یکی از عوامل مؤثر در رفتار فرد خانواده است محیط و ساختار خانواده نخستین و با دوام ترین عامل است که در رشد و شخصیت افراد تأثیر می گذارد پدر و مادر، برادران و خواهران در آشنایی کودک به زندگی و فرهنگ جامعه، نقش مؤثری را برعهده دارند. در جهان امروز کودکان به عنوان مهم ترین سرمایه های ملی هر کشور مورد توجه خاص قرار گرفته است از این رو نقش تربیتی کودکان، شناخت و پرورش استعدادهای آنها توسط والدین به عنوان اولین معلمان و مربیان علاقمند به تربیت و سرنوشت آنها، بسیار ضروری است. به ویژه آن که گفتار، کردار و شخصیت کودک از بدو تولد تا مرحله نوجوانی و حتی جوانی بیش از همه تحت تأثیر خانواده قرار دارد. در این نوشتار سعی شده به عوامل مؤثر در تربیت کودک پرداخته شود برای تحقق این هدف از نوشته ها و آثار مفیدی که در سال های اخیر توسط دفتر انجمن اولیاء و مربیان تالیف شده استفاده شده است به امید آن که این تلاش ها به قدر خود ثمری داشته باشد و موجبات شناخت و توجه والدین را در زمینه نقش خانواده در تربیت فرزندان فراهم آورد.
بیشتر مردم بر این باورند که ارتباط میان پدر و مادر و کودک از عوامل اساسی در ایجاد پیوند محبت و صمیمیت است. مادامی که کودکان حس کنند والدین آنها را درک می کنند و در طول فراز و نشیب های زندگی راهنما و مشکل گشای آنها هستند این خود باعث می شود یک نوع حس اعتماد به نفس و امنیت که شالوده حس عزت نفس است در آنها شروع به رشد کند. (د. لارنس. ئی - شپیرو، 1385: 9) خانواده به عنوان یک رکن اصلی و اساسی در تربیت کودکان همیشه کانون توجه روانشناسان، جامعه شناسان و... بوده است. زیرا اولین اجتماعی که کودک در آن رشد می کند، می آموزد، تربیت می شود خانواده است.
ما در دنیایی زندگی می کنیم که خانواده نقش بسیار کلیدی و مهمی را در شکل گیری شخصیت کودکان ایفا می کند و تحت شرایط صحیح کودکان را آماده می سازد تا توانایی های خود را بشناسند و آن را به عنوان نقش های سودمند در یک جامعه بکار گیرند. اگر یک خانواده دچار تعارض ها و اختلال های زیادی باشد این کانون سرد و بی روح می تواند باعث کجروی ها و اثرات نامطلوبی بر روی فرزندان باشد. طبیعی است که خانواده در طی نخستین سال های زندگی کودک بر اثر تماس نزدیک و دائمی با او، نقش قابل ملاحظه ای در شکل گیری شخصیت وی دارد. محیط گرم و دوستانه خانواده که در آن پدر و مادر و اعضای دیگر خانواده دارای روابط خوب و صمیمانه هستند کودکان سالم تر و با شخصیت مثبت و فعال بار می آیند. باز تاب عشق و علاقۀ خانوادگی را به صورت کار و کمک به دیگران نشان می دهند برعکس خانوادۀ از هم پاشیده و زندگی در محیط های آلوده اساس کجروی ها، در کودکی را پایه گذاری می نماید و این امر در نوجوانی با شدّت و حدّت ظاهر می شود. (ستوده نیا، 1379: 41) وقتی کودکی از داشتن یکی از والدین خود محروم می شود دچار نوعی کمبود و خلاء عاطفی است که این خلاء به راحتی قابل جبران نیست.
عناصر تربیتی فرزندان
نقش پدر
پدر همیشه نقش یک تکیه گاه را برای فرزندان دارد خصوصاً در خانواده های سنتی این نقش پررنگ تر است. وقتی پدر خاننواده در قالب یک دوست در کنار فرزندان قرار گیرد می تواند مانع بروز بسیاری از مشکلات پیش روی فرزندان شود
والدین می توانند با جر و بحث نکردن و فریاد نزدن، غوغا به پا نکردن و... عملاً به بچه ها یاد دهند که خوش رویی میانبرترین و کوتاه ترین راه برای بازگرداندن آرامش به خانواده است. نقش پدرها در برخورد با مادر در یک خانواده، روی فرزندان اثرگذار است. گاهی غذا خوب پخته نشده خانه بدرستی تمیز نشده و کارهای منزل مرتب نگردیده و... که همۀ این ها می تواند سوژه های یک دعوای تمام عیار در خانه هایی باشد که در آن «چراغ گفتگو» خاموش و «چماق بگو و مگو» فعال است در حالی که پدر می تواند با مهربانی ای که نثار مادر می کند (همان ، 1389: 25-24) محیط سرشار از آرامش، مهر و محبت و اعتماد فراهم کند. و این رفتار بسیار زیبا می تواند بهترین آموزش عملی در تربیت کودک باشد و کودک گذشت، مهربانی و اهمیت دادن پدر به مادر را بیآموزد.
نقش مادر
مادران به عنوان رکن اصلی خانواده و مدیران تربیتی در خانواده نقش و جایگاه بسیار والایی در تربیت فرزندان داشته و در واقع محور اثرگذاری بر روی تربیت فرزندان دارند. مادر خصوصاً در فرهنگ ما نقش بسیار اساس و پررنگی در تربیت کودکان و حفظ نظم و آرامش در محیط خانواده را دارند مادران، با شاد نگاه داشتن محیط خانه، و ایجاد نشاط و صمیمیت در خانواده می توانند فرزندان را به سوی آینده ای سالم سوق دهند آنها باید محیط خانواده را دارای جذابیت کنند تا کودکان در آن احساس آرامش و امنیت داشته باشند. [و این نکته حائز اهمیت است که امر تربیت در محیط دارای آرامش و امنیت بهتر انجام می شود ]
ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که والدین باید به وظیفۀ تربیتی خود عمل نمایند اگر نمی توانند فرزندان خود را در منزل و به نحو احسن تربیت کنند، نباید وظائف خود را به عهدۀ معلم بگذارند یا زمانی که در خانه با مشکل روبرو می شوند حل آن را از معلم و مدرسه بخواهند. (تاکه او دوای و همکاران،1388: 97) یکی از پیامدهای صنعتی شدن جوامع و پیشرفت های علوم و تکنولوژی، انتقال بسیاری از نقش های خانواده به نهادهای دیگر اجتماعی از جمله در زمینۀ تعلیم و تربیت کودکان است. در اکثر این جوامع خانواده از نظر ساختار و میزان نفوذ بر فرزندان هم محدودتر و هم ضعیف تر شده است. (فرگوسن و همکارش، 1389: 9)
نقش پدر و مادر همانطور که اشاره شد مکمل یکدیگرند و برای تربیت کودک هر دو لازم و ملزوم یکدیگرند. نقش والدین از این جهت دارای اهمیت است که زیربنا و شالودۀ یک جامعه سالم در خانواده پی ریزی می شود و خانواده، اولین مربی جامعه است که تعلیم و تربیت کودکان و نونهالان را که نسل آینده و سازنده کشورن، برعهده دارد. (امینایی، 1370:28) بنابراین مسئولیت یادگیری اولیه کودک بر عهد، والدین است و نقش هر دوی آنها بعنواان معلم بسیار حائز اهمیت می باشد برخی کارشناسان امر تعلیم و تربیت پا را از این هم فراتر نهاده و نقش والدین را به عنوان اولین مربیان در شکل گیری شخصیت اطفال بسیار حساس و آگاهی آنان را از مراحل رشد روانی کودک الزامی می دانند و بر آن تاکید دارند. (شهریاری، 1395: 28)
رسانه ها
امروزه ما در دنیایی زندگی می کنیم که خانواده در معرض گسترده ترین و زیان بارترین تکانه ها قرار گرفته است و رسانه های جهانی و به تعبیر مقام معظم رهبری «امپراتوری رسانه» به عنوان یک دشمن خانگی در درون خانه خزیده است و به بنیادهای ارزشمند خانواده همچون عواطف انسانی در بین اعضای خانواده، نقش های والدینی به عنوان مهمترین عامل تربیت فرزندان و قداست خانواده به عنوان بزرگترین پایگاه ارزش ساز و انتقال دهندۀ ارزش ها از نسلی به نسلی آسیب می زند
بدون شک اگر از هر خانواده ای عواطف انسانی، نقش های والدینی و تقدس خانواده بر چیده شود، چیزی جز یک خوابگاه و سرپناه باقی نمی ماند. و دنیای مدرن در معرض پنین ویرانی جدی است از این رو اندیشمندان و دل سوزان ارزش های انسانی در تمام جهان بازگشت به خانواده و احیای نقش والدینی را بزرگترین خدمت به بشر گرفتار امروز می دانند. و از آن جا که جامعه ما نیز با وجود دارا بودن همۀ مفاخر و مولدهای فرهنگی - تاریخی که در حفظ کیان خانواده با خاستگاه اسلامی - ایرانی از آن تکانۀ جهانی در امان نیست و در معرض آسیب های تحمیلی قرار دارد. (سویزی، 1389: 7)
خانواده های ما باید هوشیارتر عمل نمایند تا رسانه های بیگانه نتوانند آسیب و خدشه ای بر نهاد خانواده وارد نمایند. دین مبین اسلام که کامل ترین دین دنیاست اهمیت بسیار زیادی برای خانواده قائل است یک کودک زمانی می تواند نقش مثبت در جامعه ایفا کند که بتواند به خوبی رشد و شکوفا گردد. کودک به هر دو والدین خود احتیاج دارد و برای شکل گیری شخصیت نیاز به یک خانوادۀ منسجم دارد.
الگوهای تربیت
یکی از الگوهای بسیار خوبی که ما، در مورد تربیت فرزند در خانواده داریم الگوهای اسلامی ماست زندگانی سراسر عشق و محبت حضرت فاطمه(س) به عنوان یک همسر و یک مادر می باشد. که با وجود مشکلات و محدویت های زیادی که برای ایشان بوجود آمد با جدیت تمام فرزندانی را به جامعه تحویل داد که به فرمودۀ پیامبر اکرم(ص) شباب اهل جنت می باشند. در مورد زندگانی ایشان کتاب های زیادی وجود دارد که مطالعه آنها می تواند نقش تربیتی بسیار مؤثر داشته باشد.
ما در دوران معاصر شخصبت های زیادی داریم که با نگاهی به زندگی آنها می توانیم به راحتی به الگوهای نربیتی مناسبی دسترسی پیدا کنیم. این افراد که شمار آنها کم نیست با وجود سختی ها و مشقت های فراوان و نبود امکانات چنان فرزندانی به جامعه تحویل داده اند که مایه مایه مباهات می باشند.
یکی از ویژگی های تربیتی مؤثر وجود والدین متوقع و جدی است به عبارت دیگر والدین مؤثر از فرزندانشان انتظار دارند که با چالش های زندگی (که می دانید فراوان هستند) مواجه شوند و به قوانین و محدودیت هایی که در مورد رفتارشان وجود دارند، احترام بگذارند. جدیت و در عین حال صمیمیت باعث می شود روزی که کودکان بزرگ می شوند تا منزل را ترک کنند و زندگی مستقل خود را تشکیل دهند به خود متکی باشند و استقلال داشته باشند. (فلن، 1395: 22)
کودکان مقلدان بزرگی هستند و از تماشای رفتار والدین چیزهای زیادی یاد می گیرند اگر به دیگران احترام بگذارید فرزندانتان همین کار را خواهد کرد از سوی دیگر اگر در هنگام عصبانیت داد و بیداد کنید کودکان شما همین رفتار را نشان خواهند داد بنابراین باید مراقبت فرزندپروری خودکار باشید و بر روی آن تمرکز کنید (همان، 23) از این رو والدین اولین و مؤثرترین الگوهای تربیتی کودک هستند. که بنای شخصیتی او را شکل می دهند.
نقش ارتباط والدین با همدیگر
یکی از نقش های مهم والدین همانا نوع مهارت های ارتباطی با یکدیگر است که می تواند فضای خانه را برای فرآیند تربیت فرزندان همراه و مطلوب کنند. زن و مرد چهار رابطۀ: آسایش مادی، پرورش معنوی، آرایش و آمایش جنسی، و آرامش روانی را نسبت به هم دارند در آسایش مادی، مرد برای فراخی روزی حلال و پاکیزه سخت کوشی می کند و وسایل آسایش خانواده را تامین می نماید. زن نیز از آورده های مادی مرد با ارزش افزودۀ هنر و مهارت، به زندگی آسایش می دهد این آسایش از پخت غذا تا چیدمان و وسایل می تواند تعدد و تنوع بیابد. درک واقعیت های متقابل ، زمینه را برای انعطاف، گذشت و همکاری فراهم می آورد. (سویزی، 1389: 34-33)
شکل گیری و آیندۀ کودک تحت الشعاع حوادث دوران کودکی و روند تکاملی در نخستین سال های زندگی اوست پس والدین به این امر توجه نمایند که حتی داستان هایی که اکثر والدین فکر می کنند و برای کودک بازگو می کنند تأثیر بسیار زیادی بر رشد رفتاری و عاطفی کودک دارد داستان ها زندگی عاطفی کودک را شکل می دهند و به آن ها ارزش ها را می آموزند. دنیای احتمالات را برای آنها می گشایند هیچ شکی نداشته باشیم که داستان هایی که در کودکی از والدین خود می شنویم برای سال های بعدی ما تأثیرگذار خواهد بود. (د. لارنس. ئی - شپیرو، 1385: 178) والدین باید به این نکته توجه کنند که حتماً «زمانی جهت برای قصه گویی برای فرزندان» را بعنوان بخشی از کارهای روزانه خود برنامه ریزی کنند آنها می توانند نکات مثبت تربیتی و آموزشی در قالب قصه گویی و داستان های هدف دار برای فرزندان خود بارها و بارها تکرار کنند. چرا که این امر اثرات بسیار مطلوبی در تربیت فرزندان دارد. (بی کارت، 1395: 30)
خانواده پرنشاط باید در تربیت فرزند، روش تشویق را پیش می گیرد تا با تشویق کودک در انجام امور مطلوب، باعث تقویت او در این زمینه گردد.
امروزه به عنوان پدر و مادر کودک، خود را برای زندگانی در جهانی آماده می کنیم که دنیایی که در آن رشد کردیم تفاوت بسیاری دارد جامعه ما از لحاظ فناوری هر روز پیشرفته تر می شود. از آنجایی که خانواده نقش بسیار مهمی در سرنوشت کودک دارد لازم است که فرزندان فرآیند یادگیری را از همان آغاز کودکی از خانه آغاز کننده یک راه خوب برای آغاز کردن فرآیند این است که والدین خود را به مشارکت در فعالیت های علمی علاقمند نشان دهند دیدگاه و رفتار ما دربارۀ علم می تواند در رفتار کودکانمان نسبت به علم مؤثر باشد. (به کودک خود کمک کنید علم بیاموزد: 1395، 14-13)
در مجموع می توان گفت که یک جامعه سالم و پرنشاط، زمانی محقق می گردد که در آن جامعه، خانواده ها پویا و سالم باشند خانواده به عنوان کانون و هستۀ اولیه تشکیل جامعه و نخستین عامل مؤثر بر همۀ ابعاد و جنبه های تربیتی و زندگی کودک بیشترین نقش و مسئولیت را در شکل دهی آیندۀ او از یک طرف و شکل دهی یک جامعه سالم و سعادتمند از طرف دیگر برعهده دارد.
والدین ما امروزه باید بیشترین وقت را در تربیت و پرورش کودکان خود بگذارند و هرگز از این مسئولیت بزرگ شانه خالی ننمایند زیرا علاوه بر رسیدگی و پرورش جسم و جان عزیزان خود قدم در راه بکارگیری قابلیت ها و مهارت های اولیه آنان بردارند و آنان را یاری نمایند.
به یاد داشته باشیم پدر و مادر در کنار هم باید برای ساختن آیندۀ فرزندان قدم بردارند و این امر مستلزم آن است که کانون خانواده را به عنوان جایگاه اولیه کودک برای پرواز به سوی آینده را را باارزش بدانیم پس ستون های این کانون پدر و مادر می باشند آنان با رفتارهای خود، با آموزش های خود و با مراقبت هایشان نقش اصلی را ایفا می کنند یک خانواده گرم و صمیمی همرا با محبت می تواند آثار مطلوبی را در شکل گیری شخصیت فرد ایجاد کند همان گونه که دستان و آغوش گرم و مهربان مادر به عنوان اولین و مطمئن ترین پناهگاه کودک، بستر رشد جسمی و روانی مراحل بعدی او را همواره خواهد ساخت وجود یک خانوادۀ خوب و منسجم نیز می تواند مأمن و پناهگاه خوب و مطمئن برای فرزندان در تمامی مراحل زندگی باشد و در نهایت فرزند پروری صحیح در خانواده ها می تواند یک جامعه رو به رشد و متعالی را رقم بزند. امید است که خانواده های ما براین امر مهم فائق آیند و با وجو مشکلاتی که وجود دارد سعی در حفظ و نگهداری از کیان گرم و بانشاط خانواده باشند تا جامعه ای پویا و سالم پیش رو داشته باشیم.
منابع
- امینایی، مریم، سال های حساس رشد ، از تولد تا 3 سالگی، 1370، تهران، شرکت نشر مرکز
- بی کارت، تونی اس، آموزش مهارت های یادگیری به کودکان، مترجم سیدحسین اشراقی، 1395، چاپ چهارم، تهران، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان
- به کودک خود کمک کنید علم یاد بگیرد، مترجمان اسفندیار معتمدی، حسن سالاری، 1395، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان
- تاکه او دوای و همکاران،آموزش به مثابه فرهنگ، مترجمان محمدرضا سرکار آرانی و همکاران، 1388، چاپ اول، تهران، انتشارات موسسه منادی تربیت
- د. لارنس. ئی - شپیرو، دنیای اسرار آمیز کودکان ، 1385، مترجمان دکتر پرویز بیرجندی و پرویز مصلی نژاد، چاپ اول تهران، موسسه خیریه آموزشی فرهنگی شهید مهدوی
- سویزی، مهری، احیای نقش های والدینی در چهل گفتار فاطمی، 1389، چاپ اول ، تهران، انتشارات انجمن اولیا و مربیان
- ستوده، هدایت الله، آسیب شناسی اجتماعی (جامعه شناسی انحرافات)، 1379، چاپ ششم، تهران، انتشارات آوای نور
- شهریاری، غلامعلی، کودک شما یک جهان ناشناخته، 1395، تهران، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان
- فلن، توماس، برنامه مؤثر مدیریت رفتار کودکان 2 تا 12 سال با روش سحر انگیز شمارش،مترجمان غلامعلی افروز و همکاران ، 1395، تهران، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان
- فرگوسن، شری و لارنس ای. مازین، قدرت والدین، مترجم: نسرین پارسا، 1389، تهران، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان
- نواب نژاد، شکوه، رفتارهای بهنجار و نابهنجار کودکان و نوجوانان و راههای پیشگیری و درمان نابهنجاری ها، 1393، چاپ هشتم، تهران ، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان