‌ علایم نارسایی تنفسی کدامند؟

دکتر کاظم آملی؛ متخصص بیماری‌های داخلی(ریه)، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران

پیدایش نارسایی تنفسی 

طرز پیدایش نارسایی تنفسی عبارت است از اختلال در جذب اکسیژن از آلوئول‌ها به خون و یا اختلال در دفع انیدریدکربنیک از خون به داخل آلوئول‌ها (و یا هر دوی آنها). در نتیجه کاهش جذب اکسیژن مقدار اکسیژن خون (و نیز فشار آن یعنی PO2) کم می‌شود و در نتیجه کاهش دفع انیدرید کربنیک، فشار انیدریدکربنیک (PCO2) در خون بالا می‌رود (هیپرکپنی). در اثر تراکم انیدریدکربنیک PH خون نیز کم می‌شود و یک اسیدوز تنفسی به وجود می‌آید. برای تشخیص نارسایی تنفسی باید PO2 و PCO2 و PH را در خون شریانی اندازه گرفت.

علایم بالینی کمبود اکسیژن

کمبود اکسیژن در بدن به‌طور کلی هیپوکسی Hypoxia و کمبود آن در خون هیپوکسمی Hypoxemia نامیده می‌شود. علامت بالینی مهمی که ایجاد می‌شود سیانوز است. سیانوز: سیانوز عبارت است از کبود شدن رنگ بدن در اثر افزایش مقدار هموگلبین احیاءشده در عروق کوچک. معمولا این مقدار باید از 5 گرم در صد سانتی متر مکعب به بالا باشد تا بتوان سیانوز را تشخیص داد. عامل مهمی که در تشخیص سیانوز دخالت دارد غلظت هموگلبین خون است.

اگر مقدار هموگلبین طبیعی باشد (در حدود 15-5/14 گرم در صد سانتی متر مکعب) مقدار فشار اکسیژن در خون شریانی (PO2) باید از 50 میلی متر جیوه کمتر شود (و یا مقدار اشباع هموگلبین از اکسیژن از حدود 80 درصد پایین‌تر بیاید) تا سیانوز را بتوان تشخیص داد. در کسانی که کم‌خون باشند تشخیص سیانوز از این هم مشکل‌تر است و باید کمبود اکسیژن از این هم کمتر شده باشد. برعکس کسانی که پولی‌سیتمی (افزایش تعداد گویچه‌های سرخ) دارند سیانوز را زودتر می‌توان تشخیص داد.

سیانوز به‌علل مختلف به وجود می‌آید و مخصوص نارسایی تنفسی نیست. معمولا سیانوز را به دو نوع مرکزی و محیطی تقسیم می‌کنند:

سیانوز مرکزی: نتیجه اختلال تبادل گازها از دیواره آلوئول‌ها و یا ورود خون وریدی به خون شریانی است و از مشخصات آن کبودی رنگ انتهاهای بدن و نیز کبودی مخاط دهان و زبان است (یعنی هم در مناطق سرد و هم در مناطق گرم بدن دیده می‌شود). انتهاهای بدن (انگشتان، نک بینی و گوش) معمولا گرم هستند. علل آن عبارتند از بیماری‌های ریه و عوامل غیرریوی که باعث اختلال تهویه و تبادل گازها می شوند و نیز در پیوستن (shunt) خون وریدی به خون شریانی (پیوند راست به چپ). وجود هموگلبین‌های غیرطبیعی مانند متهموگلبین (methemoghlobin) (از 5/1 گرم درصد به بالا)، سولفهموگلبین sulfhemoglobin (از 5/0 گرم درصد به بالا) نیز رنگ کبود در بدن ایجاد می‌کند.

سیانوز محیطی: در نتیجه اختلال جریان خون در اعضاء و یا جذب زیاد اکسیژن به وسیله اعضاء (در نتیجه کندی جریان خون) پیدا می‌شود و از مشخصات آن کبودی انتهاهای بدن (انگشتان، نک بینی و گوش) و سرد بودن آنهاست ولی مخاط زبان و دهان لزوما کبود نیستند. سیانوز محیطی ممکن است موضعی و یا منتشر باشد. علت مهم سیانوز محیطی منتشر نارسایی قلب است یعنی وقتی قلب نتواند خون را به اعضاء برساند و در نتیجه کندی جریان خون مقدار بیشتری از اکسیژن در اعضاء جذب شود. همچنین در عارضه شوک جریان خون مختل می‌شود و ممکن است سیانوز دیده شود.

علل سیانوز محیطی موضعی عبارتند از بیماری‌های موضعی عروق محیطی. در سرما نیز سیانوز محیطی در انتهاهای بدن دیده می‌شود.  ممکن است در یک بیمار هم سیانوز محیطی دیده شود و هم سیانوز مرکزی، مثلا در بیمار مبتلا به نارسایی تنفسی که به نارسایی قلبی هم منجر شده باشد. سایر علایم کمبود اکسیژن عبارتند از سردرد، تنگی نفس و در موارد شدید اختلال شعور و اغماء. در اثر کمبود اکسیژن خون (هیپوکسمی) مغز استخوان تحریک می‌شود و مقدار بیشتری گویچه سرخ تولید می‌کند و در نتیجه یک پولی‌سیتمی ثانوی به وجود می‌آید و مقدار هموگلبین و هماتوکریت بالا می‌رود.

علایم بالینی تراکم انیدریدکربنیک 

این علایم عبارتند از سردرد (ناشی از وازودیلاتاسیون عروق درون جمجمه‌ای)، لرزش ریز و غیرارادی عضلات (muscular twitching)، حرکات ناگهانی مفاصل از جمله مفصل مچ دست (این علامت flapping tremor نامیده می‌شود که علاوه بر نارسایی تنفسی در نارسایی کبدی نیز دیده می‌شود). نبض پرتند، حالت خماری و چرت و در موارد شدید، اغماء که ممکن است به مرگ بیانجامد. در برخی موارد خیز ته چشم (papilledema) نیز پیدا می‌شود که ممکن است به آتروفی عصب اپتیک منجر شود.

علایم فشار بر قلب راست و نارسایی قلب راست

در اثر اختلال تنفسی ناشی از بیماری‌های ریوی و قفسه سینه (و نیز در تعدادی از بیماری‌های دیگر که باعث اختلال تهویه شوند) کار قلب راست زیاد می‌شود. کاهش مقدار بستر عروقی و افزایش فشار شریان ریوی به علل گوناگون (از جمله هیپوکسمی) عامل مهم تغییراتی است که در ساختمان و کار قلب راست پیدا می‌شود. اگر روند اختلال تنفسی کند و مزمن باشد تغییرات حاصله در قلب را قلب ریوی (Cor pulmonale) می‌نامند. در نتیجه عضله قلب راست ضخیم و بزرگ می‌شود (هیپرتروفی بطن راست). اگر بیماری به‌طور حاد پیدا شود (مثلا در آمبولی وسیع ریه) نارسایی قلب راست به‌طور حاد پدیدار می گردد و قلب راست گشاد می‌شود اما فرصتی برای هیپرتروفی آن نخواهد یافت.