پنجم آبان 1292: 107 سال پیش در چنین روزی اشرف‌السلطنه در مشهد درگذشت. خاطرات همسرش اعتمادالسلطنه به قلم اوست. عزت‌ملک خانم ملقب به اشرف‌السلطنه در سال 1238 در کرمانشاه زاده شد.
پدرش فرماندار کرمانشاه بود و نخست به یاری آموزگاران سرخانه در آموزش و پرورش او کوشید، اما نُه ساله که شد او را به همسری اعتمادالسلطنه، مترجم دربار و وزیر انطباعات وقت درآورد و به دربار ناصرالدین شاه فرستاد. او در آنجا نخست مهارت‌های رایج زنان درباری یعنی آشپزی، گلدوزی و خیاطی را آموخت و سپس از همسرش فرانسه و با آموزگار خصوصی ترکی استانبولی فراگرفت و در شطرنج و تخته نرد زبانزد شد.
سپس نزد سلطان محمد میرزا از شاهزادگان قاجاری مقیم دربار، عکاسی آموخت و، چون عکس‌های خوبی از حرم‌خانه و شکار‌های شاه می‌گرفت و شاه خود دستی در عکاسی و ظهور عکس‌ها داشت، در کنار همسرش با ناصرالدین شاه رفت‌و‌آمد بسیار یافت و آنقدر به شاه نزدیک بود که یکبار شاه به شوخی چارقد او را از سرش برداشت و او به تلافی کلاه شاه را کشید و سر بیموی او را نمایان ساخت.
فرمانروای خودکامه که معمولا تاب هیچ بیباکی را نمی‌آورد، فقط از فرط ناراحتی چند بار با عصایش او را زد. ولی جز این شاه او را محترم می‌داشت و به او لقب اشرف‌السلطنه داد و حتا اجازه داشت در پیشگاه او گستاخی کند. 28 ساله بود کتاب سه جلدی "خیرات حسان" را که زندگینامه زنان برجسته ایرانی، هندی، عرب و ترک در جهان اسلام است، برای چاپ آماده کرد.
گرچه اعتمادالسلطنه خود را نگارنده این کتاب نامیده، اما شواهد و قراینی حاکی از آنند که اگر او این کتاب را برای همسرش ننوشته باشد، دستکم در تألیف آن دست بلندی داشته به ویژه که زندگینامه مسلمانان غیر ایرانی، ترجمه از ترکی کتاب "مشاهیر النسا" نوشته محمد ذهنی افندی است و اشرف السلطنه بوده که ترکی استانبولی می‌دانسته است.
او افزون بر این چند کتاب دیگر اعتمادالسلطنه به ویژه اثر ماندگارش "روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه" را پاکنویس و ویرایش کرده است.
«سیدفرید قاسمی» پژوهشگر تاریخ مطبوعات ایران در کتاب «مطبوعات ایرانی» با اشاره به این موضوع از اشرف‌السلطنه به‌عنوان نخستین زن روزنامه‌نگار ایرانی یاد می‌کند و می‌نویسد: «نخستین زن مطبوعات ایران عزت ملک خانم دختر امامقلی میرزای عمادالدوله دولتشاهی است. او در سال 1250 شمسی به عقد محمدحسن خان صنیع‌الدوله (اعتمادالسلطنه) درآمد و از سال 1306 لقب اشرف‌السلطنه را دریافت کرد.
خانه اشرف السلطنههمسر اشرف‌السلطنه در دوران 25 سال زندگی مشترک با او عهده‌دار امور مطبوعاتی بود و 9 نشریه انتشار داد و نامش به‌عنوان نخستین وزیر انطباعات در تاریخ به ثبت رسید. در این مدت اشرف‌السلطنه صمیمانه با او همکاری کرد و حتی بیشتر آنچه به‌عنوان روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه بر جای مانده است، تقریر اعتمادالسلطنه و تحریر اشرف‌السلطنه است و دور نیست که آثار دیگری نیز تحریر او باشد.»
البته جز روزنامه‌نگاری بسیاری اشرف‌السلطنه را نخستین زن عکاس ایرانی هم می‌دانند. اعتمادالسلطنه، همسر این بانوی خبرنگار، در کتابش «خاطرات اعتمادالسلطنه» بار‌ها به فعالیت‌های همسرش در حوزه عکاسی اشاره کرده است. همچنین درباره این بانوی خبرنگار چنین نقل شده است: «اشرف‌السلطنه در زمان حکمرانی پدرش در کرمانشاهان متولد شد.
او در جوانی با اعتمادالسلطنه که پیشخدمت شاه بود، ازدواج کرد و به تهران آمد. از آن جا که فرزندی نداشت، عمر خود را بیشتر به مطالعه گذراند. به تاریخ و طب علاقه زیادی داشت و به دلیل مسئولیت‌های همسرش بر سیاست دربار ایران و اتفاقات مملکت و روابط با خارج مسلط بود.
اشرف‌السلطنه بعد از 25 سال که همراه همسرش گرداننده مطبوعات عهد ناصری بود، در سال 1313 به علت فوت شوهرش از تهران رفت. او همه املاک شوهرش به جز کتاب‌های خطی اعتمادالسلطنه را در تهران فروخت و راهی مشهد شد.»
36 ساله بود که سه سال پس از درگذشت همسرش با نایب‌التولیه امام هشتم شیعیان حسین عرب پیوند زناشویی بست و به مشهد رفت و زمین‌ها و کتابخانه بزرگش را وقف آستان قدس رضوی کرد. او سال‌های پایانی زندگی‌را به مطالعه در رشته تاریخ و پزشکی گذراند.
اشرف‌السلطنه در 54 سالگی در مشهد درگذشت.
منبع: دویچه وله
