طراحی و تدوین الگوی فرهنگ دفاع مقدس

مقدمه و طرح مسأله

پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) از یک سو ملت مسلمان ایران را از سلطۀ نظام استبدادی طاغوت رهایی بخشید و از سوی دیگر با منطق قرآنی «لاتظلمون و لا تظلمون» و با بیداری اسلامی خود، منافع نامشروع قدرت های سلطه گر را با چالش جدی روبه رو ساخت. به این خاطر، از آغاز آماج انواع توطئه ها قرار گرفت. ایجاد جنگ داخلی و دامن زدن به اختلافات قومی و مذهبی، ایجاد شبکه گسترده جاسوسی برای حمایت از مخالفان نظام، طراحی کودتاهای متعدد و دهها توطئه دیگر قبل از جنگ تحمیلی، ابعاد گسترده مخاصمه جبهه مشترک غرب سلطه گر و شیوخ مرتجع منطقه ای با ایران اسلامی بود.

با احساس خطر جدی از انقلاب اسلامی و شکست توطئه های براندازانه علیه جمهوری اسلامی، دشمنان مترصد جنگی تمام عیار در یک جبهه مشترک منطقه ای و جهانی شدند. هم چنان که این تهاجم گسترده ابعاد تازه ای یافت، در سوی دیگر تبدیل به حماسه ای شد که به «دفاع مقدس» در فرهنگ سیاسی ایران مشهور شد. از مقاومت ٣٥ روزه خرمشهر تا آزادسازی شهرهای اشغال شده و عقب راندن بعثی های متجاوز و تعقیب آنان در داخل خاک عراق، مقطعی ٩٥ ماهه ساخت که نقطه عطفی در تاریخ ایران شد و در کارنامه دفاعی ملت ایران در چهار سده گذشته آن را از ٢٥ جنگ دیگر متمایز ساخت. و بدین سان دوران پایان هزیمت تاریخی ایران و تبدیل تهدید به فرصت انقلاب اسلامی و آغاز روند بازدارندگی جمهوری اسلامی شد.

دفاع مقدس علاوه بر حفظ و بقای کشور و نظام جمهوری اسلامی، به خلق فرهنگ دفاعی جدیدی در تاریخ ایران منجر شد که از آن به «فرهنگ دفاع مقدس» یاد می شود.

گذشت بیش از ربع قرن از حماسه دفاع مقدس، ماندگاری این فرهنگ را با تهدید جدی نسیان و تحریف و وارونه جلوه دادن حقایق آن روبرو می سازد. «یک حماسه برای آن که زنده، ماندگار و از تحریف مصون بماند و هم چنان روح حماسی یک ملت را شاداب نگاه دارد، باید به طور صحیح، ثبت و روایت و ابعاد گوناگون آن به طور دقیق تبیین شود. پاسداشت یک حماسه از آن رو اهمیت و ضرورت دارد که نسل های بعدی می توانند آن را در آزمون های سخت حوادث سرمشق قرار دهند و از پیام و دستاورد سترگ حماسه سازان الهام و نیرو بگیرند (اکبری، سنگری و عبداللهی، ١٣٨٧: ٢٣).

بنابراین ، هر چند صدها کتاب در عرصه ثبت خاطرات و تاریخ نگاری جنگ از سوی ایثارگران دفاع مقدس به رشته تحریر درآمد، اما آنچه مورد غفلت واقع شده تبیین ماهیت هویتی فرهنگ دفاع مقدس است. با این توصیف، هدف اصلی این نوشتار طراحی الگوی فرهنگ دفاع مقدس در ایران است.

سؤال های تحقیق

١- مؤلفه ها و شاخص های بعد بینشی الگوی فرهنگ دفاع مقدس چگونه قابل شناسایی و تعیین است؟

٢- مؤلفه ها و شاخص های بعد گرایشی الگوی فرهنگ دفاع مقدس کدام است؟

٣- مؤلفه ها و شاخص های بعد رفتاری الگوی فرهنگ دفاع مقدس چیست؟

فرضیه

فرهنگ دفاع مقدس در جمهوری اسلامی دارای ابعاد، مؤلفه ها و شاخص هایی است که ریشه در هویت ملی ایرانیان دارد.

پیشینه تحقیق

کارهای پژوهشی و تألیفی زیادی تاکنون در ابعاد فرهنگی، سیاسی ، نظامی و اقتصادی دفاع مقدس انجام شده است. مراکز گوناگونی مانند بنیاد حفظ آثار، پژوهشگاه دفاع مقدس و پژوهشگاه امام صادق (ع)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه و امثالهم در تلاش گسترده ای خاطرات رزمندگان اسلام را به صورت صدها جلد کتاب ارزشمند منتشر کرده اند و یا به تجزیه و تحلیل عملیات ها از بعد نظامی و سیاسی  فرهنگی پرداخته اند. اما به رغم انجام این تحقیقات در کشور الگوی فرهنگ دفاع مقدس به عنوان یک مقوله مهم در دفاع مقدس به شکل مستقلی مورد بررسی قرار نگرفته است ، از این روی طراحی الگوی فرهنگ دفاع مقدس در نوع خود بدون سابقه است.

اکبری، سنگری و عبداللهی (١٣٨٧) در پژوهش خود به تبیین عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس پرداختند. نتایج پژوهش آنها نشان می دهد که ده عامل مهم معنوی و فرهنگی در دفاع مقدس مؤثر بوده اند. این عوامل شامل باورهای دینی، امدادهای غیبی ، ارزش های اسلامی، فرهنگ عاشورا، شباهت جویی به جنگ های صدر اسلام، رهبری امام خمینی ، وحدت مردمی، حضور روحانیت، تبلیغات و هنر و ادبیات است.

خطیبی کوشکک (١٣٩٠) در پژوهشی با عنوان ارزش ها در دفاع مقدس به برشمردن چهارده ارزش اقدام کرده است. این ارزش ها عبارتند از خدامحوری، ولایت مداری، معادباوری، مقصد الهی، کرامت انسانی، تکلیف گرایی، شور و حال عارفانه، توسل، صبر و استقامت، مشارکت همگانی، شباهت دفاع مقدس به جنگ های صدر اسلام، عاشورا و دفاع مقدس، فرماندهی پیامبرگونه امام خمینی و اتحاد رمز پیروزی. این آثار پس از مطالعه نویسنده وبررسی نقاط ضعف و قوت آنها، سهم مؤثری در ترسیم نظری مدل تحقیق ایفاکرد.

١- چارچوب مفهومی و نظری

١-١- تعاریف

الف) الگو. مدل: مجموعه ای از مفاهیم و فرضیه هایی که ارتباط تنگاتنگی با هم داشته و مجموعا با چارچوب تحلیلی منسجم خود، ضمن نشان دادن کلیت یک سیستم ، الگو براساس آن بازسازی می شود.

ب) فرهنگ: «نظام واره ای است از باورها و مفروضات اساسی، ارزش ها، آداب و الگوهای رفتاری ریشه دار و دیرپا و نمادها و مصنوعات که ادراکات، رفتار و مناسبات جامعه را جهت و شکل می دهد و هویت آن را می سازد» (نقشه مهندسی فرهنگی کشور، 1392: 16).

ج) دفاع مقدس: دفاع مقدس[1]؛ مجموعه مجاهدت ها، حماسه ها، پایمردی ها و فعالیت های متنوعی که ملت شریف و مسلمان ایران و نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در طول ٨ سال دفاع مقدس (٢٨٩٥ روز) در برابر تهاجم استکبار جهانی و رژیم بعث عراق به خاک ایران اسلامی انجام دادند و در این امتحان الهی سربلند و پیروز بیرون آمدند.

١-٢- مدل نظری

اگر جامعه را به چند بخش تقسیم کنیم؛ بخش اساسی و جهت دهنده و زیربنایی آن فرهنگ است. فرهنگ هر جامعه نیز دارای اجزایی است که فرهنگ دفاعی از جمله آنها محسوب می شود. «فرهنگ دفاعی جنبه هایی خاص از فرهنگ است که به زندگی و نحوه کنش افراد جامعه به مسائل مختلف در صیانت از آرمان ها، ارزش ها و مرز و بوم در برابر تهدیدهای مرتبط با حوزه های پایداری کشور ارتباط پیدا می کند. بنابراین فرهنگ دفاعی، الگوهای سمت گیری به موضوعات مختلف و مرتبط با استقلال ، پایداری و بالندگی کشور را سامان می دهد و افراد و جامعه را برای اقدامات مختلف آماده می کند. یکی از این اقدامات که نشأت گرفته از فرهنگ دفاعی است، مسأله حس تعلق و مشارکت ایثارگرانه مردم در دفاع از ارزش ها، هویت، استقلال ملی، دستاوردهای انقلاب، بالندگی و پیشرفت کشور و نحوه ورود افراد جامعه به آن است.

از این رو، می توان فرهنگ دفاعی را به عنوان «نظام ارزشی، هنجاری و الگوهای ناظر بر ادراک، سمت گیری و پایدارسازی جامعه در برابر تهدیدات و آسیب ها و تلاش برای ایجاد امنیت، حس بالندگی، امید و پیشرفت در کشور مرتبط با حوزه های مختلف» تلقی کرد (عامری، ١٣٩٣: ١٢٤).

فرهنگ دفاعی کشور، هم از نظر معنا و هم ساختار، مشتمل بر زیر ساخت ها و ارکان فرهنگ ملی است که امکان بقاء، پیشرفت و تعالی جامعه در شرایط امن را فراهم ساخته است. اقتدار نظام اسلامی آن هم در شرایط کنونی محیط امنیتی، نیازمند بازتولید، بازشناسی، تحکیم و ساختارمندی مدبرانه، آینده نگرانه و هدفمند مؤلفه های فرهنگ دفاعی است (عامری، ١٣٩٣: ١٢٥). تعیین جزئیات فرهنگ دفاعی و شاخص ها و الزامات مرتبط با آن امر مهمی است و لازم است با نگاهی نظام مند به طراحی الگوی فرهنگ دفاع مقدس مبادرت ورزید.

نکته اول: چگونگی طراحی نظری الگوی فرهنگ دفاع مقدس

برای مدل سازی مناسب نیاز است که یا از نگاه قیاسی و یا استقرایی و یا تلفیقی از هر دو استفاده شود (ر. ک: کیوی و کامپنهود، ١٣٨٦: ١٥٠ -١٢٠). در این نوشتار محقق رویکرد قیاسی و حرکت از کل به جزء را انتخاب کرد.

برای تحقق مدل، سه متغیر «بینشی، گرایشی، و کنشی» به عنوان سه بعد اصلی پایه های نظری الگوی فرهنگ دفاع مقدس مبنا قرار گرفته است. در ترسیم مؤلفه های ابعاد، ٩ مؤلفه شامل خدامحوری، ولایت مداری، معادباوری (مؤلفه های بینشی) مقصد الهی، کرامت انسانی، معنویت گرایی (مؤلفه های گرایشی) پاسداشت سبک زندگی اسلامی ایرانی، انقلابی و بسیجی، مدیریت جهادی (مؤلفه های کنشی) مشخص شدند.

شاخص های چهارگانه برای هر یک از مؤلفه های ٩ گانه، در مجموع ٣٦ شاخص پدیدار کرد که براساس تجربیات عملی، جمع بندی از تحقیقات انجام شده و نظر برخی محققین مرتبط، جمع آوری شد و همه اجزای مدل با ابعاد، مؤلفه ها و شاخص ها در یک مجموعه نظام مند به عنوان حلقه های به هم پیوسته پایه نظری الگوی فرهنگ دفاع مقدس طراحی شد.

نکته دوم: یافته های تحقیق

١- الگوی فرهنگ دفاع مقدس (بینشی. اعتقادی)

الف) خدامحوری

شناخت خداوند، در فطرت بشر به ودیعه نهاده شده و ایمان به خداوند، مرحلۀ بالاتری از شناخت خداوند است. قرآن مجید و پیامبر اکرم (ع) در کنار دعوت به اسلام مردم را به ایمان به خدا و معاد فرا خوانده اند (صف، ٦١)، مرحلۀ بالاتر از خداباوری، خداگرایی است. به کسی که مطابق خواست و اراده خداوند عمل کند، خداگرا گفته می شود. انسان خداگرا همه افعال خود را برای امتثال الهی انجام می دهد. هنگامی که انسان به مرحله معرفت خداوند رسید و خدا باور شد و گفتار و رفتار خود را بر پایه خداگرایی تنظیم کرد، با تمام وجود، نصرت الهی را در زندگی حس می کند. از نتایج خدامحوری، عشق و محبت به خداوند است. انسان خداشناس خداباور، هر چه را در عالم هست از آن محبوب و معشوق خود می داند، تا از این رهگذر به او نزدیک تر شود. نمونه های پرشماری از عشق و محبت رزمندگان به خداوند را در سال های دفاع مقدس شاهد هستیم (ر. ک: خطیبی کوشکک ، ١٣٩٠: ٢٨): «وضعیت خطرناکی بود. از همه سو آتش می آمد. به چهره تک تک نیروها که نگاه می کردم، نور شهادت پیدا بود. خود حاجی (سردار شهید علی قوچانی) را خطر بیشتر تهدید می کرد. او اگرچه مسوول محور بود و می توانست چند کیلومتر عقب تر عملیات را هدایت کند، اما جلوتر از نیروهایش با دشمن می جنگید... همین که متوجه شد ظهر شده است رو به بچه ها کرد و گفت: وقت نماز است، به ترتیب نماز بخوانید (خطیبی کوشکک، ١٣٩٠: ٣٣). از سوی دیگر انسان خدامحور در همه فعالیت های فردی و اجتماعی، همواره در صدد جلب رضایت پروردگار عالمیان است. آشکارترین و خالصانه ترین نشانه های این روحیه را در نوشته ها و وصیت نامه های شهدای سال های جنگ می توان یافت: «ای خدا، می دانی که من فقط برای رضای تو به این راه قدم گذاشتم و جان ناقابل خود را در این راه پاک و مقدس شهیدان هدیه می کنم» (سفیران نور، بی تا، ج ١: ٤٢٨).

در دوران دفاع مقدس همه باور داشتند که تمام امور و از جمله نصر و فتح به دست خداست و به مصداق آیه شریفه: «وما النصر إلا من عند الله العزیز الحکیم» (آل عمران، ١٢٦) وارد صحنه کارزار می شدند. اعتقاد، باور قلبی و نگرش خداباورانه ابتدا در فرماندهان و سپس در رزمندگان به رفتار خدایی منجر می شد. با نگاه به دست خط فرمانده شهید حسن باقری، ایمان و توکل به خداوند از شرایط اصلی انتخاب فرماندهان و مدیران آن دوران ذکر می شود (یادداشت ١٣٦٠. ٧. ٢٢).

بنابراین اعتقاد و ایمان به خدای متعال مهم ترین پشتوانه دفاع مقدس بود که از یک سو عامل حضور در جبهه حق علیه باطل و حراست از نظام نوپای اسلامی بود و از سوی دیگر عامل پیدایش خشم مقدس نسبت به دشمنان انقلاب اسلامی و صف آرایی در مقابل جبهه کفر بود.

ب) ولایت مداری

ولایت مداری یعنی درحوزه فردی، اجتماعی و سازمانی ولایت قطب و محور همه اندیشه ها، رفتار، موضع گیری ها و حرکت ها باشد و تمام نهادها و سازمان های مردمی و حکومتی، مدیران و افراد خود را با ولی امر هماهنگ و همراه سازند. شناخت و باورمندی به جایگاه و اختیارات ولایت، شناخت و پذیرش اندیشه ها، منویات، اولویت ها و مطلوبیت های رهبری، باور به اطاعت از ولایت مطلقه ولی فقیه؛ معتقد به دفاع از حریم ولایت از مهم ترین شاخص های ولایت مداری است.

حقیقت ولایت محوری و تحصیل همه مراتب آن در ابعاد فردی ، اجتماعی و سازمانی مستلزم اعتقاد و پایبندی و التزام فکری و عملی به اموری است که در یک بیان کلی می توان آنها را به دو بخش الزامات فکری و عملی تقسیم کرد:

الف) الزامات ولایت محوری در اندیشه و اعتقاد: شناخت ولایت و امام شناسی، معرفت و ایمان به شئون ولایت، اسوه دانستن ولی خدا، درک صحیح از منویات رهبری، تبری (دشمن شناسی)، شناخت بعد مردمی ولایت.

ب) الزامات عملی ولایت محوری: بیعت و اعلان وفاداری ، اطاعت عملی، همراهی و ملازم رهبری بودن، محبت ولی امر، استقامت و پایداری، خیرخواهی برای ولایت، دفاع از حریم ولایت، تلاش برای گسترش ولایت محوری. اوج تجلی ولایت محوری را باید در نگرش و رفتار رزمندگان دفاع مقدس و آحاد جامعه ایران اسلامی در هشت سال دفاع مقدس جست وجو کرد که همۀ هستی خود را برای آرمان هایشان تقدیم کردند.

ج) معادباوری

معادباوری با اندیشیدن دربارۀ مرگ و جهان پس از آن آغاز می شود. از اصول اعتقادی مجاهدان سال های دفاع مقدس، معادباوری و ایمان به جهان پس از مرگ بوده است.

رزمندگان جوان و نوجوان، به سبب فطرت پاک و الهی شان، از دنیای فانی ، دل برمی کندند و با شور و شوق تمام داوطلبانه در میادین نبرد از خود شهامت و شجاعت نشان می دادند و در این راه، از جراحت و اسارت و شهادت ترسی نداشتند. تنها عاملی که آنان را به این مقام والا رسانده بود ایمان به حیات جاودان آخرت بوده است (خطیبی کوشکک، ١٣٩٠: ٤٥). ایمان به بازگشت همه انسان ها به سوی خدا و اعتقاد به عالم برزخ و قیامت و پاداش و جزای پس از مرگ از شاخص های مهم معادباوری رزمندگان دفاع مقدس بوده است. از سوی دیگر باور رسیدن به احدی الحسنیین (یکی از دو نیکویی)، پیروزی بر دشمن و یا شهادت در راه خداوند یکی از دو پیروزی بزرگ است که در وصیت نامه های ایثارگرانی چون شهید محمد فرزانه اقدم موج می زند:

«مادر، به من درسی آموختی که پای خود را جای پای شهیدان بگذارم و چه کشته شوم و یا سالم برگردم برای تو و خانواده افتخار بزرگی است (سفیران نور، بی تا، ج ١: ١٢٧).

شهادت طلبی و استقبال از خطرات، ریشه در باور عمیق فرماندهان و رزمندگان دوران دفاع مقدس داشته است و اشاره به این آیه از قرآن کریم دارد که: «ولا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتا بل أحیاء عند ربهم یرزقون» (آل عمران ، ١٦٩). این آیه شریفه زینت بخش اغلب وصیت نامه ها و دست نوشته های رزمندگان دوران دفاع مقدس است. از دیگر شاخص های معادباوری، اعتقاد به رسیدگی دقیق و عادلانه به اعمال در آخرت است که شوق شهادت را همواره در کام رزمندگان شهیدی چون سیدفاضل میراسماعیلی «احلی من العسل» می کرد. «عروس من شهادت است. صفیر گلوله عقد ما را خواهد خواند و در پوششی از خون تازه، رخ خود را بزک خواهد کرد. در غلغله شادی مسلسل ها و بارش نقل سرب در حجاب سنگر، عروس شهادت را در آغوش خواهم کشید. عروس نازم شهادت است و فرزند من و او نامش آزادی است (سفیران نور، بی تا، ج ١: ٣١٣).

٢- الگوی فرهنگ دفاع مقدس (گرایشی. اخلاقی)

الف) مقصد الهی

در فرهنگ اسلامی ، کار برای خداوند و داشتن مقصد الهی ، مایه ارزش و ماندگاری باورها، اخلاق و رفتارها می شود و انسان مؤمن ، در راه تحقق اهداف، از ارجمندترین سرمایه خود یعنی جان می گذرد. مجاهدی که مقصد الهی دارد، معتقد است قدرت حقیقی و نامحدود از آن خداوند است ، از این رو در انجام کارهای سترگ که توانی ویژه می طلبد به خدا تکیه می کند. او باور دارد که اگر دین خدا را یاری کند، خداوند نیز او را نصرت خواهد کرد. در پرتو مقصد الهی، ارزش های اخلاقی که بودنشان در میدان نبرد و جهاد در راه خدا ضروری است، معنا و مفهوم و تحقق پیدا می کند (خطیبی کوشکک ، ١٣٩٠: ٥١). ارزش های اخلاقی مانند: اخلاص، توکل، رضا و تسلیم از شاخص های مقصد الهی است که در رزمندگان تجلی یافته و در پیروزی و استقامت آنان نقش مؤثری داشته است. از مهم ترین ویژگی های رزمندگان اسلام در هشت سال دفاع مقدس صفای باطن، صداقت و اخلاص بود که آنان را در صف مجاهدان فی سبیل الله قرار داد. اخلاص در باور رزمندگان دفاع مقدس، نه تنها به عنوان یک ارزش در نگرش اسلامی آنان موج می زد، بلکه در رفتار و عمل آنان کاملا هویدا بود. روحیه گمنامی، شهرت گریزی و بی نشانی فرماندهانی چون شهید همت، شهید باکری، شهید بروجردی، شهید میثمی برای هر رزمنده ای درس آموز بود.

از دیگر ارزش های بزرگ اسلامی توکل یعنی وکیل قرار دادن خداوند متعال در امور است. در حقیقت، توکل اعتماد و اطمینان به قادر متعال، کارها را به او سپردن و از او یاری خواستن است. اوج روحیه توکل مجاهدان سال های دفاع مقدس را در عملیات ها باید جست وجو و مشاهده کرد. چنانچه در احوالات شهید خرازی خطاب به فرمانده گردان خود در عملیات والفجر هشت چنین است: «سعی کن با توکل به خدا با آنها محکم برخورد کنی. توکل همه مان بر خداست. همان طور که تا حالا خدا مدد کرده است، این بار هم حتما یاری مان می کند» (نبرد فاو، ١٣٦٨: ١٦٥).

رضا نیز از دیگر شاخص های مقصد الهی است که به معنای خشنودی بنده از خدای متعال و خواست آن حضرت است. رزمندگان دفاع مقدس با اقتداء به سرور و سالار شهیدان امام حسین (ع) و تأسی از روحیات رهبرشان امام خمینی (ره)، مقام رضا را با مجاهدت و عبور از خویشتن در میدان های رزم حاصل کردند. «بارخدایا، تو شاهدی که هدف من از رفتن به جبهه به جز رضایت تو نبوده و نیست (سفیران نور، بی تا، ج ١: ٤١٩).

ب) حفظ کرامت انسانی

در مکتب اسلام و جهان بینی الهی ، انسان عزیز است و با هر چیز که مانع این عزت و احترام شود سخت برخورد می شود و همه تلاش ها در این راه به کار بسته خواهد شد.

اساس حرکت و قیام امام حسین (ع) نیز در همین نکته نهفته است و خود ایشان می فرمایند: «همانا بدترین خلق خدا (یزید) مرا بین ذلت و شهادت مخیر گردانید و دور باد ذلت و خواری» و این شعار رزمندگان و فرماندهان شد که «هیهات من الذله» و برای تحقق این عزت و سیادت با همه توان و قدرت به میدان آمدند و پیروزی را در آغوش کشیدند.

بدون شک در دوران دفاع مقدس همواره کرامت انسانی از سوی فرماندهان و رزمندگان، مورد توجه بوده است. رفتار اسلامی همراه با برادری نسبت به اسرای جنگی ارمغان اسرای آزاد شده از ایران است. بسیاری از آنان در اردوگاه های ایران، موفق به آموختن سواد، حفظ قرآن و یادگیری زبان شدند. ایران اسلامی همواره نشان داده است که به رغم برخورداری از قدرت و توانمندی های لازم، هیچ گاه به جایی حمله نمی کند و در تمام این سال ها کرامت انسانی را نادیده نگرفته است.

از دیگر سو رفتار بین فرماندهان و نیروهای تحت امر خود و به تبع آن رفتار رزمندگان با یکدیگر اعم از بسیجی، ارتشی، سپاهی، کمیته، جهادی، شهربانی، وظیفه یا رسمی، همواره همراه با برادری، عطوفت و با حفظ کرامت و جایگاه انسانی یکدیگر بوده است به طوری که برقراری عهدنامه اخوت بین رزمندگان از هر مکانی از کشور، امری مرسوم و عادی بوده است.

از شاخص های کرامت انسانی رزمندگان هشت سال دفاع مقدس ، عزت خواهی، صداقت و درستکاری، شجاعت و ایستادگی در برابر دشمن است. جلوه های کرامت انسانی در عرصه های گوناگون از جمله در خودداری از بمباران مناطق مسکونی عراق، رعایت حقوق بشردوستانه ، عزت خواهی و کرامت در اسارت می توان ملاحظه کرد.

خودباوری و اعتماد به نفس رزمندگان دفاع مقدس در طراحی عملیات ها بدون اتکا به ژنرال های غرب و شرق و ابتکارات آنها در جبهه ها مثال زدنی است.

از دیگر مؤلفه های کرامت انسانی ، عفو، گذشت و وفای به عهد است که از آموزه های فرهنگ قرآنی است و از پیروان خود انتظار دارد: «... ولیعفوا ولیصفحوا...» (نور، ٢٢) است. «مدت ها بود مرخصی نرفته بودیم. با دوستانم برگ مرخصی قلابی جور کردیم و اسامی خود را بر آن نوشتیم و از تیپ زدیم بیرون. هنوز از مقر دور نشده بودیم که فرمانده گروهان ما را دید و قضیه لو رفت. ما را به گروهان برد. تکه کاغذی دستمان داد و گفت: بنویسید چه کسی برگ مرخصی برایتان جور کرده است. همه نوشتیم:

«گذشت خصلت مردان است». فرماندهان با دیدن این عبارت خندیدند و از تنبیه ما صرف نظر کردند و به ما مرخصی دادند (مشاهدات فرهنگ جبهه، ١٣٨٢، ج ١، ٩٧).

ج) معنویت گرایی

معنویت گرایی که در حماسه دفاع مقدس تبلور یافت و از عوامل مهم پیروزی بر دشمن بود، ریشه در فرهنگ ناب اسلامی و عرفان اصیل اسلام اهلبیت (ع) دارد و از باورهای اصیل رزمندگان اسلام است. آنها براساس آموزه های قرآنی، ارتباط خود را با خداوند متعال نزدیک و استوار کرده بودند. این ارتباط که با یاد خدا و به وسیله شور و حال عارفانه، انس با قرآن و عترت و نیز روحیه ساده زیستی و فروتنی و بی اعتنایی به زخارف دنیوی و امثالهم پدید می آمد سبب آرامش و امنیت روح و جان و بهره گیری از نصرت الهی می شد.

از ویژگی های رزمندگان دفاع مقدس، داشتن روح عبادی و شور و حال عارفانه بود.

اگرچه روح لطیف شور و حال عارفانه و روح سخت حماسه و جهاد به نظر ناسازگارند، اما براساس تربیت قرآنی، مجاهد تکلیف گرا، از یک سو به روح تعبد، خشوع و روح لطیف و چشمی گریان نیازمند است تا با وصل شدن به قدرت الهی، جلوه ای از ولی الله و یدالله گردد و از سوی دیگر رزمنده حماسه طلب و دشمن ستیز نیازمند روحیه دلاوری، قلبی غلیظ و زبانی پرخاشگر است تا در برابر دشمن حق با خشم مقدس و سخت گیری بر دشمن، بر او پیروز شود. «پس از هفت روز تحمل گرسنگی و تشنگی ، بعثی ها با چوب و آهن به جان ما افتادند. در آن معرکه دهشتناک که من نیز از ضربات جنایتکاران بعثی بی نصیب نبودم، با صدای آرام ذکر می گفتم...

آرامشی عجیب مرا فراگرفت. احساس کردم مانند فولادی آبدیده محکم و استوار شدم. در همان جا بود که به عظمت یاد خدا پی بردم (خاطره آزاده محمدتقی چشم بر زمین).

٣- الگوی فرهنگ دفاع مقدس (رفتاری. کارکردی)

الف) پاسداشت سبک زندگی اسلامی ایرانی

«سبک زندگی، شیوه ای نسبتا ثابت است که فرد اهداف خود را به آن طریق دنبال می کند، راهی است برای رسیدن به اهداف» (کاویانی، ١٣٩١: ١٦). برای داشتن یک سبک زندگی مطلوب ، دو نوع جهت گیری لازم است: الف) بایدها و نبایدهای مورد قبول در زندگی مشخص شود؛ ب) شیوه های اجرا و به عینیت رساندن آن شناخته و بر اساس آن عمل شود (کاویانی، ١٣٩١: ٧).

حماسه هشت سال دفاع مقدس که تجلی سبک زندگی اسلامی ایرانی است، دارای شاخص هایی چون:

١- پایبندی به هویت اسلامی: نمادهای پایبندی به هویت اسلامی در حماسه دفاع مقدس عبارتند از: در راه خدا بودن، ولایت مداری، دین محوری، تکلیف مداری، شهادت طلبی، الهام بخشی و جهت دهندگی به سایر ملل، نهراسیدن از دشمن، جهاد در برابر دشمن متجاوز، عادلانه بودن و کرامت انسان در پرتو صلح عادلانه، انسانی بودن و حفظ ارزش های انسانی و رعایت حقوق بشردوستانه، دفاعی بودن و ماهیت دفاع مشروع جنگ، صلح و همزیستی مسالمت آمیز و شرافتمندانه، منع سلاح های غیرمتعارف، مدارا با اسرا، حفظ محیط زیست، پرهیز از پیش دستی در جنگ، تأکید بر معنویت و گسترش و تعمیق معارف دینی، عزت خواهی و کرامت انسانی و سرباز زدن از خواسته های ذلت آور دشمن، انس با خدا، قرآن و توسل به اهلبیت.

٢- حفظ اصالت هویت ایرانی، وفاق و همگرایی ملی، مشارکت عمومی آحاد جامعه و مردمی بودن دفاع ، بیگانه ستیزی، اقتدار نظامی و دفاعی، استقلال سیاسی، جنبش نرم افزاری و سخت افزاری و تولید علم ، نوآوری و ابتکار و پیشرفت، اعتماد به نفس و اتکا به سرمایه های ملی، شجاعت در برابر دشمن و نترسیدن از آنها، ابتکار و خلاقیت در جبهه ها و دوران اسارت از شاخص های هویت ایرانی است.

٣- نمادهای رعایت سنت ها و آداب و رسوم اسلامی ملی در حماسه هشت سال دفاع مقدس عبارتند از: امر به معروف و نهی از منکر، اقامه نماز جماعت، دعوت به نیکی و احسان و انفاق، سرودن ترانه ها و سرودهای ملی و محلی با مضامین حماسی و مذهبی، پیوند هویت ایرانی با هویت اسلامی در دفاع از کشور، عفو و گذشت و تحمل ناملایمات در سختی ها.

٤- نمادهای آمادگی برای دفاع از مرزهای کشور در حماسه هشت سال دفاع مقدس عبارتند از: دفاع از اراضی و مناطق مرزی کشور، استفاده از همه ظرفیت های ملی، وطن دوستی و دفاع از دشمن متجاوز به خاک وطن، ادبیات و هنر حماسی مانند تدوین رمان ها و داستان ها و سرودن اشعار و خلق هنرهای حماسی.

ب) انقلابی و بسیجی

یکی از مؤلفه های کارکردی الگوی فرهنگ دفاع مقدس، رفتار انقلابی و بسیجی است.

مهم ترین شاخص های رفتار انقلابی و بسیجی در حماسه هشت سال دفاع مقدس عبارتند از:

١- روحیه مردمی و حضور در میدان های دشوار: روحیه مردمی و ترکیب آن با اکسیر اخلاص و شجاعت، فضای فرهنگی خاصی را در دفاع مقدس شکل داد که بر اثر آن بسیجیان و رزمندگان دفاع مقدس برای حضور در میدان های پر خطر سر از پا نشناخته و برای رفتن به خط مقدم جنگ بر دیگر بسیجیان سبقت گیرند. این روحیه و رفتار رزمندگان در جنگ تحمیلی دستاوردهای ارزشمندی مانند مقاومت در برابر هجوم دشمن، بستن راه پیشروی دشمنان، زمین گیر کردن دشمن در دشت های جنوب و کوه های بلند غرب و نهایتا بیرون راندن و تعقیب آنان در سرزمین شان و اعتراف به شکست آنان را در پی داشته است. رزمنده ای درباره شجاعت سردار شهید حسن باقری می گوید: «شب قبل عملیات بود. حسن باقری با روحیه بسیجی ای که داشت با شجاعت تمام برای شناسایی تا عمق خاک دشمن رفت. او وقتی از همه چیز مطمئن شد، نیروهایش را برای حمله به جلو فرستاد» (خسروی راد، به نقل از چشم بیدار: ١٣٥).

٢- پیروی و تبعیت از ولایت امر: مهم ترین چیزی که در احوالات رزمندگان، اسرا، شهدا و خانواده های ایثارگران به عنوان یک رفتار برجسته در دوران دفاع مقدس مشهود بوده پیروی و تبعیت از رهبری امام خمینی است. این تبعیت که در باورهای دینی آنان ریشه داشته به گونه ای بود که مادر ٤ شهید پس از شهادت فرزند آخرش گفت: به امام سلام مرا برسانید و بگویید چهار فرزندم فدایی شما، از امروز چادر به کمر می بندم و از انقلاب و نظام دفاع می کنم (به نقل از آیت الله موحدی کرمانی).

٣- حماسه گرایی، شهادت طلبی و استکبارستیزی: یکی از شاخص های فرهنگ دفاع مقدس، حماسه گرایی، شهادت طلبی و استکبارستیزی رزمندگان است. جنگ نابرابر دشمن درعده و عده، مهم ترین سرمایه نظام جمهوری اسلامی در خلق حماسه هایی مانند طریق القدس، فتح المبین، بیت المقدس، والفجر ٨ و دیگر عملیات هایی شد که منجر به آزادسازی میهن اسلامی و تنبیه متجاوز در درون سرزمین شان بود.

٤- بصیرت و هوشمندی در دفاع از انقلاب اسلامی: هوشمندی و بصیر بودن رزمندگان دفاع مقدس در قبال شناخت دشمن و ترفندهای سیاسی روانی موهبت بزرگ الهی بود که ناکامی دشمن را به دنبال داشت. بصیرت که قطب نمای حرکت ملت قهرمان ایران در طول سال های انقلاب اسلامی است، برخاسته از فرهنگ اسلامی است که «ادعوا الی الله علی بصیره انا و من التبعنی» (یوسف ، ١٠٨). و یا حضرت امیر(ع) می فرماید: «لا یحمل هذالعلم الا اهل البصر و الصبر» بصیرت را معیار اصلی در دینداری و ایستادگی در برابر دشمن می داند.

ج) مدیریت جهادی

مهم ترین شاخص های مدیریت جهادی رزمندگان در حماسه هشت سال دفاع مقدس  عبارتند از:

١- پای بندی به قوانین و رعایت سلسله مراتب: شهید حسن باقری هر وقت در برابر محسن رضایی فرمانده وقت سپاه قرار می گرفت با فروتنی سخن می گفت و نزد او صدا را بلند نمی کرد؛ به طوری که وقتی یکی از نیروها عصبانی می شد و مسائلی را با تندی به فرماندهی کل می گفت او ناراحت می شد و می گفت: «جلو فرمانده نباید این طور صحبت کرد...» (سیرت سرداران، ١٣٦٦: ٤٠).

٢- تکلیف گرایی و استفاده از راه های میان بر: تکلیف گرایی یعنی «دغدغه انجام درست و به موقع وظیفه بدون لحاظ نتیجه و حرکت با انگیزه فرمانبری از خداوند و کسب رضایت اوست» (خطیبی کوشکک ، ١٣٩٠: ٧١). امام خمینی و مقام معظم رهبری دو الگوی تکلیف گرایی می فرمایند: «آنچه برای ما مهم است عمل به تکلیف شرعی است» (صحیفه نور، ج ٧: ٣٧). «در درجه اول برایمان انجام تکلیف مهم باشد» (حدیث ولایت، 1 /11 /1368).

٣- مجاهدت، استقامت، روحیه مقاومت و پایداری در برابر دشمن: از شاخص های برجسته مدیریت جهادی مجاهدت در برابر دشمن است. روحیه جهادی رزمندگان تبلور عینی روحیه امام خمینی بود؛ هنگامی که آمریکا ناوهای جنگی خود را برای حمایت از صدام به خلیج فارس گسیل داشت، مسوولان رده بالا در این باره نظر امام را جویا شدند. ایشان با کمال شجاعت و با روحیه جهادی و راهبردی فرمود: «اگر من بودم با ورود اولین ناو آمریکایی به خلیج فارس آن را هدف قرار می دادم» (حاج احمد خمینی، به نقل از ستوده ، ١٣٧٦: ٢٤٣).

٤- تعهد، قاطعیت و کارآمدی: رفتار متعهدانه به همراه قاطعیت در عرصه مدیریت از ارکان مهم کارآمدی و رسیدن به اهداف در دوران دفاع مقدس بود. این منطق برخاسته از منطق قرآنی «لا تظلمون و لا تظلمون» است که مؤمنان باید با قاطعیت در برابر دشمن ظالم بایستند.

خلاصه و نتیجه گیری

در این تحقیق، الگوی فرهنگ دفاع مقدس که ریشه در فرهنگ اسلامی ایرانی دارد، در سه بعد بینشی ، گرایشی و رفتاری و در ٣٦ شاخص شامل: خدامحوری، ولایت مداری، معادباوری (مؤلفه های بینشی) مقصد الهی، کرامت انسانی، معنویت گرایی (مؤلفه های گرایشی) پاسداشت سبک زندگی اسلامی ایرانی، انقلابی و بسیجی، مدیریت جهادی (مؤلفه های کنشی) طراحی شد. گذشت بیش از یک ربع قرن از حماسه هشت سال دفاع مقدس، ضرورت روزافزون ارائه الگوی فرهنگ دفاع مقدس را برای بهره گیری نسل جدید و بازنمایی به دیگر جوامع اسلامی در شرایط جنگ نیابتی امروز برجسته ساخته است. در شرایط حاضر که با پدیده های نوپدید در هویت سازی و تغییر فرهنگ کشور مواجهیم، اقداماتی مانند: تبیین ابعاد، مؤلفه و شاخص های فرهنگ دفاع مقدس در سطوح و عرصه های مختلف از سوی پژوهشگاه دفاع مقدس، گفتمان سازی صحیح فرهنگ دفاع مقدس در خانواده ها، مراکز آموزشی و عرصه های عمومی جامعه ، مطالبه گری از مسوولان در باز نشر فرهنگ دفاع مقدس، الگو بودن رزمندگان و ایثارگران هشت سال دفاع مقدس در پایبندی به فرهنگ دفاع مقدس و انتقال آن به نسل جدید، توسعه برگزاری کارگاه ها و دوره های آموزشی تربیت مدرس و مربی دفاع مقدس در سطح حوزه های علمیه و مراکز آموزش عالی، تعیین واحد درسی خاصی با عنوان «فرهنگ دفاع مقدس» در مراکز علمی و آموزشی، دوره های ارتقای توانمندی علمی بصیرتی مدیران و کارشناسان فرهنگی، تدوین برنامه های ویژه در رسانه ملی و فضای مجازی به منظور تولید برنامه های جدید در بازشناسی فرهنگ دفاع مقدس، و نیز اندیشه ورزی و نظریه پردازی از سوی محققان کشور در کرسی های آزاداندیشی از روش های مهم در بهره گیری از فرهنگ دفاع مقدس (که ریشه در فرهنگ اصیل دینی ایرانی دارد)، در توسعه و تعمیق هویت ملی است.

منابع

- قرآن کریم

- اجلالی، منصور؛ هاشمی، حسن (١٣٩٣)؛ بصیرت قطب نمای حرکت صحیح، تهران: معاونت سیاسی سازمان عقیدتی سیاسی ودجا.

- امام خمینی (ره) (١٣٦١)؛ صحیفه نور، ج ٧، چ ١، تهران: مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.

- بهداروند، محمدمهدی (١٣٩٠)؛ دستاوردهای فرهنگی دفاع مقدس و آفت های تهدید کننده آن، قم: کتاب فردا.

- بی نام (١٣٧٥)؛ حدیث ولایت، چ ١، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.

- بی نام (١٣٧٧)؛ امام و دفاع مقدس (خاطرات سردار باقری)، چ ١، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

- بی نام (بی تا)؛ سفیران نور، مرکز پژوهش های فرهنگی بنیاد شهید انقلاب اسلامی ، ج ١.

- بی نام (١٣٦٦)؛ سیرت سرداران، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.

- بی نام (١٣٦٨)؛ نبرد فاو، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.

- بی نام (١٣٧٠)؛ صبر و ظفر، معاونت تبلیغات و روابط عمومی ارتش جمهوری اسلامی.

- بی نام (١٣٩٢)؛ نقشه مهندسی فرهنگی کشور، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.

- تقی زاده اکبری، علی؛ سنگری، محمدرضا؛ عبداللهی، مهدی (١٣٨٧)؛ عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس، قم: پژوهشکده تحقیقات اسلامی.

- حسینخانی، نوراله (١٣٩٢)؛ مبانی نظری اندیشه های دفاعی امام خامنه ای، تهران: دانشگاه صنعتی مالک اشتر.

- خطیبی کوشکک، محمد (١٣٨٦)؛ راهکارهای حفظ و نشر ارزشهای دفاع مقدس، قم: زمزم هدایت.

- -------- (١٣٩٠)؛ ارزشها در دفاع مقدس، قم: پژوهشکده تحقیقات اسلامی.

- ستوده، امیررضا (١٣٧٦)؛ پا به پای آفتاب، چ ١، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

- عامری، داود (١٣٩٣)؛ پیوست فرهنگی، تهران: معاونت فرهنگی ستاد کل نیروهای مسلح.

- فقیهی، سیدمهدی؛ مهرآبادی، محسن (١٣٨٢)؛ مشاهدات فرهنگ جبهه، تهران: فرهنگ گستر.

- کیوی، ریمون؛ کامپنهود، لوک وان (١٣٧٠)؛ روش تحقیق در علوم اجتماعی ، ترجمۀ عبدالحسین نیک گهر، تهران: نشر فرهنگ معاصر.

- کاویانی، محمد (١٣٩١)؛ سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

پی نوشت: