشان از سانتریفیوژ مبتنی بر توربین داشت که قرار بود ساخت آن در آگوست 1945 تکمیل شود.

مشکل اصلی سر راه غنی سازی، تهیه اورانیوم بود. برای حل این مشکل مأمورینی به بخش هایی از آسیا (حتی برمه و مغولستان) فرستاده شدند اما هیچ سنگ معدن اورانیومی یافت نشد. در میان تمامی این مشکلات نشانه هایی از همکاری متحدین در جنگ دیده می شد. در سال 1945 که آلمان ها در مقابل متفقین شکست خوردند، یک زیردریایی آلمانی با محموله ای از اورانیوم به ژاپن ارسال شد اما نیروی دریایی متفقین پیش از رسیدن زیردریایی به مقصد آن را متوقف کردند. با این حال اگر این محموله هم به مقصد می رسید اورانیوم کافی برای تولید بمب اتم را فراهم نمی کرد.

زیردریایی U-234 آلمان با محموله اورانیوم و به مقصد ژاپن. این زیردریایی هیچگاه به مقصد نرسید و توسط نیروهای متفقین متوقف و بعد ها غرق شد.

عجیب اینکه بعدها کره شمالی ذخیره هایی از اورانیوم را از منطقه هانگنام برداشت کرد. هانگنام منطقه ای در کره شمالی بود که در طول جنگ جهانی دوم مرکز صنعتی ژاپنی ها به شمار می رفت. ارتباط بین هانگنام و تولید سلاح های هسته ای موجب شده نظریه های توطئه ای در مورد یک برنامه مخفی ژاپنی ها در این منطقه شکل بگیرد.

پس از جنگ، ایالات متحده در یک مأموریت در پی این بود که دریابد ژاپن تا چه میزان به تولید سلاح اتمی نزدیک شده بود. «رابرت فورمن» که در این مأموریت نقش داشت دریافت که هیچ کدام از بخش های پروژه با تجهیزات و امکانات مخفی ایالت متحده در شهر اوک ریج قابل مقایسه نبودند. فورمن بعدها در سال 2008 در مصاحبه ای با اطمینان از عدم وجود هر امکانات پیشرفته پروژه تولید بمب اتم ژاپن گفت:

«فراموش نکنید که اگر آنها پروژه ای داشتند ما می دانستیم که باید یک پروژه فوق العاده مثل اوک ریج باشد. اگر شخصی یک انبار 40 هزار فوتی را به ما نشان می داد و می گفت این پروژه آنها است، ما به خوبی احساس امنیت می کردیم؛ چرا که اوک ریج میلیون ها فوت وسعت داشت. پروژه ما به اندازه ایالات رود آیلند بزرگ بود. تا آنجایی که ما می دانستیم هیچ کس نمی توانست این کار را سریعتر [از ما] انجام دهد.»

«ما می توانیم این طور گزارش کنیم که هیچ پروژه جدی ای وجود نداشت. من تصور می کنم این پروژه در طول سال ها سوالات متعددی را پیش آورد. هر چند وقت یک بار، شخصی تلاش می کند مقاله ای درباره یک کارخانه مخفی تولید بمب اتمی (در ژاپن) بنویسد. ما به سادگی می توانیم آن را بررسی کرده و مجبورشان کنیم که آن را حذف کنند.»

وضعیت فعلی ژاپن

برخی این سوال را مطرح می کنند که اگر ژاپن موفق می شد به بمب اتم دست پیدا کند چه استفاده ای از آن در جنگ جهانی دوم می کرد؟ آیا مشابه با ایالات متحده آن را بر سر غیر نظامیان می انداخت؟ پس از آنکه در سال 1945 ایالات متحده ناگاساکی را با بمب اتمی با خاک یکسان کرد، دولت ژاپن نامه ای به ایالات متحده فرستاد و اعلام کرد که بمب اتمی ناقض کنوانسیون 1980 لاهه است و جنایت علیه بشریت تلقی می شود.

«هیروهیتو»، امپراطور ژاپن در حال امضای قانون اساس ژاپن پس از جنگ جهانی دوم

بر اساس برخی نشانه ها اگر ژاپن موفق به تولید بمب اتم می شد، احتمالاً به طریق مشابه عمل می کرد، با این حال اطمینانی در این باره وجود ندارد. برخی مورخان معتقدند که ایالات متحده انگیزه بیشتری برای استفاده از بمب اتم داشت، چرا که قبلاً بارها و به میزان زیادی از بمب ها استفاده کرده بود. ژاپن هم البته با بمباران اهداف غیر نظامی بیگانه نبود و چین و استرالیا را هدف قرار داده بود. اما شکی نیست که میزان بمباران انجام شده توسط ژاپنی ها به مراتب کمتر از ایالات متحده بود.

ژاپن امروزی اما با دوران جنگ جهانی دوم قابل مقایسه نیست. اکنون این کشور یکی از پیشرفته ترین ها در زمینه تکنولوژی به حساب می آید و سرمایه گذاری های فراوانی در زمینه انرژی هسته ای کرده است. با این حال پس از جنگ جهانی دوم به دنبال توسعه سلاح هسته ای نیست. بخشی از چنین تصمیمی به قانون اساسی صلح جویانه این کشور که پس از جنگ تصویب شد باز می گردد. فاجعه انفجار نیروگاه فوکوشیما در سال 2011 اما شرایط را کمی تغییر داده و نگرانی ها و احتیاط های ژاپن درباره فناوری هسته ای افزایش یافته است.

تئوری توطئه؛ آزمایش موفق بمب اتمی ژاپن تنها یک روز پیش از پایان جنگ

برخی ادعا می کنند که ژاپن در طول جنگ جهانی دوم تلاش های دیگری هم برای توسعه بمب اتم انجام داده بود؛ بر این اساس گفته می شود تنها یک روز پیش از پایان جنگ، ژاپنی ها موفق شدند تولید یک بمب اتم را در تأسیسات هانگنام در کره تکمیل کرده و حتی آزمایش کنند. علاوه بر این ادعا می شود که بقایای برنامه هسته ای در این مکان بعدها توسط نیروهای شوروی تسخیر شد و به پیشرفت توسعه سلاح های هسته ای این کشور کمک کرد.

طرفداران این تئوری معتقدند که ژاپن موضوع پروژه هانگنام را پنهان کرد تا قربانی جلوه دادن خود در جنگ جهانی دوم را حفظ کند. با این حال به نظر نمی رسد که محققان شوروی اطلاعات مورد نیاز برای تولید بمب اتم را از هانگنام کره شمالی به دست آورده باشند چرا که بیشتر این موارد را جاسوسان شوروی در ایالات متحده به دست آورده و در اختیار دانشمندان کشورشان قرار دادند.