سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم علیهم السلام

مقدّمه

سبک زندگی در شکل نوین اوّلین بار توسّط «آلفرد آدلر» در روانشناسی به سال 1929 میلادی ابداع شد. هرچند آدلر آن را ابداع کرد، ولی پیروان کلاسیک او و دیگران به تفصیل آن پرداخته اند. محقّقان تعاریف گوناگونی بر اساس بینش و نگرش خاصّ خود ارائه داده اند. جامعه شناسان در تعاریف جامعه شناسانه، بیشتر بر هنجارها و منش های اجتماعی افراد در جامعه تأکید دارند و روانشناسان بیشتر به بُعد فردی و شخصیّتی می پردازند، ولی آنچه مهمّ است اینکه این تعاریف تک بُعدی هستند و فقط به یک بُعد از ابعاد زندگی انسان ها توجّه داشته اند، ولی از آنجا که آیین اسلام، آیینی جامع و کامل است و انسان ها را کامل تر و جامع تر مورد ارزیابی قرار می دهد و زندگی را با پشتوانة امور اعتقادی و بینش ها مورد ارزیابی قرار می دهد، حتّی رفتارهایی همانند نماز، اگر اعتقاد به خدا و معاد را پشتوانة خود نداشته باشد، رفتار اسلامی محسوب نمی شود، چنان که بسیاری از رفتارهای مرتاضان و درویشان اسلامی نیست (ر. ک؛ کاویانی، 1391: 19). بر این اساس، می توان سبک زندگی اسلامی را بدین گونه تعریف کرد: «شیوه هایی از زندگی است که انسان با تکیه بر نظام ارزشی و مبانی اعتقادی خود در زندگی فردی و اجتماعی برای ایجاد ارتباط با محیط و جامعه، پاسخ به خواسته ها و تأمین نیازهایش به کار می گیرد. طبق این تعریف، سبک زندگی، سبک زندگی مصرف های مادّی یا فرهنگی نیست، چراکه زندگی عناصر غیر از مصرف را نیز در بردارد.

بر این اساس، سبک زندگی اسلامی دارای قلمروی وسیعی می باشد. در این نوشتار، سبک زندگی خانوادگی مورد ارزیابی قرار می گیرد. سبک زندگی خانوادگی در آیین اسلام همانند درختی است که ریشه ها و ساقه های آن بینش ها و نگرش های اعضای خانواده و شاخه های آن را وظایف اعضای خانواده تشکیل می دهد. بر این اساس، قلمرو سبک زندگی خانوادگی بسیار گسترده می باشد. در این مقاله ریشه های آن یعنی بینش ها و باورها و برخی ازساقه های آن نظیر ازدواج و تشکیل خانواده، محیط و ادارة خانواده و همسرپروری مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد و به همین دلیل، در صدد پاسخگویی به پرسش های زیر می باشد:

الف) نقش اندیشه ها و باورها در سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) چگونه است؟

ب) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) در امر تشکیل خانواده و ازدواج چگونه است؟

ج) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت در محیط خانواده و اداره آن چگونه می باشد؟

د) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) در برخورد با همسر چگونه است؟

ه) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) در محبّت و مهرورزی نسبت به همسر چگونه می باشد؟

الف) نقش باورها و اندیشه ها در سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع)

باورها و اندیشه ها که ریشه های سبک زندگی خانوادگی می باشند، نقش اساسی در زندگی خانوادگی دارند که مهم ترین آنها عبارتند از:

1 اعتقاد به خدا

باور به خدا، همة رفتارها و زندگی خانوادگی را به سوی کسب رضایت خداوند سوق می دهد. فردی که خدا را ناظر و همراه خود و حتّی از رگ گردن خود به خویش نزدیک تر می بیند:«وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ: ما انسان را آفریدیم و وسوسه های نفس او را می دانیم، و ما به او از رگ قلبش نزدیکتریم»(ق/16)، تلاش می کند تا در برخورد با اعضای خانواده و انجام وظایف خانوادگی، رضایت آنها را جلب نماید. توجّه به عدالت خدا، اینکه هیچ ظلمی را روا نمی دارد و حقّ هیچ مظلومی را ضایع نمی کند، زمینة شناخت دیگری برای مهار رفتاری اعضای خانواده است. هرچه این حالت قوی تر باشد، مشکلات فرد کمتر خواهد بود.

توجّه به صفات خداوند، از جمله رحمت و مهربانی گسترده، توانایی نامحدود و. . . آثار مثبت بر زندگی فرد و جنبه های خانوادگی او بر جا می گذارد و عطوفت و رحمت اعضای خانواده نسبت به هم بیشتر و زمینة پیشگیری و حلّ بسیاری از مشکلات می گردد. بنابراین، توکّل بر خداوند در همة امور زندگی از آثار ایمان به خداوند است که خانواده را در برابر مشکلات یاری می رساند.

2 اعتقاد به رسالت و نبوّت

نقش باور به اصل نبوّت و امامت در زندگی خانوادگی به دو بُعد باز می گردد: اوّلین بُعد آن آموزش امور دینی است که مهم ترین آنها شناخت تعالیم دین پس از کلام خداوند، احادیث پیشوایان معصوم (ع) و الگوپذیری ازآنان در ابعاد مختلف زندگی مخصوصاً زندگی خانوادگی است؛ مانند گزینش همسر، مهریّه و جهزیّه، مراسم ازدواج، روش برخورد با فرزندان، با همسر، والدین و. . . می باشد.

3 اعتقاد به معاد و زندگی پس از مرگ

مهم ترین آثار باور به معاد و زندگی پس از مرگ در خانواده این است که اعتقاد به پس از مرگ، خانواده را متوجّه اهداف پایداری می کند که موجب پیوند بیشتر اعضای خانواده می شود. بر این اساس، بر اثر باور نداشتن به معاد، خانواده به کارکردهای محدود زندگی خانوادگی اکتفا می گردد و خانواده در اثر بی هدفی به راحتی به جدایی و انحلال کشیده می شود. اثر دیگر آن است که باور به زندگی پس از مرگ می تواند فرد را در رویارویی با مشکلاتی همانند فقدان عزیزی یا معلولیّت یا مشکلات بسیار شدید اقتصادی در آرامش روانی یاری دهد. سومین اثر اعتقاد به معاد در زندگی خانوادگی، مهارکنندگی و بازدارندگی آن می باشد. باور به معاد و یادآوری عواقب به تعدّی حقوق دیگران، فرد را تا حدّی از رفتارهای نامناسب باز می دارد. در این مورد، قرآن به افراد مؤمن هشدار می دهد که خود و خانوادة خویش را از آتشی که هیزم آن سنگ و انسان هاست، حفظ کنند (ر. ک؛ التّحریم/ 6). همچنین در سخنان پیشوایان معصوم (ع) به عواقب بدرفتاری با همسر اشاره شده است (ر. ک؛ مجلسی، 1403ق. ، 76: 220) که توجّه فرد به این عواقب ناخوشایند در زندگی اُخروی می تواند آنان را از رفتار نامناسب بازدارد.

ب) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) در امر تشکیل خانواده و ازدواج

ازدواج امر مقدّسی است که قرآن برای تشکیل و قداست آن، اهمیّت ویژه ای قائل است و همگان را به این امر فراخوانده، به آن تشویق نموده است؛ چنان که می فرماید:«وَأَنکِحُوا الْأَیَامَی مِنکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ إِن یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ: مردان و زنان بی همسر خود را همسر دهید. همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را. اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی نیاز می سازد؛ خداوند گشایش دهنده و آگاه است» (النّور/32). این آیه به همة پدران و والدین تأکید می کند که باید به امر ازدواج دختران و پسران مجرّد همّت گمارند و آنان را دعوت به ازدواج کنند و تنها به دلیل مشکلات از تشکیل خانواده نهراسند، چرا که خداوند وعدة گشایش داده است.همة اولیای دین اسلام (ع) ازدواج را امری مناسب می دانستند، چنان که رسول خدا (ص) در حدیثی می فرماید:«مَا بَنَی فِی الإِسلاَمِ بَنَاءً أَحَبَّ إِلَی اللهِ مِنَ التَّزوِیجِ: در اسلام هیچ بنایی محبوب تر از ازدواج نزد خداوند نیست» (حرّ عاملی، 1409ق. ، ج 14: 3).

نیز از پیامبر خدا (ص) نقل شده که هر کس آیین فطری مرا دوست دارد، به سنّت من گرایش پیدا کند و نکاح از سنّت من است (ر. ک؛ طبرسی، 1372، ج7: 220). نیز می فرماید: : «ای جوانان! هر کس قدرت جنسی دارد، ازدواج کند؛ زیرا ازدواج برای حفظ چشم و فرج بهتر است و هر کس توانایی مالی ندارد، روزه بگیرد؛ زیرا روزه برای او شکنندة شهوت است». از سعید بن جبیر نقل است که «ابن عبّاس در سفر حج به من برخورد. از من پرسید: ازدواج کرده ای؟! گفتم: نه. گفت: برو ازدواج کن. سال دیگر به من برخورد، پرسید: ازدواج کرده ای؟! گفتم: نه. گفت: برو ازدواج کن؛ زیرا بهترین این امّت، یعنی پیامبر از همه بیشتر زن داشت»(همان). ابوهریره گوید: «اگر یک روز از دنیا مانده باشد، خدا را به همراه همسر ملاقات می کنم. از پیامبر خدا شنیدم که: بدترین شما مجرّدین شمایند و فرمود: کسی که دارای فرزندی است و قادر است که او را همسر بدهد و ندهد و حادثه ای پیش آید، گناه او بر هر دوی ایشان است» (همان) و نیز پیامبر (ص) می فرماید: «چهار طائفه اند که خداوند آنها را لعن می کند: کسی که برای فرزنددار نشدن ازدواج نکند و مردی که خود را شبیه زنان کند و زنی که خود را شبیه مردان کند و کسی که مردم را گمراه کند، یعنی آنها را مسخره کند و به بیچاره ای بگوید: بیا تا ترا عطا کنم. وقتی که آمد، به او بگوید: چیزی ندارم و به نابینا بگوید: از حیوانی که جلوت هست، احتیاط کن و حال آنکه حیوانی نیست و به کسی که سراغ خانه ای می گیرد، نشان غلط می دهد» (همان).

پیشوایان معصوم (ع) در عین اهتمام به رشد و تکامل معنوی، به دنبال دنیاگریزی و رهبانیّت نبودند و به افراد تأکید می کردند که ازدواج نه تنها با معنویّت تعارضی ندارد، بلکه در رشد آن بسیار مؤثّر است؛ مثلاً امام صادق (ع) به زنی توصیه می کند که حتماً ازدواج کند؛ زیرا اگر رهبانیّت و دوری از ازدواج در معنویّت تأثیر مثبت داشت، شخصیّتی مانند حضرت فاطمه (س) در این جهت پیش گام بود: «اِنصَرِفِی فَلَو کَانَ ذَلِکَ فَضلاً لَکَانَت فَاَطِمَةُ اَحَقَّ مِنکَ»(همان).

از مهم ترین سبک پیشوایان معصوم (ع) در ازدواج و تشکیل خانواده، بی اعتنایی به امور مادّی و تکلّفات و رویارویی آسان و معمولی آنان با ازدواج است، به گونه ای که هم خود به آسانی ازدواج کردند و هم در ترویج فرزندان از تکلّف پرهیز می نمودند.در مسأله مهریّه و جهیزیّه روش متعادل و معقولی را داشتند، مهریّة حضرت زهرا (س) یک ذرّه بود و قیمت آنکه مبلغ حدود پانصد درهم بود، فروخته شد که با بخشی از قیمت آن جهیزیّه ای به شرح ذیل تهیّه گردید: «یک پیراهن، یک روسری بزرگ، یک حولة سیاه خیبری، یک تختخواب ریسمانی، دو عدد تشک که یکی از پشم گوسفند و دیگری از لیف خرما پر شده بود، چهار عدد بالش، یک پردة پشمینه، یک قطعة حصیر و بوریا، یک عدد آسیای دستی، یک طشت مسی، ظرف چرمی، یک مَشک برای آبکشی، یک کاسه برای شیر، یک آفتابه، یک سبوی سبزفام، چندکوزة سفالین» (ر. ک؛ طوسی، 1388، ج1: 39). علی (ع) نیز جهت ازدواج چیزهایی به این شرح برای خانة خود تهیّه کرد: «چوبی میان دو دیوار خانه نصب نمود که لباس ها را بر آن بیاویزند. یک پوست گوسفند و یک متّکا که از لیف خرما پوشیده بود و خانه را با مقداری شن نرم فرش کرد» (مجلسی، 1403ق. ، ج 43: 114).

معیارهای انتخاب همسر

از نکات مورد توجّه قرآن کریم و پیشوایان معصوم (ع) در ازدواج، معیارهای انتخاب همسر است که مهم ترین آنها عبارتند از:

الف) پارسایی و دینداری

دین داری و تقوا از معیارهای مهم در انتخاب همسر است، هر اندازه این ویژگی قوی تر باشد، رعایت حدّ و حدود شرعی کامل تر و پای بند به اصول خانواده بیشتر خواهد بود و هر چه ضعیف تر باشد، به همان اندازه می تواند به استحکام و پایداری خانواده آسیب برساند.تقوا دارای درجاتی است که کمترین درجة آن انجام واجبات و ترک محرّمات است. دختران و پسران جوان باید بدانند کسی که در برابر خدای جهان و خالق هستی کرنش نکرد و به دستورات او بی اعتنایی نمود، در برابر همسرش کرنش نخواهد کرد و ارزشی برای او قائل نخواهد شد. قرآن می فرماید: «با زنان مشرک ازدواج نکنید تا ایمان بیاورند، قطعاً کنیز با ایمان بهتر از زن مشرک است، هرچند زیبایی او شما را به شگفت آورد و به مردان مشرک زن مدهید تا ایمان بیاورند، قطعاً بردۀ با ایمان بهتر از مرد آزاد مشرک است، هرچند شما را به شگفت آورد، آنان شما را به سوی آتش فرامی خوانند و خدا به فرمان خود [شما را] به سوی بهشت و آمرزش می خواند و آیات خویش را برای مردم روشن می سازد، شاید متذکّر شوید» (البقره/ 221).

هر چند این آیه دربارة ازدواج پسران و دختران آزاد مسلمان با دختران و پسران آزاد مشرک است، ولی هشداری است به دختران و پسرانی که گاه سخت شیفته و شیدای جمال و زیبایی ظاهری یا موقعیّت مادّی و اجتماعی دختران و پسران می شوند و ارزش های دینی و معنوی را فدا می سازند و در روایات نیز به مسألة دینداری تأکید شده است. رسول خدا(ص) فرمود: «اگر مردی که اخلاق و دینش را می پسندید، درخواست ازدواج کرد، او را همسر دهید. اگر چنین نکنید، در زمین فتنه و فساد بزرگ پدید آید» (حرّ عاملی، 1409ق. ، ج 14: 31). نیز فرمود: «با زن به خاطر چهار خصلت ازدواج می شود: به خاطر مال، دین، زیبایی و حسب و نسب خانوادگی، تو به خاطر دین او ازدواج کن» (همان).

ب) آراستگی به فضایل اخلاقی

آمار نشان می دهد که یکی از مهم ترین عواملی که همسران را از هم جدا می کند و به طلاق می کشاند، بداخلاقی و بی بهرگی از فضایل اخلاقی است. بنابراین، بهترین راه مقابله با این آسیب، انتخاب همسری خوش اخلاق می باشد و منظور از اخلاق نیک، تنها «خنده رویی» و خوش خُلقی اصطلاحی نیست؛ زیرا خندیدن و. . . در بعضی از مواقع نه تنها مطابق اخلاق نیست، بلکه خلاف اخلاق است و منظور از اخلاق نیک، «صفات و خُلق وخوی های پسندیده از نظر عقل و شرع» می باشد.

قرآن کریم در ماجرای موسی (ع) با دختران شعیب می فرماید:«قَالَتْ إِحْدَاهُمَا یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ: یکی از آن دو (دختر) گفت: پدرم! او را استخدام کن؛ زیرا بهترین کسی را که می توانی استخدام کنی، آن کسی است که قوی و امین باشد (و او همین مرد است)» (القصص/ 25).از این آیه استفاده می شود که شخصیّت اخلاقی و رفتاری دختران شعیب و روح فتوّت و جوانمردی، امانت داری، موسای جوان در ازدواج آنان مؤثّر بوده است. در روایات نیز ازدواج با مردان بداخلاق نهی شده است، شخصی می گوید از امام رضا (ع) در نامه ای پرسیدم کسی از خویشاوندانم از دخترم خواستگاری کرده است، امّا او اخلاق بد دارد. امام فرمود: اگر بداخلاق است، با او وصلت نکن» (مجلسی، 1403ق. ، ج100: 235). در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده است که فرمود: «دختر خود را هرگز به شراب خوار ندهید وگرنه مانند این است که او را به سوی زنا سوق داده باشید» (همان، ج63: 491).

ج) همتایی و تناسب

ازدواج نوعی ترکیب بین دو انسان و خانواده است، زندگی مشترک، یک پدیدة مرکّب است که اجزاء اصلی و اساسی آن، زن و مرد می باشند. هر قدر بین این دو عنصر، هماهنگی، هم فکری، تناسب شخصیّت روحی و اخلاقی و جسمی باشد. این ترکیب، استوارتر، محکم تر، پرثمرتر، شریف تر، لذّت بخش تر و جاودانه تر خواهد بود. قرآن کریم در این مورد می فرماید:«الْخَبِیثَاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَالْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثَاتِ وَالطَّیِّبَاتُ لِلطَّیِّبِینَ وَالطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّبَاتِ أُوْلَئِکَ مُبَرَّؤُونَ مِمَّا یَقُولُونَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ: زنان ناپاک از آنِ مردان ناپاکند و مردان ناپاک نیز به زنان ناپاک تعلّق دارند، و زنان پاک از آنِ مردان پاک، و مردان پاک از آن زنان پاک هستند. اینان از نسبت های ناروایی که (ناپاکان) به آنان می دهند، مبرّا هستند و برای آنان آمرزش (الهی) و روزی پُرارزشی است» (النّور/26). در اینکه منظور از «خبیثات» و «خبیثین» و همچنین «طیّبات» و «طیّبین» در آیة مورد بحث کیست؟ مفسّران بیانات مختلفی دارند:

1- گاه گفته شده که منظور سخنان ناپاک و تهمت و افترا و دروغ است که تعلّق به افراد آلوده دارد و به عکس سخنان پاک از آنِ مردان پاک و باتقوا است و «از کوزه همان برون تراود که در او است» (ر. ک؛ طبرسی، 1372، ج7: 212).

2- گاه گفته می شود «خبیثات» به معنی «سیّئات» و مطلق اعمال بد و کارهای ناپسند است که برنامة مردان ناپاک است و به عکس «حسنات» تعلّق به پاکان دارد (همان).

3- «خبیثات» و «خبیثون» اشاره به زنان و مردان آلوده دامان است، به عکس «طیّبات» و «طیّبون» که به زنان و مردان پاکدامن اشاره می کند و ظاهراً منظور از آیه همین است (ر. ک؛ طباطبائی، بی تا، ج15: 95 و مکارم شیرازی، 1377، ج14: 421). در آیة دیگر می فرماید:«الزَّانِی لَا یَنکِحُ إلَّا زَانِیَةً أَوْ مُشْرِکَةًوَالزَّانِیَةُ لَا یَنکِحُهَا إِلَّا زَانٍ أَوْ مُشْرِکٌ وَحُرِّمَ ذَلِکَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ: مرد زناکار جز با زن زناکار یا مشرک ازدواج نمی کند، و زن زناکار را جز مرد زناکار یا مشرک به ازدواج خود درنمی آورد و این کار بر مؤمنان حرام شده است» (النّور/3).

در اینکه این آیه بیان یک حکم الهی است یا خبر از یک قضیّة خارجی و طبیعی؟ در میان مفسّران گفتگو است: بعضی معتقدند آیه تنها یک واقعیّت عینی را بیان می کند که آلودگان همیشه دنبال آلودگان می روند و همجنس با همجنس پرواز می کند، امّا افراد پاک و با ایمان هرگز تن به چنین آلودگیها و انتخاب همسران آلوده نمی دهند و آن را بر خویشتن تحریم می کنند، شاهد این تفسیر همان ظاهر آیه است که به صورت «جملة خبریّه» بیان شده است (ر. ک؛ مکارم شیرازی و دیگران، 1377، ج 14: 361). گروه دیگر معتقدند که این جمله بیان یک حکم شرعی و الهی است، مخصوصاً می خواهد مسلمانان را از ازدواج با افراد زناکار باز دارد، چرا که بیماریهای اخلاقی همچون بیماریهای جسمی غالباً واگیردار است (ر. ک؛ همان و طبرسی، 1372، ج 7: 117).

روایات فراوانی است که از پیامبر اسلام (ص) و سایر پیشوایان معصوم (ع) در این زمینه به ما رسیده است و آن را به صورت یک حکم تفسیر کرده اند. حتّی بعضی از مفسّران بزرگ در شأن نزول آیه چنین نوشته اند: «مردی از مسلمانان از پیامبر (ص) اجازه خواست که با «امّ مهزول»  زنی که در عصر جاهلیّت به آلودگی معروف بود و حتّی پرچمی برای شناسایی بر دَرِ خانه خود نصب کرده بود  ازدواج کند، آیة فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت. . . (ر. ک؛ همان).

در حدیث دیگری نیز از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) می خوانیم: «این آیه در مورد مردان و زنانی است که در عصر رسول خدا (ص) آلوده زنا بودند، خداوند مسلمانان را از ازدواج با آنها نهی کرد و هم اکنون نیز مردم مشمول این حکم هستند، هر کس مشهور به این عمل شود و حدّ الهی به او جاری گردد، با او ازدواج نکنید تا توبه اش ثابت شود» (ر. ک؛ همان).همتایی و تناسب دارای ابعاد مختلفی است؛ از جمله همتایی و تناسب دینی و ایمانی، همتایی و تناسب فکری و فرهنگی، همتایی اخلاقی، همتایی جسمی و جنسی، همتایی اقتصادی و سیاسی، اجتماعی، تناسب در زیبایی و خانوادگی، تناسب سنّی و علمی، هماهنگی روحی و روانی.

د) اصالت خانوادگی

یکی دیگر از معیارهای انتخاب همسر توجّه به اصالت خانوادگی فرد است و اگر فرد اصالت خانوادگی نداشته باشد بر پایة تقوا و دین تربیت نشده باشد، به طور قطع، ستونی لرزان و سُست برای بر پا کردن خیمة خانوادگی خواهد بود. رسول خدا (ص) فرمود: «ای مردم! از گیاهان سبز و خرّمی که در مزبله رشد کرده اند، بپرهیزید! گفتند: ای رسول خدا، منظور از این جمله چیست؟ در پاسخ فرمود: دختر زیبایی که در خانوادة بد رشد کرده باشد» (کُلینی، 1365، ج 5: 332). ناگفته نماند که اصالت خانوادگی همسر یکی از شرایط است و نه تنها شرط.

ج) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت در محیط خانواده و ادارة آن

1 مدیریّت خانواده

از آنجا که خانواده یک واحد اجتماعی است و نیاز به مدیریّت دارد و تأمین معیشت و نفقۀ زن به مرد سپرده شده است و از سویی، ویژگی جسمی و روحی مرد نیز برای سرپرستی خانواده سزاوار می باشد، مدیریّت خانواده به مرد سپرده شده است:«الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَیْبِ بِمَا حَفِظَ اللّهُ. . . : مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، به خاطر برتریهایی که خداوند (از نظر نظام اجتماع) برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است، و به خاطر انفاق هایی که از اموال شان (در مورد زنان) می کنند، و زنان صالح، زنانی هستند که متواضع هستند، و در غیاب (همسر خود، ) اسرار و حقوق او را، در مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده، حفظ می کنند. . . » (النّساء/ 34). در روایت آمده است علی (ع) و فاطمه (س) وقتی که وارد زندگی مشترک شدند، پیامبر (ص) بر آنان وارد شد. برای دختر و داماداش تقسیم کار کرد، مدیریّت خانه را بر عهدة علی (ع) گذاشت و فرمود کارهای داخل منزل به عهدة حضرت فاطمه (س) باشد و کارهای خارج منزل بر عهدة علی (ع) (ر. ک؛ مجلسی، 1403ق. ، 43: 86).

2 همکاری در ادارة خانه

از نکات بسیا ر مهم در سبک زندگی خانوادگی پیشوایان معصوم (ع) یاری رساندن و همکاری در ادارة منزل می باشد. در کلمات اولیای دین (ع) برای تشویق زن و مرد به یاری یکدیگر، نکات جالب توجّهی بیان شده که توجّه به آنها انگیزة همکاری را در منزل بیشتر می کند. در مورد تلاش زن در محیظ خانواده آمده است: «اگر زنی به همسرش جرعه ای آب بنوشاند، ارزش معنوی این رفتار بیش از ثواب یک سال روزه و عبادت شب های آن است و خداوند در برابر هر جرعة آب که به همسرش می نوشاند، برای او شهری در بهشت بنا می کند و شصت گناه او را می بخشد» (حرّ عاملی، 1409 ق. ، ج 14: 124).

نیز در مورد همکاری مرد در خانه، رسول خدا (ص) به علی (ع) سفارش می فرماید: «مردی نیست که به همسرش در خانه کمک کند، مگر آنکه به تعداد موهای بدنش عبادت یک سال روزه با نماز در شبهایش برای او پاداش قرار می دهند و خداوند پاداش پیامبران صبوری مانند داوود(ع)، یعقوب (ع) و عیسی (ع) را برای او قرار می دهد. ای علی! کسی که از خدمت به خانوادة خوداری نکند، خداوند نام او را در زمرة شهدا می نویسد و در مقابل هر روز و شب خدمت و هر قدم و رنج بدن به او پاداش بسیار می دهد. ای علی! یک ساعت خدمت در خانه بهتر از عبادت هزار سال، هزار حج، عمره و. . . سیر کردن هزار گرسنه و. . . بخشش هزار دینار. . . از دنیا خارج نمی شود، مگر آنکه جایگاه خود را در بهشت ببیند. . . » (مجلسی، 1403ق. ، ج101: 106).

در سیرة پیشوایان معصوم چنین چیزی وجود داشته است. علی (ع) آب و هیزم خانه و جارو و نظافت آن را بر عهده می گرفت و همسر ایشان (فاطمه (س)) آرد کردن، خمیر و پخت نان را انجام می داد (حرّ عاملی، 1409ق. ، ج14: باب 124؛ مقدّمات نکاح). نیز در روایت آمده است که روزی پیامبر (ص) وارد خانة علی (ع) شد و دید حضرت علی (ع) در کنار زهرا (س) نشسته، مشغول پاک کردن عدس است. حضرت رسول (ص) ثواب عظیمی را برای مردی که به همسر خود در خانه کمک نماید بیان فرمود (مجلسی، 1403ق. ، ج 13: 133). افزون بر همکاری، حضرت علی (ع) در امور خانواده و مسایل مهم با فاطمه (ص) مشورت می کرد و فاطمه در نهایت تواضع با ایشان همراهی می کرد؛ مثلاً در مسألة مهمّی فاطمه (س) به علی (ع) می فرماید: «خانه، خانه توست و من همسر تو هستم. هر آنچه می خواهی، انجام بده» (همان، ج 42: 189).

از همین باب است حضور در خانه و همراهی با خانواده به ویژه در شب، رسول خدا (ص) نشستن نزد خانواده را از اعتکاف و عبادت در مسجد مدینه، نزد خدا محبوب تر دانسته است. همچنین غذا خوردن به همراه خانواده مورد توجّه قرار گرفته است. رسول خدا (ص) می فرماید: «هر مردی که سفرة غذا را بگستراند و زن و فرزندش را بخواند و غذا را با نام خدا شروع کند و با شکر خدا به پایان برساند، هنگامی که هنوز سفره برداشته نشده، خدا رحمت و آمرزش را بر آنان نازل فرماید» (حرّ عاملی، 1409ق. ، ج 16: 422). هنگام ورود به خانه با سلام وارد شود (همان، ج 76: 158).

3 احساس مسئولیّت اعضای خانواده

از مهم ترین سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و سنّت، احساس مسئولیّت اعضای خانواده نسبت به یکدیگر است که یکی از مهم ترین وظایف و مسئولیّت های یک فرد مسلمان، مراقبت و مواظبت بر ایمان یکایک اعضای خانواده است:« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَیْهَا مَلَائِکَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ: ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانوادَ خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگهاست، نگه دارید؛ آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اند، (به طور کامل) اجرا می نمایند» (التّحریم/ 6).

این آیه برای انسان مؤمن خطوط مسئولیّت او را ترسیم می کند تا او را از چارچوب فردیّت خارج کند و به سوی خواسته های انسانی و دینی گسترده سوق دهد، یعنی به آنجا که اندیشیدن برای رهایی و رستگاری دیگران همچون جزئی از مسئولیّت او در زندگی به شمار می رود. به همین جهت است که امامان راهنما در تفسیر خود دربارة این آیة کریمه تأکید کرده اند. سلیمان بن خالد می گوید: «به امام صادق، علیه السّلام، گفتم که مرا اهل بیتی است که حرف مرا می شنوند. آیا آنان را به این امر بخوانم؟ فرمود: آری، خدای عزّ و جلّ در کتاب خود فرموده است: (الآیه)» (عروسی حویزی، 1415ق. ، ج 5: 372).

 از ابوبصیر نیز روایت است که گفت: «از ابو عبداللّه، علیه السّلام، در خصوص این آیه پرسش کردم که خودم را می توانم نگاه دارم و حفظ کنم، امّا اهل خانه ام را چگونه حفظ کنم؟ فرمود: آنان را به چیزهایی فرمان ده که خدا آنان را به آن فرمان داده است و از چیزهایی بازشان دار که خدا آنها را نهی فرموده است. پس اگر فرمان تو را ببرند، آنان را حفظ کرده ای و اگر نافرمانیت کنند، آنچه را که بر عهدة تو بوده است، به انجام رسانیده ای» (همان). این روایت در این باره تأکید می کند که خواندن به سوی خدا مسئولیّتی واجب بر مؤمن در محیط های خانواده (همسر و فرزندان) است و بر او واجب است که همچون فرستاده ای از پروردگارش در آنجا باشد و آنان را به حق بخواند و از باطل نهی کند و این که دعوت را قبول نکنند، مسئولیّت را ساقط نمی کند، چنان که از امام صادق، علیه السّلام، در این باره پرسیدند که: چگونه آنان را نگاه دارند؟ فرمودند: فرمانشان دهید و نهیشان کنید. گفتند: ما امر و نهی می کنیم، ولی آنان نمی پذیرند؟ فرمود: چون امر و نهی کنید، آنچه را که بر عهدة شما بوده است، انجام داده اید» (همان).

آنچه از این آیه استفاده می شود، تنها تأمین هزینة زندگی، تهیّة مسکن، تغذیه و. . . وظیفة پدر و سرپرست نیست، بلکه مهم تر از آنها، تغذیة روح و جان اعضای خانواده است. نگهداری خانواده به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهی از منکر و فراهم نمودن محیطی پاک و خالی از هر گونه آلودگی در فضای خانه و خانواده است (ر. ک؛ مکارم شیرازی، 1377، ج 24: 288).

در آیة دیگری نیز مسئولیّت نسبت به نماز اعضای خانواده مورد تأکید قرار گرفته است، آنجا که می فرماید: «وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا. . . : خانوادة خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش. . . » (طه/ 132).از این آیه بر می آید که نماز تنها یک عبادت فردی نیست که شخص آن را در برابر پروردگارش به جا می آورد، بلکه نماز علاوه بر عبادت، یک کار اجتماعی هم هست. این معنی از دو کلمة «فرمان ده» و «پای بیفشر» دانسته می شود. کلمة نخستین دلالت بر ضرورت التزام جامعه به این عبادت دارد، در حالی که کلمة دوم حکایت از آن دارد که نماز یک عمل ساده نیست و همراه با مشقّت ها و رنجهاست. پس باید در استمرار آن صبر و پافشاری به خرج داد.

اخبار بسیاری از حضرت امام باقر، علیه السّلام، از پدر بزرگوارشان، زین العابدین، علیه السّلام، و از حضرت امام رضا، علیه السّلام، رسیده که مفاد آن اینکه حضرت رسالت (ص) پس از نزول این آیة شریفه همه روزه وقت سحر و صبح و شام می آمد، درب خانة علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) سلام می کردند و می فرمودند: «الصَّلاَة رَحِمَکُمُ اللَّهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا» (عروسی حویزی، 1415ق. ، ج3: 408).

پیامبر (ص) والدینی که کودکان خود را به اعمال خوب و عبادت تشویق نمی کنند، شدیداً سرزنش می کنند. روزی پیامبر (ص) به بعضی از کودکان نگاه می کردند. رفتار آنها حکایت از عدم آشنایی به آداب و احکام دینی بود. به همین دلیل، برای توجّه دادن اولیای کودکان فرمود: «وای بر فرزندان آخر الزّمان از دست پدرانشان». یکی از اصحاب گفت: ای رسول خدا! از دست پدران مشرکشان؟ پیامبر فرمود: «نه، از دست پدران مؤمنشان که هیچ چیز از فرایض و احکام الهی را به آنها نمی آموزند و حتّی ممکن است کودکان، خودشان یاد بگیرند، ولی والدین مانع آنها شوند! این والدین به اندک کارهای دنیوی از ناحیة کودکان راضی می شوند و هیچ توجّهی به اخلاق و معنویّت آنها نمی کنند. من از اینها بیزارم و آنها از من بیزار» (نوری، 1408ق. ، ج 15: 164؛ ح 17871).

والدین موظّف هستند که کودکان خود را به فرایض و انجام دادن اعمال دینی تشویق کنند. رسول خدا(ص) می فرماید: «ما از کودکانمان می خواهیم که نماز بخوانند، وقتی که به پنج سالگی رسیدند. شما وقتی کودکانتان به هفت سالگی رسیدند، از آنها بخواهید که نماز بخوانند. ما به فرزندانمان دستور می دهیم که از هفت سالگی تا هر وقت از روز که طاقت می آورند، روزه بگیرند؛ گاهی تا نصف روز می شود، گاهی بیشتر یا کمتر. پس وقتی که تشنگی و گرسنگی بر آنها فشار می آورد، می خورند تا بر روزه گرفتن عادت کنند و طاقت بیاورند، امّا شما کودکان خود را از نُه سالگی به روزه گرفتن وادار کنید تا هر وقت که می توانند، روزه باشند و اگر تشنگی به آنها فشار آورد، افطار کنند» (کُلینی، 1365، ج3: ح 5432).پیامبر (ص) تلقینات دینی را از همان اوائل کودکی و شیرخوارگی در خانة زهرا (س) به مرحلة اجرا درآورد. هنگامی که امام حسن (ع) به دنیا آمد و او را خدمت رسول اکرم (ص) بردند، وی را بوسیدند و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و دربارة امام حسین (ع) نیز چنین کردند.

4 ورود و خروج زن و شوهر از خانه

دربارة ورود و خروج مرد از خانه توصیه هایی شده است؛ از جمله اینکه در اوقاتی که زن کار مهمّی ندارد، هنگام بیرون رفتن شوهر از خانه او را بدرقه کند و چند قدمی پشت سرش برود و گاه نیز هنگام ورود شوهر به خانه به استقبال او بیاید، چنان که در زندگی مشترک علی (ع) و حضرت فاطمه (س) چنین رفتاری وجود داشت. «بر مرد لازم است هنگام ورود به خانه با سلام وارد شود» (مجلسی، 1403ق. ، ج 76: 3) و سر زده و آهسته وارد خانه نشود، بلکه پیش از ورود لازم است به شکلی زن و فرزندان را از خود آگاه سازد.

5 هدیّه دادن

از آداب مهمّ دیگر، هدیه دادن در مراسم شادی و روزهای عید و بازگشت از سفر است که در جلب محبّت همسر و فرزندان بسیار مؤثّر است. رسول خدا (ص) می فرماید: «به یکدیگر هدیّه دهید تا محبّت ها افزوده گردد و غبار کینه ها از دلها رود» (همان، ج 75: 44).

ج) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) در محبّت و مهرورزی

خانواده از نظر قرآن محلّ امنیّت و آرامش و سکون است و بر اساس مهر و محبّت بنا نهاده شده است:«وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّةًوَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ: و از نشانه های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد. در این، نشانه هایی است برای گروهی که تفکّر می کنند» (الرّوم/21)؛ «هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیَسْکُنَ إِلَیْهَا. . . : او خدایی است که (همة) شما را از یک فرد آفرید و همسرش را نیز از جنس او قرار داد تا در کنار او بیاساید. . . » (الأعراف/ 189).

از آنجا که محبّت می تواند خانواده را از خطر اضمحلال حفظ کند، به همین دلیل، تشویق به مهرورزی و تقویت آن از طریق پاداش اُخروی می نماید: «قَالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فِی أَهْلِنَا مُشْفِقِینَ * فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ: می گویند:«ما در میان خانوادة خود ترسان بودیم (از اینکه مبادا گناهان آنها دامن ما را بگیرد)، * امّا خداوند بر ما منّت نهاد و از عذاب کشنده ما را حفظ کرد» (الطّور/ 2726).

در سنّت پیشوایان معصوم (ع) رابطة عاطفی و برخورد محبّت آمیز با همسران بوده است، به گونه ای که هم خود به آن عمل می کردند و هم به دیگران دربارة آن سفارش می فرمودند. رسول خدا (ص) دربارة آن می فرماید: «گفتار مرد به همسرش که من تو را دوست دارم، هرگز از دل او محو نمی گردد» (حرّ عاملی، 1409ق. ، ج7: 10). روابط عاطفی در خانة علی (ع) و فاطمه (س) بسیار عمیق بود، به گونه ای که فاطمة زهرا (س)، عشق خود را به علی (ع) ابراز می دارد وبه علی (ع) می فرماید: «جان من فدای تو و حافظ تو. همواره با تو خواهم بود، در خوبی و راحتی و سختی و بلا» (دشتی، 1372: 145). از آن سو، علی نیز عشق وافری به همسر خود فاطمه (س) داشت، به گونه ای که در شهادت او می گوید: «صبرم کم شده و توان خویشتن داری برایم نمانده تا آنکه در دار آخرت با تو باشم» (نهج البلاغه/ خ 202).

در طول زندگی، گفتگوی عاطفی و شوخی بین این دو جریان داشت و تفریح و سرگرمی، بخشی از زندگی آنها بود. این جملة علی (ع) عمق روابط عاطفی و سالم بین دو همسر را به تصویر می کشد: «به خدا سوگند، هیچ گاه فاطمه (س) را خشمگین و مجبور به کاری ننمودم. او هم مرا خشمگین ننمود و هیچ گاه از دستورم سرپیچی نکرد. دائماً به او نظر می کردم و از دلم نگرانی ها و غم ها برطرف می شد» (نیلی پور، 1380: 189188). همچنین نقل شده که وقتی فرزندش، حسین (ع)، را بازی می داد، اینگونه می فرمود: «أَنتَ شَبِیهُ بَابِی لَستَ شَبِیهَ بعلِی»(مجلسی، 1403ق. ، ج43: 286).یعنی؛ تو به پدر من شبیهی و به پدرت علی شباهت نداری».طبق همین نقل این بیت موجب خنده و تبسّم علی (ع) می شد!

د) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) در برخورد شایسته با همسر

یکی از ویژگی های سبک زندگی خانوادگی از منطر قرآن کریم و سنّت پیشوایان معصوم(ع) برخورد شایسته با همسران است. قرآن کریم به مردان دستور می دهد با زنان به طور شایسته رفتارکنند: «. . . عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ. . . : . . . و با آنان به طور شایسته رفتار کنید. . . » (النّساء/ 19). نیز تأکید می کند که بدی ها و ناخشنودی های همدیگر (زن و شوهر) را تحمّل نمایند که شاید این زمینه ای برای نزول خیر و برکت فراوان از سوی خداوند باشد: «. . . فَإِن کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَن تَکْرَهُواْ شَیْئًا وَیَجْعَلَ اللّهُ فِیهِ خَیْرًا کَثِیرًا. . . : و اگر از آنها، (به جهتی) کراهت داشتید، (فوراً تصمیم به جدایی نگیرید!) چه بسا چیزی خوشایند شما نباشد و خداوند خیر فراوانی در آن قرار می دهد»(النّساء/ 19).

در این میان، پیامبر(ص) بزرگترین سرمشق برای مردان در برخورد با زنان می باشد تا آنجا که خدای تعالی دو آیه را دربارة توجّه و اهتمام پیامبر (ص) در برخورد مطلوب با همسرانش نازل فرموده است: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغِی مَرْضَاتَ أَزْوَاجِکَ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ: ای پیامبر! چرا چیزی را که خدا بر تو حلال کرده، به خاطر جلب رضایت همسرانت بر خود حرام می کنی؟! و خداوند آمرزنده و رحیم است» (التّحریم/ 1).

شرح این قضیّه را مفسّرین مختلف نقل کرده اند و اخباری هم در این باب رسیده است و خلاصه اش اینکه پیغمبر (ص) قرار داده بود هر روزی را بیتوته در حجرة یکی از زوجات باشد. روزی که نوبت حفصه، دختر عمر، بود و در حجرة او تشریف برد، حفصه اجازه گرفت که من یک کاری دارم با پدرم، بروم او را ملاقات کنم. حضرت اجازه داد و رفت، حضرت ماریه قبطیّه را خواست که سلطان روم به رسم هدیّه برای حضرت فرستاده بود و نزد او رفت. چون حفصه آمد و فهمید، اعتراض نمود که امروز نوبت من بود. حضرت فرمود: دیگر نزد او نمی روم، و گفتند حضرت قسم یاد کرد که بر خود حرام کردم و با حفصه قرارداد نمود که بر سایر زوجات مستور بدارد، حفصه به عایشه و دیگران گفت و این آیه نازل شد.

در آیة دیگر خداوند به همسران پیامبر (ص) خطاب می فرماید که اگر علیه ایشان هم صدا شوید، خداوند، جبرئیل، مؤمنان صالح و فرشتگان به یاری او خواهند آمد: «إِن تَتُوبَا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا وَإِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمَلَائِکَةُ بَعْدَ ذَلِکَ ظَهِیرٌ: اگر شما (همسران پیامبر) از کار خود توبه کنید، (به نفع شماست؛ زیرا) دلهایتان از حق منحرف گشته است و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (کاری از پیش نخواهید برد؛ ) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح و فرشتگان بعد از آنان پشتیبان اویند»(التّحریم/ 4). این واقعه نشان می دهد که تا چه حد پیامبر (ص) در برخورد با همسرانش گذشت داشته که خداوند در مقام دفاع از او، زنان او را تهدید می کند.

به گفتة اصحاب پیامبر (ص)، هرگاه همسران ایشان از ایشان چیزی می خواستند، با آنها همراهی می فرمود و مردی آسان گیر در خانواده بود: «عَن جَابِر کَانَ رَسولُ اللهِ رَجُلاً سَهلاً إِذَا عُوِیَت (عائِشَة) الشَّییءَ تَابَعَهَا عَلَیه» (القشیری، 1407ق. ، ج 4: 160). از خود پیامبر (ص) نیز نقل شده است که فرمود: «خَیرُکُم خَیرُکُم لِنِسَائِکُم وَ أَنَا خَیرُکُم لِنِسَائِی: بهترین شما کسانی هستند که به زنهای خود مهربانتر باشند و من بیش از همه به زنانم خوبی می کنم» (ابن بابویه، 1413ق. ، ج3: 425).

نتیجه گیری

1- از منظر قرآن کریم و سنّت پیشوایان معصوم (ع) باورها و اعتقادات همانند توحید، نبوّت و معاد نقش اساسی در تحکیم روابط اعضای خانواده دارند. بی بهره ماندن برخی از خانواده ها از این باورها، در همة مراحل، مشکلات متعدّدی را در پی دارد و ترک باورهای دینی، آرامش و لذّت را از زندگی سلب می کند. اعتقاد به خدا همة رفتارهای زندگی خانوادگی را به سوی کسب رضایت خداوند سوق می دهد و اعتقاد به رسالت و نبوّت از لحاظ فراگیری تعالیم دینی از اولیای دین و الگوپذیری در زندگی افراد خانواده، نقش اساسی دارد. همچنین اعتقاد به سرای پس از مرگ، خانواده را از بی معنایی و بی هدفی نجات می دهد و حلاّل مشکلات اقتصادی، اجتماعی و. . . است و از بدرفتاری و تعدّی به حقوق یکدیگر باز می دارد.

2- سبک زندگی خانوادگی در امر تشکیل خانواده و ازدواج از منظر قرآن کریم و پیشوایان معصوم (ع) این بوده که ازدواج را امری مقدّس دانسته اند و همگان را به این امر فرا خوانده اند و به آن تشویق نموده اند و رعایت معیارهای پارسایی و دینداری، آراستگی به فضایل اخلاقی، همتایی و تناسب و اصالت خانوادگی را سفارش می نمایند. نیز سنّت پیشوایان معصوم (ع)، بی اعتنایی به امور مادّی و تکلّفات بوده است و خود به آن عمل و به دیگران در این باره سفارش می کردند.

3- از منظر قرآن کریم خانواده محلّ امنیّت و آرامش است و بر اساس مهر و محبّت بنا نهاده شده است و از آنجا که محبّت و مهرورزی می تواند خانواده را از اضمحلال حفظ کند، از طریق پاداش اُخروی به آن تشویق می نماید. در سنّت پیشوایان معصوم (ع) رابطة عاطفی و برخورد محبّت آمیز با همسران بوده است، به گونه ای که هم خود به آن عمل و هم به دیگران دربارة آن سفارش می کردند.

4- قرآن کریم و پیشوایان معصوم (ع) تأکید فراوانی در برخورد شایسته با همسران می کنند و پیامبر (ص) و سایر پیشوایان معصوم (ع) در این مورد بزرگترین سرمشق مردان در برخورد با همسران می باشند.

5 -سبک پیشوایان معصوم (ع) در محیط خانواده و ادارة محیط آن این بود که مدیریّت خانواده به مرد واگذار شود و زن موظّف به پذیرش آن می باشد و در یاری رساندن یکدیگر در ادارة خانه هم خود عامل بدان بودند و هم دیگران را در این مورد سفارش می کردند و اعضای خانواده نسبت به یکدیگر احساس مسؤلیّت می کردند و در اعمال دینی همانند نماز و روزه مراقبت و مواظبت می کردند و در هنگام ورود و خروج از یکدیگر استقبال و بدرقه می کردند.

منابع:

1- قرآن کریم.

2- ابن بابویه (صدوق)، محمّدبن علی. (1413ق. ). من لایحضره الفقیه. بیروت: دار الأضواء.

3- حرّ عاملی، محمّدبن حسن. (1409ق. ). وسائل الشّیعه. قم: مؤسّسة آل البیت (ع).

4- دشتی، محمّد. (1372). نهج الحیاة؛ فرهنگ سخنان فاطمه (س). قم: مؤسّسة تحقیقاتی امیرالمؤمنین (ع).

5- عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه. (1370). تفسیر نورالثّقلین. قم: اسماعیلیان.

6- طباطبائی، محمّدحسین. (بی تا). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: جامعة مدرّسین حوزة علمیّة قم.

7- طبرسی، ابونصر حسن بن فضل. (1972م. ). مکارم الأخلاق. قم: منشورات الرّضی.

8- طبرسی، فضل بن شاذان. (1372). مجمع البیان. تهران: ناصرخسرو.

9- . (بی تا). أعلام الوری بأعلام الهدی. قم: دار الکُتُب الإسلامیّه.

10- طوسی، محمّد بن حسن. (1388). الأمالی. ترجمة صادق حسن زاده. قم: اندیشه های هادی.

11- کاویانی، محمّد. (1391). سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

12- کُلینی، محمّد بن یعقوب. (1365). اصول کافی. تصحیح و تحقیق علی اکبر غفّاری. تهران: دارالکُتُب الإسلامیّه.

13- مجلسی، محمّدباقر. (1403ق. ). بحارالأنوار. بیروت: مؤسّسة الوفاء.

14- القشیری النیسابوری، مسلم بن الحجّاج. (1407ق. ). صحیح مسلم. بیروت: عزّالدّین.

15- مکارم شیرازی و دیگران. (1377). تفسیر نمونه. تهران: دارالکُتُب الإسلامیّه.

16- نوری، میرزا حسین. (1408ق. ). مستدرک الوسائل. قم: مؤسّسة آل البیت (ع).

17-  نهج البلاغه. (1383). ترجمة دشتی. قم: مؤسّسة فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع).

18- نیلی پور، مهدی. (1380). فرهنگ فاطمیّه. اصفهان: نشر مرکز فرهنگی شهید مدرّس.