دانستنی‌های رادیولوژی و تصویر‌برداری (۱)

دکتر جلال جلال شکوهی

امروز هیچ بیمارستان و کلینیکی را نمی‌توان بدون رادیولوژی فرض کرد. دقیقاً دو ماه پس از کشف اشعه ایکس توسط دکتر ویلیام کنراد رونتگن، فیزیکدان آلمانی، اولین دستگاه رادیولوژی در درمانگاهی شروع به تهیه عکس از استخوان‌های آسیب‌دیده کرد. در سال 1895 میلادی، اشعه ایکس به جامعه علمی معرفی شد و اولین عکس رادیولوژی از دست خانم  برتا ‌رونتگن، همسر فیزیکدان آلمانی، تهیه شد که در موزه مونیخ نگهداری می‌شود.

امروز حدود 115 سال و نُه ماه از کشف اشعه ایکس می‌گذرد و چون ماهیت آن در ابتدا معلوم نبود، به‌نام اشعه مجهول نامگذاری شد. ولی امروز همه ما می‌دانیم که در طیف امواج الکترومغناطیسی چیزی است شبیه ذرات نور یا فوتون. آقای رونتگن که استاد انستیتو فیزیک ورزبورگ بود، در 30 ژوییه 1896، اولین مقاله مهم اشعه ایکس را در مجله معتبر «nature» به چاپ رساند.

اولین پزشکان یا حکمایی که از رادیولوژی استفاده کردند، ارتوپدها، شکسته‌بندها و نظاره‌گر آنها از جمله آناتومیست‌ها یا تشریح‌دانان بودند. رادیولوژیست‌ها امروزه در بخش‌های خود نه تنها از اشعه ایکس، بلکه از انرژی‌های دیگری برای تشخیص‌های پزشکی و گاهی برای درمان‌ از آنها استفاده می‌کنند. انرژی‌های مورد استفاده دیگر عبارتند از: مافوق صوت یا اوالتراسوند، امواج رادیوفرکانس، شبیه موج FM رادیویی، انرژی مغناطیسی و به‌ندرت امواج مادون قرمز و لیزر.

اشعه ایکس

این امواج شبیه ذرات نور بوده و استفاده‌های بدون کنترل از آن زیان‌بخش خواهد بود. این انرژی اگر توسط پزشک استفاده و کنترل گردد، مهارشدنی است؛ در غیر این صورت ممکن است زیان‌های جبران نشدنی به بار آورد. استفاده از هر مقدار از این اشعه زیان بخش است، اما چون تماس با مقدارهای کم و سودبخش اشعه ایکس به تشخیص کمک می‌کند، در شرایط کنترل‌شده استفاده از آن مجاز می‌باشد.

از اشعه ایکس در رادیوگرافی معمولی، رادیوگرافی دیجیتال، ماموگرافی با اشعه ایکس، بررسی تراکم استخوان و سی‌تی‌اسکن اشعه ایکس، انواع آنژیوگرافی با اشعه ایکس استفاده می‌شود. بعضی آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند زیاده‌های اشعه ایکس را در بدن کاهش دهند؛ مانند انگور و میوه‌های دارای ویتامین ‍C، ویتامین‌های A, E, C، داروهایی مانند رانی‌تیدین و سایمیتیدین و ... . از عوارض اشعه ایکس می‌توان به ایجاد سرطان، کم خونی‌ها ، آنومالی‌های جنینی و در موارد حادتر مرگ موجود زنده اشاره کرد؛ ولی اصولاً دریافت اشعه زیان‌بخش از طبیعت به‌مراتب بیشتر از کارهای پزشکی است.

ما اشعه کیهانی را از فضا، امواج رادون را از سنگ و بتن و آجر و احیاناً صنایع امروز دریافت می‌کنیم. به جرات می‌توان گفت تا وقتی که تحت نظر پزشک قرار دارید و با صلاحدید آنها رادیوگرافی و حتی رادیوتراپی می‌شوید، نگران عوارض آن نباشید؛ زیرا آنها کنترل می‌شوند و از بعضی عوارض اشعه در جهت نفع بیمار استفاده می‌‌گردد. مانند از بین بردن سلول سرطانی با امواج اشعه ایکس، اشعه گاما، اشعه آلفا یا بتا و حتی امواج رادیوم و یا شتاب‌دهنده خطی.

انرژی اولتراسونوگرافی

 از امواج سونوگرافی برای تشخیص سلامت جنین، مادر، دستگاه تناسلی داخلی مردانه و زنانه، بررسی شکل و سلامتی احشای داخلی، مغز نوزاد، حرکت خون داخل عروق و قلب و بررسی سلامت خون یا رگ‌ها و نیز بعضی موارد درمانی می‌توان استفاده کرد.

امواج سونوگرافی در حد تشخیص‌های پزشکی برای انسان و جنین ضرری ندارد، ولی در سطوح درمانی و زیاده‌روی در مصرف، نوعی از اولتراسوند که از نوع  Pulsed یا ضربان‌دار در ضمن درمان‌های اولتراسونیک استفاده می‌شود، می‌تواند مضر باشد که در این مرحله مانند رادیوتراپی اشعه ایکس بوده و عملاً برای از بین بردن سلول سرطانی و یا گرم کردن عضو بکار می‌رود و زیر نظر پزشک مسؤول قابل قبول خواهد بود.

سونوگرافی حتی در مقیاس‌های سه بعدی و چهاربعدی اگر سنجیده و با اندیکاسیون‌های مجاز پزشکی صورت بگیرد، هیچ‌گونه ضرری برای انسان و جنین نخواهد داشت؛ اما بایستی در بررسی‌های سه بعدی پزشکان باید دوره‌های تکمیلی اختصاصی را گذرانیده باشند. در بررسی عروقی و گردش خون، مهارت‌های خاصی با سونوگرافی مورد نظر است که با پدیده داپلر تعریف می‌گردد. در نجوم و ریاضیات وقتی کهکشانی از ما دور می‌شود، به رنگ قرمز و وقتی نزدیک می‌شود به‌رنگ آبی به ثبت می‌رسد، اما در داپلر عروقی برعکس نجوم است و اگر خون به طرف ما بیاید، سرخ و سرخرگ و اگر دور ‌شود، آبی یا سیاهرگ باشد.

با دیدن رنگ و محاسبه شدت جریان خون و چگونگی عبور خون از تنگی‌ها و گشادی‌های رگ‌ها بیماری‌های قلبی و عروقی تشخیص داده می‌شود. سن جنین و سلامتی او با تقریب‌های علمی مورد بررسی قرار گرفته و به ثبت می‌رسد. امروزه در مجامع علمی پیشرفته بعضی از بیماری‌های جنینی قابل تشخیص زودرس و حتی در شکم مادر قابل درمان و جراحی هستند. اولتراسوند وسیله‌ای کم ضرر و حتی بی‌ضرر در مراحل تشخیص‌های رادیولوژی است؛ به‌شرط آنکه تحت کنترل رادیولوژیست یا پزشک متخصص انجام شود.

 رادیوفرکانس

این امواج بدون اینکه دیده شود یا به‌حساب آیند، اخیراً در رادیولوژی استفاده می‌شوند. بیشترین مورد استفاده از امواج رادیو فرکانس که شبیه امواج FM رادیو هستند در داخل دستگاه MRI می‌باشد که عامل تحریک پروتون‌های بدن انسان و گرفتن جواب از آنها در خلق تصاویر است...

برای خواندن بخش دوم- دانستنی‌های رادیولوژی و تصویر‌برداری- اینجا کلیک کنید.