به گزارش ایسنا، فریال اخلاقی، با بیان اینکه در فاز سوم با چالش حفظ و بهره‌برداری از نمونه‌های زبانی صوتی ارزشمند گردآمده در دو فاز پیشین روبه‌رو هستیم، تأکید کرد: برای پیشبرد طرح و بازده مشخص، باید توجه را به تدوین اطلس‌های استانی معطوف و مشارکت آنها را در تدوین اطلس استان خود خواستار شویم.
او در تشریح فعالیت‌های صورت گرفته برای تکمیل این طرح گفت: سابقه طرح ملی اطلس زبانی ایران به اوایل دهه پنجاه و گردآوری نمونه‌های گویشی از آبادی‌های کشور برمی‌گردد، زمانی که با مشارکت فرهنگستان زبان و سازمان جغرافیایی ارتش در اجرای طرحی که «فرهنگساز» نامیده شد، قرار بود از هر آبادی بالای ده خانوار کشور به ازای هر گونه زبانی رایج، یک نمونه گویشی گردآوری شود.
این استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری مبنای گردآوری را پرسش‌نامه‌ای دانست که با هدف مستندسازی ویژگی‌های عمده گونه‌های زبانی ایران در فرهنگستان زبان تهیه شده بود و افزود: این گونه‌هیا زبانی مشتمل بر 105 واژه و عبارت و 36 جمله که گویشور در همراهی با فرد مصاحبه‌کننده، تک تک آنها را به گویش خود دو بار تکرار می‌کرد و همه‌ی جلسه هر مصاحبه بر یک روی نوار کاست ضبط می‌شد.
به گفته‌ی وی، هرچند این طرح در سال 1357 و در جریان تحولات زمان پیروزی انقلاب اسلامی متوقف شد، اما گنجینه کاست‌های گردآوری‌شده علی‌رغم چند بار جابه‌جایی بین ارگان‌های مختلف تا حد زیادی محفوظ ماند و سرانجام در اواخر دهه هفتاد به سازمان میراث فرهنگی کشور تحویل داده شد.
شناسایی گوناگونی زبانی ایران و ترسیم نقشه‌های زبانی
اخلاقی، هدف طرح فرهنگساز، ضبط کاربرد واژه‌ها، عبارات و جمله‌های پرسش‌نامه از همه‌ی گونه‌های زبانی رایج در بخش‌های روستایی کشور را شناسایی گوناگونی زبانی ایران و ترسیم نقشه‌های زبانی بازنمودی (display map) و در نهایت ترسیم اطلس زبانی کشور دانست.
او با تاکید بر اینکه این طرح گردآوری همزمان داده‌ها به صورت صوتی در میدان و آوانویسی نوارهای صوتی در مرکز را دنبال می‌کرد، ادامه داد: در جریان گردآوری نمونه‌های گویشی در دهه‌ی پنجاه، نمونه‌های گویشی برخی از استان‌ها مانند خراسان بزرگ (شامل سه استان خراسان شمالی، رضوی و جنوبی) و سیستان و بلوچستان به طور کامل گردآوری شد، در برخی از استان‌ها مانند کرمان و زنجان این طرح نیمه‌تمام ماند و در برخی از استان‌ها مانند گیلان، مازندران، آذربابجان غربی و آذربایجان شرقی کار اصلا آغاز نشد.
امکان بهره‌برداری از گنجینه گویشی گردآمده
او تاریخچه‌ی احیای طرح را مربوط به دهه 1380 و با مدیریت علمی یداله پرمون دانست و ادامه داد: در اقدامات انجام شده در قالب طرح فرهنگساز، در فاز نخست طرح اطلس زبانی ایران در نظر گرفته شود و با هدف ایجاد امکان بهره‌برداری از گنجینه گویشی گردآمده در دهه پنجاه و فراهم کردن داده‌هایی قابل مقایسه از سراسر کشور، گردآوری از سایر مناطق کشور که تحت پوشش فرهنگساز قرار نگرفته بودند با همان رویه و با همان پرسش‌نامه در فاز جدید ادامه یابد.
اخلاقی با اشاره به این که با توجیهات علمی، برنامه‌ریزی‌های لازم برای تبدیل‌کردن طرح به طرحی پویا و رایانه‌ای صورت گرفت، افزود: لازمه آن دیجیتال کردن نمونه‌های گویشی و نگارش بسته‌برنامه رایانه‌ای خاص طرح بود که هر دو در دستور کار قرار گرفت.
مدیر علمی طرح اطلس زبانی ایران با بیان اینکه در این هدف، در سال‌های اولیه دهه هشتاد، گردآوری نمونه‌های گویشی از استان‌هایی که در طرح فرهنگساز گردآوری داده‌های زبانی در آنها شروع نشده یا به پایان نرسیده بود آغاز و استان‌های کرمان، مازندران، گیلان، لرستان و هرمزگان از استان‌هایی بودند که در فاز جدید (پس از فرهنگساز فاز دوم در نظر گرفته می‌شود) گردآوری بخش‌هایی از داده‌های زبانی آنها انجام شد.
او در ادامه با بیان اینکه در سال‌های 83 و 84 نسخه اولیه نرم‌افزار آماده شد، ادامه داد: برای استفاده از امکانات نرم‌افزار لازم بود فایل‌های صوتی موجود از گونه‌های زبانی با دقت زیاد و با الفبای IPA آوانویسی رایانه‌ای شوند، برای این منظور حدود پانزده فارغ‌التحصیل رشته‌ی زبان‌شناسی دوره دیده که به ظرایف آوانویسی مسلط بودند به آوانویسی داده‌های زبانی مشغول شدند که حاصل کار آوانویسی 5600 نمونه زبانی است.
اخلاقی با بیان اینکه طرح اطلس در سال 1386 در پی تحولات پیش آمده در پژوهشکده و پژوهشگاه میراث فرهنگی برای چند سال متوقف و در سال 1394 فاز جدید آن (فاز سوم و کنونی) آغاز به کار کرد، ادامه داد: این طرح در فاز جدید که ادامه‌ی فازهای پیشین و مکمل آن‌هاست، مستندسازی، بررسی و ترسیم نقشه‌های زبانی رایانه‌ای گستره زبان‌های ایرانی و غیرایرانی رایج در مرزهای جغرافیایی کشور ایران را دستور کار دارد.
از هر آبادی بالای ده خانوار کشور یک نمونه‌ی گویشی
این استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به اینکه در این طرح از هر آبادی بالای ده خانوار کشور یک نمونه‌ی گویشی از طریق مصاحبه‌ی زبانی و ضبط صدای گویشور گردآوری می‌شود، گفت: در ادامه فایل‌های صوتی گردآمده در نرم‌افزار اطلس زبانی ایران در نقطه جغرافیایی خاص هر آبادی بارگذاری شده، با الفبای آوانگار بین‌المللی آوانویسی رایانه‌ای و نقشه‌های زبانی مناطق بررسیشده ترسیم می‌شود.
او تاکید کرد: برای برنامه‌ریزی و شروع کار مجدد اطلس ملی زبانی ایران در فاز سوم، با توجه به اینکه در گام اول دو اقدام «بازنویسی، ارتقاء و بهروزرسانی نرم افزار اطلس زبانی ایران»با توجه به تکنولوژی روز و رفع کاستی‌های آن و «ساماندهی گنجینه صوتی و فیزیکی طرح »شامل فایل‌های صوتی، پرسش‌نامه‌ها و نوارهای کاست که نتیجه آن آگاهی دقیق از تعداد نمونه‌های گویشی موجود و نیز استان‌ها و مناطق نیازمند گردآوری بود انجام شد، در این مرحله نرم‌افزار طرح بازنویسی و قراردادی برای ساماندهی گنجینه‌ی صوتی و فیزیکی طرح منعقد شد.
وی ادامه داد: از مجری ساماندهی گنجینه‌ی طرح خواسته شد علاوه بر مرتب سازی فایل‌های صوتی، هر فایل را مجددا بر اساس حروف اختصاری نام استان و شماره ویژه‌ای که به هر گونه زبانی اختصاص داده می‌شود، نامگذاری کنند تا نام هر فایل به خودی خود تا حدی گویای طبقه گونه زبانی مورد نظر باشد.
فهرستی کامل از گویش‌های طرح اطلس در محیط اکسل
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری او با تاکید بر قراردادی که تائید شد تا براساس آن، فهرستی کامل از گویش‌های طرح اطلس در محیط اکسل شامل نام گویش، کد گویش، تاریخ گردآوری، گردآورنده، گویشور، نام آبادی، شهرستان و استان ایجاد شود، اضافه کرد: این فهرست امکان جستجوهای متنوع را در مورد گویش‌های موجود در گنجینه فراهم می‌کند.
وی با اشاره به اینکه برای فراهم کردن امکان بهره‌برداری و استفاده از داده‌های ارزشمند گردآوری‌شده در سال‌های قبل و با هدف ایجاد امکان مقایسه داده‌های زبانی سراسر کشور، تصمیم گرفته شد تا از پرسش‌نامه اولیه طرح بهره ببریم، افزود: در این پروسه برای جبران نقایص و کاستی‌های آن، در هر آبادی پس از ضبط اقلام پرسش‌نامه، با ترغیب گویشور به بیان خاطره، داستان کوتاه، رسوم خاص آبادی و غیره، گفتار آزاد، او را که حاوی اطلاعات زبان‌شناختی بیشتری از گونه‌ی زبانی رایج در روستاست، گردآوری کنیم.
اجرای فاز سوم طرح اطلس زبانی ایران
اخلاقی در توضیح نتیجه‌ی اجرای فاز سوم طرح اطلس زبانی ایران گفت: برای پیشبرد طرح و بازده مشخص داشتن آن، لازم است برخلاف گذشته که در گردآوری داده‌های زبانی و آوانویسی در گستره کشور به صورت پراکنده فعالیت شده بود، توجه را به تدوین اطلس‌های استانی معطوف کرده و از استان‌ها بخواهیم در تدوین اطلس استان خود مشارکت داشته باشند.
او توضیح داد: در خرداد 1395 از طریق مکاتبه با مدیران ادارات کل میراث تمام استان‌ها علاوه بر معرفی طرح اطلس زبانی ایران خبر از برنامه‌ریزی برای آغاز فاز جدید آن دادیم و درخواست کردیم که هر استان با اعلام فعالیت‌های صورت گرفته در خصوص تدوین اطلس زبانی در استان، نماینده یا رابطی ترجیحاً آشنا به حوزه زبان‌شناسی برای هماهنگی در تدوین اطلس زبانی استان به پژوهشکده معرفی کند.
او با اشاره به اینکه در مهرماه 1395، در پژوهشکده زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون، به منظور تربیت نیروی انسانی متخصص و افزایش سطح آگاهی‌های تخصصی در این زمینه، کارگاهی سه روزه با نام «کارگاه آموزشی اطلس زبانی ایران» با حضور متخصصان، نمایندگان، رابط‌های استانی و داوطلبان آزاد همکاری با طرح اطلس برگزار شد، افزود: در پایان، از نسخه به‌روزرسانی‌شده نرم‌افزار اطلس زبانی ایران رونمایی شد.
گردآوری داده‌های زبانی از استان لرستان و کرمان
وی با بیان اینکه بعد از برگزاری کارگاه، آگاهی و علاقه‌مندی استان‌ها به مشارکت در تدوین اطلس زبانی به طور چشمگیری افزایش یافت و تمایل استان‌ها به گردآوری نمونه‌های گویشی و نیز آوانویسی داده‌های زبانی در نرم‌افزار اطلس بیشتر شد، گفت: در حال حاضر گردآوری داده‌های زبانی از استان لرستان در حال انجام است و با استان‌های گلستان، چهارمحال و بختیاری، تهران، البرز و هرمزگان برای آغاز یا تکمیل گردآوری مذاکره شده است.
اخلاقی درباره‌ی «تکمیل پایگاه داده‌های اطلس زبانی ایران از طریق آوانویسی تفصیلی و تدوین اطلس‌های استانی» گفت: تدوین اطلس زبانی استان کرمان از طریق ورود آوانوشته‌های نمونه‌های زبانی گردآمده از این استان در نرم‌افزار اطلس زبانی ایران رو به پایان است و در سه استان خراسان جنوبی، سمنان، و لرستان تدوین اطلس با آوانویسی تفصیلی نمونه‌های هر استان از چند ماه قبل آغاز شده و برای تدوبن اطلس زبانی استان اصفهان به تازگی قراردادی منعقد شده است.
نرم‌افزار اطلس زبانی برای کل ایران تعریف شده
مدیر علمی طرح اطلس زبان ایران با بیان اینکه نرم‌افزار اطلس زبانی ایران از ابتدا به طور خاص برای اطلس زبانی ایران نوشته شده و به تازگی با توجه به فناوری‌های رایانه‌ای نو بهروزرسانی شده است افزود: در این نرم‌افزار که با الفبای آوانگار بین المللی سازگار است، آوانوشته پاسخ‌های هر گویشور به هر کدام از اقلام زبانی موجود در پرسش‌نامه (105 واژه و عبارت و 36 جمله)، با الفبایو IPA هر یک در جدولی مجزا تایپ می‌شودو پس از ورود آوانوشته‌ها و تکمیل پایگاه داده‌های تفصیلی یک منطقه یا کل کشور، نرم‌افزار با توانایی رسم خودکار نقشه‌های زبانی رنگی می‌تواند به مثابه ابزاری کارآمد برای تولید نقشه‌های زبانی، مطابق موضوع مورد پژوهش کاربر عمل کند.
