مشاهیر علوی مدفون در بقیع

مقدمه

بقیع، قبرستان قدیمی مدینه است که بهترین عزیزان پیامبر و سربازان فداکار اسلام، در آنجا مدفون اند و در گذشته بیشتر آنها سنگ قبر، محجر و نشانه و حتی گنبد و بارگاه داشته است. همچنین بسیاری از شخصیت های برجسته و افراد والامقام، که از صدر اسلام تاکنون در این سرزمین مقدس آرمیده اند، و قبورشان مجهول است؛ قبوری که چنانچه، هر یک از آنها در دیگر بلاد اسلامی قرار داشت، آن چنان آباد و مجلل می بود که چهره آن شهر را عوض می کرد. سمهودی در «وفاء الوفا» از مالک روایت کرده است: «در این آرامگاه، ده هزار نفر از صحابه گرامی و اکابر اسلام مدفون اند» (سمهودی، 1421ق، ج3، ص237) لیکن قبور تعدادی از آنها مخفی است و برخی دیگر هم که معلوم بوده ولی به مرور زمان از بین رفته و متأسفانه بسیاری از آنها را هم در این قرن اخیر از میان برده اند.

«رفعت پاشا» نویسنده «مرآة الحرمین» عقیده دارد: «بیش از دو هزار نفر از اصحاب و تابعین، در این قبرستان دفن شده اند» (رفعت پاشا، 1377، ج1، ص213)

در گذشته، بقیع و مرقد امامان معصوم: عموماً دارای بقعه و گنبد و بارگاه بوده است و لیکن در سال های اخیر همه آنها تخریب گردیده و هم اکنون هیچ آثاری از آنها، جز چند قطعه سنگ که در بالا و پایین قبور گذاشته شده، وجود ندارد. از آنجا که طبقه اول ائمه و صحابه و اهل بیت در نوشته های مختلف معرفی شده اند، در اینجا به معرفی دیگر علویان مدفون در بقیع، که کمتر فهرست شده اند، می پردازیم:

مقبره های خانوادگی در بقیع

از مجموع گفتار مورخان چنین برداشت می شود که مردم مدینه  که قبلاً اجساد درگذشتگان خود را در نقاط مختلف و در دو گورستان عمومی به نام گورستان «بنی حرام» و «بنی سالم»، و گاهی در داخل منازل خود دفن می کردند  با رسمیت یافتن بقیع، به مناسبت دفن جسد عثمان بن مظعون= و ابراهیم فرزند پیامبر خدا(ص)، به آنجا توجه نمودند و عده ای از صحابه و یاران پیامبر خدا به تدریج در آنجا، و بعضی از اقوام و عشیره پیامبر خدا(ص) در داخل بعضی از منازل متصل به بقیع دفن شدند.

با اینکه وضع بقیع، با گذشت چهارده قرن، دگرگون شده و از قبور زیادی که در این آرامگاه تاریخی به افراد معروف از صحابه و شخصیت های اسلامی تعلق داشت، به جز تعدادی محدود، باقی نمانده است، ولی در عین حال، همین تعداد از قبور نیز می تواند مؤید گفتار این مورخان، و بیانگر نظم و ترتیب موجود در آن دوران باشد؛ زیرا گذشته از اینکه قبور همه اقوام پیامبر خدا در قسمت غربی بقیع واقع شده است، هر گروه از آنان نیز به تناسب ارتباطشانبا همدیگر و انتسابشان به پیامبر خدا (ص) در یک نقطه معین و جایگاه مخصوص و در کنار هم دفن شده اند؛ مثلاً قبور ائمه چهارگانه با قبر عباس و فاطمه بنت اسد در یک نقطه و در کنار هم، و همه همسران پیامبر خدا (ص) در یک نقطه معین و در کنار هم، و رقیه و ام کلثوم دختران پیامبر در کنار هم، و عمّه های آن حضرت با ام البنین در کنار هم است که مجموع این بخش به نام «مقابر بنی هاشم» معروف گردیده است؛ همان گونه که سایر بخش های مختلف بقیع نیز به نام های خاصی نامیده شد؛ مانند «روحاء» و «زوراء».[1]

جالب توجه است که در میان این چند خانه،[2] تنها خانه عقیل بن ابی طالب دارای اهمیت و خصوصیت ممتاز است؛ به طوری که این خانه مورد توجه پیامبر خدا(ص) و افراد سرشناس پس از آن حضرت بود و نیز معرفی منازل دیگر در جهت معرفی خانه عقیل و در حول محور آن انجام می گرفت.

این اهمیت و خصوصیت از اینجا به وجود آمد که این خانه، گرچه از نظر ساختمانی، یک خانه مسکونی و منتسب به عقیل بن ابی طالب بوده، اما در عین حال به آرامگاه خصوصی و خانوادگی اقوام و فرزندان پیامبر خدا مبدل گردید. اولین کسی که در داخل آن دفن شد، فاطمه بنت اسد،[3] و به احتمال ضعیف فاطمه دختر پیامبر خدا(ص)، و پس از آن، عباس عموی پیامبر است. پس از آنها پیکر پاک و مطهر چهار تن از ائمه هدی: و فرزندان پیامبر خدا (ص) در این بیت به خاک سپرده شد. این موضوع از مسلمات تاریخ است و دیده نشده که مورخ و مدینه شناسی در اصل این مطلب، شک و تردید یا نظر مخالفی داشته باشد؛ مگر در مورد قبر متعلق به فاطمه که آیا منظور از وی فاطمه بنت اسد است یا فاطمه، دختر گرامی پیامبر خدا(ص)، که خارج از موضوع این مقاله است.

در اینجا به شماری از علویان که در قبرستان بقیع دفن شده اند، اشاره می شود:

قرن دوم

1. محمد حنفیة بن امام علی امیرمؤمنان(ع)

شهرت محمد بن حنفیه، مانع از تطویل و درازگویی دربارة اوست. از آنجا که تاریخ درگذشت محمد حنفیه در سال 81 قمری است و در آن هنگام 65 سال داشت، به دست می آید که او در سال 16 قمری به دنیا آمده است (ابن سعد، 1215ق، ج5، ص87)

در رجال کشی از حضرت علی(ع) نقل شده که چهار محمد، مانع نافرمانی خدا می شوند؛ این چهار محمد عبارت اند از: محمد بن جعفر طیار، محمد بن ابی بکر، محمد بن حنفیه و محمد بن ابی حذیفه (کشی، 1439ق، ج1، ص286) مامقانی با اشاره به این حدیث، عدالت و پاکی محمد بن حنفیه را اثبات می کند (مامقانی، 1351ش، ج3، ص111)

وی در نبردهای حکومت امیرمؤمنان، نقش فعالی در یاری آن حضرت داشت.

شیخ طوسی از کشی از امام باقر(ع) نقل کرده است: «در بیماری محمدبن حنفیه من در کنارش بودم و چشم او را بستم و غسلش دادم و کفنش کردم و نماز بر او خواندمو او را [در بقیع] به خاک سپردم» (کشی، ص315) البته در گزارشی از منابع غیر شیعی آمده است که ابان بن عثمان (پسر خلیفه سوم) بر وی نماز خواند (مزی، ج10، ص285)

در محل دفن محمد بن حنفیه اختلاف است؛ سیدمحسن امین به سه مکان اشاره می کند: ایلِه، طائف و مدینه در قبرستان بقیع (امین، ج14، ص270) ولی مسلم است که وی در مدینه وفات یافته و در بقیع دفن شده است (مدرسی، 1359ش، ج7، ص484)

2. زید بن امام حسن(ع)

کنیه زید، ابوالحسن یا ابوالحسین بود. وی فرزند ارشد امام حسن مجتبی(ع)، و مادرش ام بشیر بنت ابی مسعود البدری بود (ابن سعد، 1215ق، ج5، ص244)

تاریخ تولد زید، مبهم است و هیچ یک از مورخان و علمای رجال اشاره ای به آن نداشته اند. وفات وی در سال 120 قمری بوده و در هنگام وفات 100 یا 95 یا 90 سال داشته است (ابن حجر عسقلانی، ج3، ص350) پس می‎ توان احتمال داد وی بین سال‎ های 20 تا 30 هجری متولد شده است.

به رغم گزارشی که درباره عدم حضور وی در کربلا وجود دارد، ولی مقاتل الطالبیین، که قدیمی ترین منبع درباره شهدای آل ابی طالب است، زید را جزء اسرای کربلا دانسته است (اصفهانی، 1385ش، ص119)

زید بن حسن(ع)، امور مربوط به صدقات رسول الله(ص) را بر عهده داشت که پس از به حکومت رسیدن سلیمان بن عبدالملک، به دستور او، از این مقام عزل شد تا هنگامی که عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید. خلیفه وقت نام های بدین مضمون برای عامل مدینه نوشت: «زید بن حسن(ع)، [شخصیت] شریف بنی هاشم و مسن ترین آنان است. وقتی که این نامه به دست تو رسید، صدقات پیامبر(ص) را به او بازگردان و در این کار، او را یاری کن» (مفید، 1413ق، ج2، ص176)

در مذمت وی، روایتی در بحار به نقل از خرائج راوندی آمده است که وی نزد خلیفه، امام باقر(ع) را متهم به سحر کرد و در شهید شدن ایشان نقش داشت. ولی آیة الله خویی این روایت را به دلیل مرسل بودن و اشکال محتوایی نمی پذیرد (راوندی، 1409ق، ج2، ص601)

در تاریخ وفات زید، اختلاف است. شیخ مفید گفته است که وی در سن نود سالگی وفات یافت و سیدمحسن امین وفات وی را در سال 120 قمری در سن نود یا صد یا 95 سالگی می داند. وی در سرزمینی میان مکه و مدینه به نام «حاجز» (در 6 میلی مدینه)  نزدیک «ثغره»، که محلی در حجاز است  وفات یافت (عمری، 1422ق، ص20)

در تشییع جنازه زید، برادرزاده هایش، حسن و ابراهیم بن حسن، زیر تابوت را گرفته بودند و عبدالله بن حسن المثنی، معروف به عبدالله محض، پیشاپیش جنازهْ پیاده حرکت کرد و به احترام وی، دیگران نیز از مرکب پیاده شدند. جنازه را وارد منزل کردند و در آنجا غسل دادند. سپس آن را به قبرستان بقیع بردند و همان جا به خاک سپردند. پس از مرگ وی، برخی شعرا در وفاتش مرثیه ها سرودند؛ از جمله قدامة بن موسی الجحمی (بلاذری، 1959، ج3، ص 73)

3. حسن مثنّی بن امام حسن مجتبی(ع)

مادر حسن مثنی، خَولَه بنت منظور بن زَبّان فَزاری بود (مصعب بن عبداللّه، 1953 م، ص46) خوله پس از کشته شدن همسرش، محمد بن طلحة بن عبیدالله، در جنگ جمل (36ق.)، به همسری امام حسن(ع) درآمد. کنیه حسن مثنی، ابومحمد است (ابن قتیبه الدینوری، 1407 ق، ص112) همسر او، دختر عمویش، فاطمه دختر امام حسین(ع)، بود.

وی در روز عاشورا در سپاه امام حسین(ع) جنگید و زخمی و اسیر شد. دایی اش، اسماء بن خارجه فزاری، وی را نجات داد. او در کوفه تحت درمان قرار گرفت و با بازیافتن سلامت خود، به مدینه بازگشت (مفید، 1413ق، ج2، ص25؛ ابن طاووس، 1417 ق، ص63)

حسن مثنّی، بر اساس وصیت امام علی(ع)، متولی صدقات و موقوفات امیر مؤمنان(ع) در مدینه بود (مصعب بن عبداللّه، 1953م، ص46).

پس از کشته شدن ابن اشعث در سال 85 قمری[4]، حسن مثنی نیز متواری شد. سرانجام فرستادگان ولید بن عبدالملک او را مسموم کردند و به قتل رساندند. جنازه او را به مدینه منتقل کردند و در بقیع به خاک سپردند (ابن عنبه، بی تا، ص100).

در صحیح بخاری، ضمن روایتی نقل شده که فاطمه دختر امام حسین(ع) همسر حسن مثنی، بر مزار وی بقعه ای ساخت (صحیح بخاری، 1422ق، کتاب الجنائز، باب 61، ج 3، ص255).

4. فاطمه بنت امام حسین (ع)

مادر فاطمه، ام اسحاق  دختر طلحه، همسر قبلی امام حسن(ع)  بود (مفید، 1413ق، ج2، ص491؛ ابن سعد، 1215ق، ج3، ص214) وی، به احتمال قوی، در سال 51 قمری به دنیا آمده است ، او را بزرگ ترین دختر امام حسین(ع) دانستنه اند (ابن اثیر، 1385ش، ج4، ص86)

فاطمه از ازدواج با پسر عمویش، حسن مثنی، چهار فرزند به نام های عبدالله، ابراهیم، حسن و زینب داشت و از همسر دومش، عبدالله بن عمرو بن عثمان، دارای سه فرزند به نام های محمد دیباج، قاسم و رقیه بود (ابن قتیبه الدینوری، 1407 ق، ص199) بیشتر فرزندان و نوادگان وی، در مبارزه با خلفای بنی عباس به شهادت رسیدند یا زندانی شدند (طبری، 1436ق، ج7، ص536) فاطمه را ثقه، و از طبقه چهارم راویان دانسته اند (ابن حجر عسقلانی، ج2، ص657)

گفته شده فاطمه دختر امام حسین(ع)، حدود سال 117 قمری، در مدینه درگذشته و در بقیع دفن شده است (ابن جوزی، 1412ق، ص251؛ ابوسعیده، 2004م، ص96) همچنین برخی از مورخان، بدون اشاره به تاریخ وفات، گفته اند او در هنگام وفات، نود سال داشته است (ابن حِبّان، 1973م، ج5، ص301) نیز گفته اند وی در زمان خلافت هشام بن عبدالملک (حکومت: 105-125ق.) درگذشت ، قبری در قبرستان باب الصغیر، به وی منسوب است (خامه یار، 1390ش، صص126-87)

5. سکینه بنت امام حسین(ع)

سکینه دختر امام حسین(ع) را باهوش ترین، زیباترین، خوش اخلاق ترین، باتقواترین و بزرگ زنان زمانه خویش دانسته اند. امام حسین (ع)، سکینه را بنده ای غرق در ذات الهی معرفی کردندکه نشان دهنده فضل وکمال اوست (ابن خلکان، 1364ش، ج2، ص394)

سکینه دختر امام حسین(ع)، از رباب دختر امرؤالقیس بود (اصفهانی، 1385ق، ص192) نام او را آمنه، امینه و امیمه ذکر کرده اند و گفته اند به سبب سکون، آرامش و وقاری که داشت، مادرش او را سکینه لقب داده بود (ابن جوزی، 1412ق، ج7، ص) زمان تولد او مشخص نیست؛ اما او را کوچک تر از خواهرش، فاطمه، معرفی کرده اند (ابن اثیر، 1385ش، ج4، ص86) از کتاب های تاریخی برمی آید سکینه در زمان حرکت امام حسین(ع) به کربلا، بالغ، و در سن ازدواج بوده است؛ زیرا زمانی که حسن مثنی، یکی از دختران امام حسین را خواستگاری کرد، امام او را در انتخاب بین سکینه و فاطمه مخیر کرد (اصفهانی، 1415ق، ج21، ص79)

در کتاب های رجالی، از سکینه به عنوان یکی از راویان حدیث یاد شده است که برخی از او روایت نقل کرده اند. سکینه همراه خواهرش، فاطمه، از راویان حدیث پدر خود، امام حسین(ع)، به شمار می آیند (ابن حبان، 1973م، ج4، ص352) راویانی همچون عبیدالله بن ابی ارفع، فائد مدنی، سکینه دختر اسماعیل بن ابی خالد و سکینه دختر قاضی ابی ذر از او روایت نقل کرده اند (طبرانی، 1405ق، ج3، ص132)

سکینه پس از اسارت، به همراه کاروان اسرا به مدینه بازگشت. از زندگی او در مدینه تا زمان وفات، در منابع تاریخی، گزارش چندانی در دست نیست و تنها به ذکر بعضی از مناظرات و مجالس علمی اکتفا شده است (اصفهانی، 1415ق، ج16، ص362) چگونگی وفات و محل دفن سکینه نیز مورد اختلاف مورخان بوده است. برخی از منابع تاریخی وفات سکینه را 5 ربیع الاول سال 117 قمری در مدینه نقل کرده اند (ابن عساکر، 1421ق، ج69، ص218) بنا بر نقل این منابع، خالد بن عبدالله (حاکم وقت) بر او نماز خواند و او را در قبرستان بقیع به خاک سپردند. برخی نیز گفته اند وقتی سکینه با اصبغ بن عبدالعزیز ازدواج کرد، از مدینه به طرف مصر حرکت کرد و در دمشق درگذشت (ابن خلکان، 1364ش، ج2، ص396) در قبرستان باب الصغیر دمشق، قبری منسوب به سکینه وجود دارد. عده ای نیز گفته اند پس از ازدواج با اصبغ بن عبدالعزیز به مصر رفت و در آنجا مدفون شد. بقعه ای در قاهره نیز به سکینه بنت الحسین، منسوب است (ابن عساکر، 1421ق، ج69، ص421)

بر اساس گزارش های موجود در مقاتل، سکینه در واقعه کربلا حضور داشت. بنا بر نقل این منابع، در روز عاشورا، امام حسین(ع) برای آخرین وداع، از میدان جنگ به سوی اهل بیت خود بازگشت و با آنان وداع کرد. سپس نزد دختر خود، سکینه، رفت که در گوشه ای نشسته بود و می گریست. امام حسین(ع) او را به صبوری دعوت کرد و در آغوش کشید، اشک از چشمان او پاک کرد و در ضمن، اشعاری به سکینه گفت. پس از واقعه عاشورا، سکینه و دیگر اسیران کربلا را به کوفه و شام بردند (ابن طاوس، 1417ق، ص134)

6. زینب دختر امام باقر (ع)

زینب از پدرش حدیث نقل می کرد و در مدینه مجلس درس و بحث داشت. وی با پسر عموی خود، عبدالله بن حسین الاصغر بن امام سجاد(ع) ازدواج کرد. او سرانجام در مدینه وفات نمود و در بقیع به خاک سپرده شد (زرباطی، 1389ش، ص155-156)

7. محمد بن عبدالله محض بن حسن مثنی بن امام حسن(ع)، معروف به «نفس زکیه»

محمد به کثرت زهد و عبادت و فقه و دانایی معروف بود. او در سال 100 قمری به دنیا آمد. مادرش هند، دختر ابی عبیدة بن عبدالله بن زمعه، است. به دلیل آنکه در تمام سلسله والدینش کنیز وجود نداشت و سلسله مادران وی، همه از قریش بودند، به او لقب صریح قریش دادند (ابن عنبه، بی تا، ص86)

پدر وی، عبدالله محض، با نسبت دادن لقب مهدی به او، مردم را به بیعت با وی دعوت کرد. ازاین رو نامزد جمعی از بنی هاشم برای خلافت پس از امویان بود که با پیشی گرفتن بنی عباس به چنین مقامی نرسید؛ اما با آغاز حکومت عباسیان، حمایت عمومی در میان مردم و حتی دانشمندان و اهل حدیث برای او به وجود آمد (جعفریان، 1378ش، ج1، ص70) محمد در سال 145قمری خروج کرد و با 250 نفر وارد مدینه شد و مردم، به فتوای مالک بن انس، با وی بیعت کردند. منصور او را ابتدا دعوت به صلح کرد، اما محمد نپذیرفت و با عدة کمی از یارانش که هنوز بر بیعت خود پایدار بودندبه نبرد سپاه خلیفه رفت و شکست خورد و سرانجام در روز دوشنبه، 14 رمضان سال 145قمری، کشته، و در بقیع دفن شد (اصفهانی، 1385ق، 251)

8. حسین الاصغر بن امام علی بن الحسین السجاد(ع)

امام سجاد (ع) دو پسر به نام حسین داشت: یکی حسین اصغر و دیگری حسین اکبر (فخر رازی، 1377ش، ص161) حسین اکبر از امام باقر(ع) بزرگ تر بود. ازاین رو فرزند دیگر خود را حسین اصغر نامید. او در زهد و تقوا، شبیه پدر بزرگوارش بود (ابن طقطقی، 1415ق، ص281؛ طوسی، 1415ق، ص112)

حسین اصغر از اصحاب پدر و برادر و برادرزاده اش، امام سجاد ، امام باقر (طوسی، 1415ق، ص182) و امام صادق (ع)، (ابن حبان، 1973 م، ج3، ص294) است. وی احادیث زیادی از هر سه بزرگوار و همچنین از عمه اش، فاطمه بنت الحسین(ع)، و از وهب بن کیسان (مفید، 1413 ق، ج2، ص175) نقل کرده است (بیهقی، 1410 ق، ج1، ص381) حسین، مکنا به ابوعبدالله (فخر رازی، 1377ش، ص161)، مردی عفیف، فاضل، محدث، و دریای متلاطمی از دانش و پرهیزکاری و ورع (مفید، 1413ق، ج2، ص175) بود و به قرشی هاشمی، مدنی، تابعی (طوسی، 1415ق، ص182) یاد می شود. از اعقاب و نوادگان او، عالمان و دانشمندان بسیاری در حجاز، عراق، شام و عراق عجم برخاسته اند (کیاءگیلانی، 1409ق، ص115) از بزرگان جلیل القدر و نقبای اشراف (ابن طقطقی، 1415ق، ص281) و «سادات مرعشی؛ مازندران» و «سادات اعرجی؛ ایلام» و «سادات عبیدی و مختاری؛ سبزوار» نیز نسبشان به حسین اصغر می رسد (ابن عنبه، بی تا، ص378)

مادر حسین اصغر، امّ ولدی به نام «سعاده» است (ابن عنبه، بی تا، ص378) برخی، از جمله ابونصر بخاری گفته اند: «او با امام باقر(ع) برادر تنی بوده است» (بخاری، 1376ش، ص110) اما صحیح این است که وی با حسین اکبر از یک مادر است (فخر رازی، 1377ش، ص161)

گویند امام صادق(ع) درباره وی فرمود: «عمّی الحسین من الذین یمشون علی الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما» (ضامن بن شدقم، 1378ش، ج2، ص156)

حسین اصغر در خداترسی، بی نظیر یا کم نظیر بود؛ چنان که روایت شده به حدی می ترسید که گویی وارد آتش شده و پس از آن خارج گشته است (مفید، 1413ق، ج2، ص174-175)

حسین اصغر در سال 157 قمری، در 77 سالگی، در مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع دفن شد (بخاری، 1376ش، ص110) سن او را هنگام وفات 64، 74 و 76 سال، (سخاوی، 2007م، ج1، ص295) و سال وفات او را 150 قمری نیز (ضامن بن شدقم، 1378ش، ج2، ص155) نوشته اند. به برخی از روایات او در منابع حدیثی اشاره شده است (ابن قولویه، 1417ق، ص126 و 127) مزاری به وی در روستای برزنون نیشابور منسوب است که صحت ندارد و یکی از نوادگان حسین اصغر در آنجا دفن است.

9. اسماعیل بن امام صادق(ع)

مادرش فاطمه، دختر حسین بن علی بن حسین(ع) بود امام صادق(ع) اسماعیل را بسیار دوست داشت(مفید، 1413ق، ج2، ص209)

تاریخ تولد اسماعیل دقیقاً مشخص نیست؛ اما برخی گفته اند با توجه به تولد برادر او، امام کاظم(ع)، در سال 128 یا 129 قمری و اختلاف 25 سال میان امام کاظم(ع) و اسماعیل، احتمالاً اسماعیل در سال 103 یا 104 قمری به دنیا آمده است.

ارتباط خطابیه[5] با اسماعیل و دعوت ایشان به امامت وی، در بسیاری از منابع، از جمله منابع اسماعیلی ، امامی و غیر شیعی نقل شده است. سعد بن عبدالله اشعری (اشعری، 1361ش، ص 80-81) و نوبختی (نوبختی، 1388ش، ص 57-59)، اسماعیلیه خالصه را همان خطابیه دانسته اند که گروهی از ایشان در زمره پیروان محمد بن اسماعیل درآمده و قائل به مرگ اسماعیل در زمان حیات پدر شده اند. ابوحاتم رازی[6] می نویسد: «خطابیه در زمان امام صادق (ع) قائل به امامت اسماعیل بوده اند». به گزارش ابوحاتم رازی، (رازی، 2003م، ص289) مبارکیه[7] قائل به مرگ اسماعیل و امامت فرزندش، محمد بن اسماعیل، در زمان حیات امام صادق(ع) بوده اند. به اعتقاد این گروه، اسماعیل جانشین امام صادق (ع) بوده است؛ اما چون در زمان حیات پدر فوت کرد، امام(ع) امر امامت را به محمد، فرزند وی، سپرد؛ زیرا پس از امام حسن و امام حسین(ع) جایز نیست که امامت از برادر به برادر منتقل شود (اشعری، 1360 ش، ص81 -80)

خویی، پس از بیان گزارش های مدح و ذم[8]، روایات مدح را ترجیح می دهد و وی را شخصی جلیل و مورد عطوفت پدر معرفی می کند (خویی، 1431ق، ج3، ص127)

سال های 133، 138 و 145 به عنوان سال وفات اسماعیل در منابع متفاوت ذکر شده است؛ اما بنا به برخی دلایل، به نظر می رسد سال 138 صحیح تر است (عمری، 1422ق، ص100؛ مقریزی، 1418ق، ص15؛ قمی، 1361 ش، ص224)

اسماعیل در منطقه ای به نام عُرَیض، در نزدیکی مدینه، از دنیا رفت (بخاری، 1376ش، ص34) تابوت وی بر دوش مردم در حالی به گورستان بقیع تشییع شد (بخاری، ص34؛ علوی، 1422ق، ص100) که امام صادق (ع) با وضعیتی غیر معمول پیشاپیش آن حرکت می کرد.

بر پایه روایتی از زرارة بن اعین، امام صادق(ع) ساعاتی پس از مرگ اسماعیل و پیش از دفن او، حدود 30 تن از یاران نزدیک خود را درباره مرگ فرزندش شاهد گرفت (نعمانی، 467-469؛ ابن شهرآشوب، 1376ق، ج1، ص266)

در دوره خلفای اسماعیلیِ فاطمیان (297 -567ق.)، که مهم ترین مروّج فرقه اسماعیلیه بودند، آرامگاهی بزرگ بر قبر اسماعیل ساخته شد. مرقد اسماعیل با دیوارهایی بدون در و پنجره احاطه شده بود و در بیرون از گورستان، به فاصله پانزده متری دیوار بقیع، در جهت غرب و روبه روی قبرهای ائمه قرار داشت. نیمی از محوطه در خیابان و نیمی از آن در پیاده رو بود و زائران در پیاده رو به زیارت می پرداختند (نجمی، 1380ش، ص290-289) این قبر، بر اساس نوشته مطری (م.741ق.)، مزاری بزرگ بود که در غربِ قبه عباس و چهار امام قرار داشت. قبر اسماعیل از سوی محبّان اهل بیت از شیعیان، به ویژه اسماعیلیه، زیارت می شد و بر اساس گزارش عیاشی،[9] در قرن چهارم هجری بسیار پررونق بود. حجگزاران شیعه ایرانی در سفر به مدینه، غالباً هنگام زیارت بقیع، به زیارت این امامزاده نیز می پرداختند و برخی از آنان در سفرنامه های خود، توصیفی از بارگاه او ثبت کردند. فرهادمیرزا (م.1305ق.)، که در سال 1292 قمری/1254 شمسی به مدینه رفته، گزارشی از این بارگاه ارائه کرده است (فرهادمیرزا، 1366ش، ص158)

با قدرت گیری وهابیان در حجاز، مرقدها و بارگاه ها ویران شد. در سال 1394قمری هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، محوطه پیرامون قبر اسماعیل تخریب، و چنین شایع شد که جنازه او پس از سده ها به صورت سالم، آشکار شده است. بر پایه برخی دیده ها و گفته های محلی، با پیش بینی های صورت گرفته و با هماهنگی برخی از بزرگان اسماعیلیه، جسد اسماعیل به درون گورستان بقیع منتقل، و نشانه گذاری شد. محل دفن او به دلیل وصف های متفاوت و از میان رفتن نشانه ها، دقیقاً مشخص نیست. محل آن را حوالی قبر ام البنین یا نزدیک شهیدان حرّه یا در ده متری قبر حلیمه سعدیه، در انتهای بقیع، دانسته اند (نجمی، 1380ش، ص290)

10. محمد بن اسماعیل بن امام جعفر الصادق

همچنین اسماعیل، نواده امام جعفر صادق و هشتمین امام در مذهب شیعه اسماعیلی است. وی در سال 128 قمری زاده شد. به گفته بعضی علمای شیعه اسماعیلی، او مرده است؛ اما برخی دیگر از علمای شیعه اسماعیلی معتقدند او به غیبت رفته است و باز خواهد گشت. بعضی از مفسران تاریخ نیز می گویند: «شیعیان اسماعیلی دچار انحرافی شده اند و محمد بن اسماعیل، همان مهدی موعود نزد آنان است که باز خواهد گشت».

دوران کودکی او در دوران زندگی امام جعفر صادق بود. او مدت بسیاری را مخفی در مدینه زندگی کرد؛ چنان که تنها گروهی از داعیان او را می شناختند. محمد پس از وفات پدرش در سال 138 قمری، در بین مردم از نظر علمی و معنوی مورد احترام بود. پس از فوت امام صادق(ع) برخی معتقد به امامت محمد شدند. قبر او در بقیع دفن است (سمعانی، ج1، ص156، کمونه، ص67)

بنا به روایات اسماعیلی، خلیفه عباسی، هارون الرشید، در جست وجوی او در مدینه بود؛ اما زبیده، همسر هارون، از پیروان امام بود و او را آگاه ساخت.[10] سرانجام، محمد بن اسماعیل مدینه را ترک کرد و به همراه برادرش، علی بن اسماعیل، به کوفه رفت (خامه یار، 1390ش، ص29)

11. عبدالله بن امام جعفر صادق(ع)

عبدالله دومین پسر امام صادق(ع) (پس از اسماعیل) (مفید، 1413ق، ج2، ص210)، و مادرش فاطمه، دختر حسین بن علی بن حسین بن علی(ع) بود، او به خاطرِ داشتن سرِ پهن (افطح الرأس) (ابن حزم اندلسی، 1418ق، ص59) یا پاهای پهن (افطح الرِجلَین)، به عبدالله افطح معروف شد. جایگاه عبدالله نزد پدرش همانند دیگر برادرانش نبود؛ چراکه او از نظر اعتقادی، متهم به مخالفت با پدرش بود و با حشویه نشست و برخاست می کرد و به مذهب مرجئه گرایش داشت (مفید، 1413ق، ج2، ص211)

هنگام شهادت امام صادق(ع)، عبدالله بزرگ ترین پسر ایشان بود. او با استناد به اینکه امامت به پسر بزرگ امام می رسد، ادعای امامت کرد و در ابتدا گروهی از شیعیان به او گرویدند. نقل شده است امام صادق(ع) پیش از رحلت خود، از ادعای دروغین امامت توسط عبدالله خبر داده و به فرزندش امام کاظم(ع) سفارش کرده بود عبدالله را واگذارد؛ چراکه به زودی از دنیا خواهد رفت (مسعودی، 1409ق، ص198)

در منابع آمده است شیعیان و اصحاب برای آنکه به صحت ادعای عبدالله یقین پیدا کنند، پرسش هایی مطرح کردند، ولی او از پاسخ صحیح باز ماند و در نتیجه بسیاری از شیعیان از او برگشتند. این پرسش ها در منابع نقل شده است. (نباطی بیاضی، 1384 ق، ج2، ص191-192)

از عبدالله، نسلی باقی نماند؛ ولی در برخی منابع اسماعیلی و غیر آن (ابن حزم الاندلسی، 1418 ق، ص59) صریحاً آمده است که خلفای فاطمی، نخست به جای اسماعیل، برادرش عبدالله افطح را امام و جدّ خود معرفی کردند و سپس از این امر عدول، و امامت اسماعیل را مطرح کردند. عبدالله هفتاد روز پس از شهادت امام صادق(ع) از دنیا رفت و در بقیع به خاک سپرده شد (قاضی نعمان، 1416ق، ج3، ص310) قبری نیز در قبرستان باب الصغیر دمشق به وی منسوب است (خامه یار، 1390ش، ص97)

12. محمد بن امام صادق(ع)

هرچند مسعودی ذیل اخبار منصور دوانیقی می نویسد: «در سال 148قمری، ابوعبدالله محمد بن جعفر بن محمد در 65 سالگی وفات یافت و او را در بقیع دفن کردند» (مسعودی، ج2، ص288)، ولی به نظر می رسد مسعودی شخص دیگری را با محمد بن جعفر اشتباه گرفته است؛ زیرا محمد تا زمان مأمون عباسی زنده بود و در قیام ابن طباطبا شرکت داشت و مکه و مدینه را به تصرف خود در آورد. سرانجام تسلیم عیسی جلودی، و به مرو نزد مأمون فرستاده شد و در سال 203قمری در جرجان[11] وفات یافت (ابونصر بخاری، 1376ش، ص109)

ابوالحسن بیهقی با جمله «فقتل بالسمّ فی حبس أبی مسلم و صلّی علیه المأمون و حمل جنازته»؛ «نحوه مرگ او را مسموم شدن از سوی ابومسلم نامی می داند و سپس می گوید: «مأمون بر آن نماز خواند و جنازه او را حمل کرد» (بیهقی، 1410ق، ج1، ص345؛ مستوفی قزوینی، 1381ش، ص98)

در کاوش هایی که هنگام بازسازی بنای مقبره محمد در رامیان آزاد شد،آجرهای متعددی به ابعاد 25×25 با قطر 5 الی 7 سانتی متر درمحل کشف شد که رنگ همه آنها قرمز بود؛ ازاین رو معلوم می شود بنایی که پیش از این وجود داشت، همان بنای صاحب بن عباد است یا اینکه بر روی بنای او بنایی ساخته شده است (فقیه بحرالعلوم، 1394ش، ص34)

 13. محمد بن عون الاکبر بن محمد حنفیه بن امام علی(ع)

وی نواده بزرگوار امام علی(ع) است. بنا به گفته ابوالحسن عمری علوی نسابه، در مدینه وفات یافت و در بقیع دفن شد (عمری علوی، 1422ق، ص429)

قرن سوم

14. علی العریضی بن امام جعفر صادق(ع)

علی، کوچک ترین فرزند امام صادق(ع)، هنوز به دنیا نیامده بود که پدرش رحلت کرد. وی همیشه همراه برادرش، موسی بن جعفر8، بود و از وی دانش فراوان آموخت و روایات بسیاری از ایشان نقل کرد (مفید، 1413ق، ج2، ص558) برخی از آن روایات، در کتابی به نام مسائل علی بن جعفر  که مشهور است و بارها چاپ و انتشار یافته، گرد آمده است.

از تاریخ تولد دقیق او خبری در دست نیست. بعضی گفته اند هنگام شهادت امام صادق(ع) (148ق.) دو سال داشت (قمی، 1391ش، ص224)، ولی بعضی بر آن اند که وی در آن هنگام، جوان بوده است برای مثال، مامقانی سن وی را در آن هنگام بین 16 تا 20 سال می داند؛ زیرا لازمه نقل روایت از پدرش، این سن را اقتضا می کند (مامقانی، 1371ش، ج2، ص273)

در تاریخ وفات علی بن جعفر اتفاق نظر وجود ندارد. بعضی رحلت او را در سال 210قمری دانسته اند (ابن حجر عسقلانی، 1413ق، ج2، ص33) و عده ای سال 220 قمری (خویی، 1431ق، ج21، ص291 و 292)؛ اما با دقتی که به عمل آمد روشن شد که تولد وی حدود سال 130قمری، و وفاتش نزدیک سال 220قمری، و سن شریف وی هنگام وفات حدود نود سال بوده است.

شیخ مفید در مورد وی چنین می گوید: «علی بن جعفر و برادرش، اسحاق، دو شخصیت اند که هیچ کس در فضل و تقوایشان اختلاف نکرده است». در جای دیگر نیز از او این گونه یاد کرده است:

علی بن جعفر از کسانی است که حدیث فراوان نقل کرده و روشی استوار داشته است. بسیار پارسا و دانشمند، و ملازم خدمت برادر ارجمندش امام موسی بن جعفر(ع) بود و خبرهای زیادی از آن حضرت نقل کرده است (مفید، 1413ق، ج2، ص206 و 208)

امام باقر(ع)، محله عریض[12] را خرید. پس از آن حضرت، عریض به امام صادق(ع) منتقل شد. امام صادق(ع) نیز وصیت کرد که پس از وی، عریض از آن علی، فرزند کوچکش باشد. لذا وقتی که وی بزرگ شد، در عریض ساکن گشت (قمی، 1391ش، ص224) ازاین رو نجاشی گوید: «علی بن جعفر، خود ساکن عریض شد و فرزندانش را بدان جهت، عریضی خوانند» (نجاشی، 1418 ق، ص176)

زبیدی نیز گوید: «علی بن جعفر را به عریض منسوب می دانند و چون ساکن عریض شد، فرزندان و ذریه اش را  که بسیارند  عریضی خوانند (تاج العروس ماده عرض).

مقبره علی بن جعفر در عریض، در گذشته معمور و آباد بود. علامه سیدمحسن امین گوید: «مقبره او در عریض دارای قبه ای عالی و زیارتگاه است» (امین، 1403ق، ج8، ص177).

رفعت پاشا، امیرالحاج مصریان، در کتاب ذی قیمت و پربار خود، مرآت الحرمین، می نویسد: «از ضریح هایی که خارج بقیع هستند... ضریح علی عریضی است که در شرق مدینه واقع است؛ به فاصله یک ساعت راه» (رفعت پاشا، 1377ش، ج1، ص427) در نیمه نخست سال 1381 شمسی، مقبره علی بن جعفر به بهانه احداث بلوار، توسط وهابی ها تخریب شد؛ اما با کمال تعجب جسد مطهر این فرزند امام صادق(ع) تر و تازه هویدا شد و مأمورین با احترام جسد را در بقیع دفن کردند (فقیه بحرالعلوم؛ 1398ش، ص131)

15- ابراهیم، احمد، صالح، سلیمان و عیسی فرزندان یحیی بن احمد بن محمد بن یحیی بن عبدالله المحض بن حسن مثنی فرزند امام حسن(ع)

این پنج تن از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) به دست ابوالساج در مدینه زندانی، و پس از وفات در زندان، در بقیع به خاک سپرده شدند (عمری، 1422 ق، 246)

16- سیدعبدالله بن محمد الاخیضر الصغیر الامیر بن یوسف الاخیضر بن ابراهیم بن موسی الجون بن عبدالله المحض بن حسن مثنی فرزند امام حسن (ع)

در سال 256قمری به دست «ابی الساج» در زندان مدینه کشته، و در بقیع دفن شد (اصفهانی ابوالفرج، 1385ش، ص439؛ عمری، 1422ق، ص53)

17. سیدابراهیم بن موسی بن عبدالله بن موسی الجون بن عبدالله بن حسن مثنی فرزند امام حسن(ع)

وی از سادات حسنی و جلیل القدر بود که در سال 256قمری توسط مهتدی از خلفای عباسی، زندانی شد و در زندان به شهادت رسید و در بقیع مدفون گشت (عمری، 1422 ق، ص53؛ ابوالفرج اصفهانی، 1385ق، ص439)

18. سیدداود بن عبدالله بن موسی الجون بن عبدالله المحض بن حسن المثنی فرزند امام حسن(ع)

سید داود مکنا به ابومحمد و معروف به بصری، و مادرش از طلحیه بود. او از راویان حدیث بود. وی در بادیه قیام، و ابوالساج، او را دستگیر کرد. سیدداود پس از درگذشت در زندان مدینه، در بقیع دفن شد (عمری، 1422ق، ص49)

قرن چهارم

19. سیدحسین بن یحیی بن یحیی بن عیسی الاکبر النقیب بن محمد بن علی العریضی بن امام جعفرصادق(ع)

وی، سیدی جلیل القدر و بزرگوار، و سومین نقیب طالبیون شهر مدینه بود. فخر رازی (م.606ق.) و ابوطالب مروزی (م. بعد از 614ق.) به نقابت سیدحسین بن یحیی بر مدینه تصریح کردند (مروزی، 1406ق، ص30؛ کمونه، 1411ق، ج2، ص115).

با وجود سلسله نسب او، می توان احتمال داد که وی در نیمة دوم قرن چهارم هجری وفات یافته و در بقیع به خاک سپرده است (فقیه بحرالعلوم، 1394ش، 63 61)

20. سیدمحمد الشعرانی بن حمد بن یحیی بن محمد بن علی العریضی فرزند امام صادق(ع)

وی سیدی شریف بود که به دست «بنوطی» کشته شد و در مدینه در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد (بیهقی، 1410ق، ج2، ص456)

قرن نهم

21. سیدابوالخیرمحمد بن محمد بن عبدالرحمن بن احمد بن علی بن ابی الخیر محمد بن عبدالرحمان حسنی فاسی مکی مالکی مادرش ام هانی، دختر شریف علی فاسی است. وی از محضر عز بن جماعه و جمال بن عبدالمعطی، و فاطمه دختر شهاب احمد بن قاسم حرارزی، نشاوی، امیوطی و کمال بن حبیب بهره برد و بزرگانی به او اجازه نقل حدیث دادند. او در روز دوشنبه، سوم شوال سال 806 قمری، در مدینه وفات یافت و در بقیع دفن شد (سخاوی، 2007 م، ج4، ص40)

22. سیدعبدالقادر بن عبداللطیف بن محمد بن احمد حسنی

وی مکنا به ابوصالح و ملقب به محیی الدین فاسی مکی بود که سال 842قمری، در مکه به دنیا آمد و قضاوت حنابله این شهر را در سال 836قمری، و سپس قضاوت مدینه را نیز در سال 865قمری، به عهده گرفت. همچنین فقه تدریس می کرد و فتوا می داد. سرانجام در شعبان سال 898قمری وفات یافت و در بقیع به خاک سپرده شد (سبحانی، 1425ق، ج9، ص131؛ پورامینی، 1392ش، ص254)

23. سیدعبداللطیف بن محمد بن عبدالرحمان حسینی فاسی مکی مالکی، معروف به سراج بن ابی سرور

وی از شخصیت های سده نه قمری و مدفون در بقیع است و تبارش اصالتاً از فاس مغرب هستند. او در سال 803قمری در مکه متولد شد. در مراکز علمی مکه، علوم شرعی متداول آن زمان را فراگرفت و به سماع حدیث مشغول شد و با اجازه بزرگان حدیث به فعالیت در این زمینه پرداخت. از سال 842 قمری امامت جماعت و جمعه مالکی های ساکن مکه یا زائران را پذیرفت. نیز چندین سال مسئول حمل زائران از مصر، تونس، یمن، شام و غیره به حرمین بود و مدیریت کاروانهای حجاج را بر عهده داشت. بالاخره پس از یک عمر تلاش در سال 864 قمری در مدینه وفات یافت و پس از نماز خواندن بر او در روضه نبوی، در بقیع به خاک سپرده شد (سخاوی، 1345 ق، ج4، ص431 429)

24. سیدعلی بن ابراهیم بن محمد حسینی جویمی

 از اهل جویم فارس، و شافعی مذهب، و ساکن مدینه منوره بود. او در حدود سال 785 در جویم به دنیا آمد. همان جا قرآن آموخت و نحو و صرف را نزدپدرش فراگرفت و سپس به شیراز رفت و از محمود سروستانی، فقه و نحو، و از عفیف کازرونی حدیث فراگرفت و به خراسان رفت و از یوسف حلاج، فقه و اصول آموخت. در سال 830 قمری از طریق شام به حج مشرف شد و همان جا مدتی مجاور گشت و سپس به بیت المقدس رفت و مجدداً برای حج به مکه برگشت و بعد از مدتی مجاورت، مدینه را برگزید. او در سال 862 قمری در سن 77 سالگی وفات یافت و در بقیع دفن شد (سخاوی، 1425ق، ج4، ص659).

25. سیدنورالدین ابوالحسن علی بن عبدالله بن احمد بن ابی الحسن سمهودی حسنی قاهری شافعی، مشهور به شریف سمهودی

در صفر سال 844 در سمهود[13] به دنیا آمد و در همان جا نزد پدر و بزرگان، حفظ قرآن و دیگر علوم را آموخت. سپس به حج رفت و از آنجا عازم مدینه گشت و در سال 773 قمری، متوطن شد و با خاندان زرندی در مدینه ازدواج کرد. وی پس از مدتی به قاهره برگشت و مجدد برای اقامه حج به مکه رفت و سپس مجاورت مدینه را برگزید. او علاوه بر تالیفاتی در فقه، به تربیت طلاب مدینه پرداخت. عاقبت در روز پنج شنبه، 18 ذی الحجه سال 911، وفات یافت و در بقیع شریف دفن شد (سخاوی، 1425ق، ج1، ص502 -503)

26. ابوالسعادات محمد بن محمود بن عاذل حسنی مدنی حنفی

او از عالمان حنفی مذهب شهر مدینه بود و هرگز از مدینه خارج نشد؛ جز برای حجگزاری. وی پدر عبدالله، عبدالرحمن، احمد و عبدالکبیر حسنی است. او در روز یکشنبه، 17 شعبان سال 871، در سن 67 سالگی وفات یافت و در بقیع دفن شد (سخاوی، 1425ق، ج11، ص113)

قرن دهم

27. سیدحسن بن مانع بن زبیری بن قیس حسینی

وی از نوادگان امام زین العابدین و از سادات و امرای مدینه منوره بود که در دوره امارتش، عمران و آبادانی زیادی در مدینه ایجاد کرد. او بعد از ثابت بن ضغیم، به امارت مدینه رسید. در دوره امارتش اموال بیت المال را جابه جا کرد و به همین دلیل قضات، خلافت او را از امارت مدینه عزل کردند. وی در سال 933 قمری درگذشت و در بقیع دفن شد (عبدالغنی، 1340ق، ص331؛ سخاوی، ج1، ص351)

قرن یازدهم

28. سیداحمد بن سعد بن علی بن شدقم بن ضامن بن محمد بن عرمة بن نکیتة بن توبة الحسینی

وی از اشراف مدینه، و سیدی جلیل القدر و عظیم الشأن بود که نقابت علویان مدینه منوره را به عهده داشت (کمونه، 1388ق، ج2، ص119) زین الدین علی بن حسن النقیب شدقمی (م.1033ق.) دربارة او می نویسد:

احمد نقیب، یتیم جدم علی نقیب بود. او وی را پناه داد و متکفل او شد و به تربیت او پرداخت و به او لطف و بخشش می کرد. سپس پدرم بی نیاز کرد او را از هدایایی که برای آن از هند می رسید و این بخشش و احسان ادامه داشت تا هنگامی که پدرم عازم هند بود و تمام اموال منقول و غیر منقول خود را در اختیار همسرش رشاش گذاشتو او در نبود پدرم، وفات یافت و برادرش احمد نقیب تمام اموالش را متصرف شدو اموال منقول را آشکارا برداشت و به خانة او نقل مکان کرد و نخلستان او را نیز مدتی متصرف بود تا اینکه پدرم از مسافرت آمد و به او احسان و نیکی کرد و در مطالبة اموالش هیچ اذیتی به او روا نداشت و مورد محاسبه قرارش نداد؛...

سپس احمد نقیب، خدمتگزار سلطان بیت الله الحرام، شریف حسن بن ابی نمی بن محمد بن برکات حسنی از آل قتاده شد. کلامش بین خاص و عام پذیرفته می شد و هیبتی به هم زد. اعتماد خاصی، سلطان به او داشت و یکی از ارکان دولتش شد و به وسیلة او، اموالش زیاد گشت و تمام سخنرانی ها و شئون مملکت به عهده احمد بود و هرگز در امورات مملکتی با رأی او مخالفت نمی کرد؛ مگر اینکه گرفتاری سخت دامنگیر شود. به نظر او و مشارکت او، چاه مسجد شجره، که وزیر سلطان عثمانی ساخته بود، تعمیر شد.

با نظر او حاکم مدینه منوره از سادات حسنی منصوب گشت؛ با وجود آنکه سلطان از برخی از سادات بادیة مدینه خوف داشت.

او بدون خونریزی، ینبع را که شورش شده بود، فتح کرد. سپس خیبر را با مشارکت امیر مدینه و ینبع به تصرف خود درآورد.

او سید قومش و بزرگ طایفه اش در عصر خود بود. تمام دستورات و احکام به او ختم می شد و همة مسائل امرا و خانواده ها در تصمیم او بود.

او در این خانواده، برترین بود و در اطراف مدینه شریفه، زمین های تازه ای را برای ایجاد نخلستان آماده کرد و نخلستان بزرگی پدید آورد. در منطقة عصبه، غرب مسجد قبا، چاهی حفر کرد که از آن اهالی منطقه سیراب می شدند. او همچنین برکة خشکی را در نزدیک کوه احد، که متعلق به بنی حسین بود، خریداری کرد و آنجا را با آب های مدینه پر کرد تا محل شرب اهالی شود؛ چنان که خبرش به ما رسیده. در گذشته آب آن چهارده قسمت می شد و در هر هفته بین خانواده ها می گشت؛ اما او با کندن چاه بزرگ تر آن را به شانزده قسمت تقسیم نمود. ما (ضامن بن شدقم) در آن وقت به سن تکلیف نرسیده بودیم و تنها از وقایع آن شنیدیم.

او منصب نقابت را به دو منصب تقسیم نمود که تا آن موقع سابقه نداشت و برای هر یک نائبی قرار داد که در امور نقابت مشارکت کنند. یک قسمتْ خانة اموال مردگان و لقطه و زمین های موات برای فروش قرار داد که مصرفش برای دولت حسینی باشد؛ مادامی که مالک آن ثابت نشود (مجهول المالک)

فرزندش محمد، برایم روایت کرد که پدرم 25 سال نقیب سادات مدینه بود و در این شهر وفات یافت و نزدیک بقعة ائمه: در بقیع به خاک سپرده شد و این در نیمة ربیع الثانی سال 948قمری، اتفاق افتاده است. بعد از وفات احمد، نقابت به پستی گرایید و لباس حزن و گریه را بر تن کرد و ساختمان مستحکمی که بنیان گذاشته شد، به خرابی رفت و فرزندش محمد به نقابت رسید (علی بن حسن شدقم، 1380 ق، ص101 و 104؛ وابن شدقم، 1381ش، ص199)

29. سیداحمد بن محمد بن یونس حسینی مدنی دجانی مشهور به قشاشی

شغل اصلی او قشاشی (صیقلی = تیز کردن) بود. جدش از بیت المقدس بود و ساکن مدینه شد. با پدرش در سال 1011 به یمن رفت و از اکثر علمای آنجا بهره برد. سپس به مکه آمد و مدتی در آنجا ماند و از بزرگان آنجا دانش آموخت. او سپس به مدینه رفت و حلقه درس تشکیل داد و بیش از صد نفر در حلقه درس او مشارکت داشتند. وی دارای پنجاه تألیف بود. او در سال 1071 قمری وفات یافت و در شرق گنبد حلمیه سعدیه در بقیع دفن شد (یوسف البان، 1440ق، ج2، ص1513)

30. سیدصبغة الله بن روح الله بن جمال الله حسینی کاظمی بروجی

او اصالتاً از اصفهان، و از عرفا بود. جدش از اصفهان به هند رفت و در بروج گجرات ساکن شد و شیخ صبغة الله در آنجا به دنیا آمد. دانش را در همان جا از بزرگان آموخت و سپس به بیجاپور مهاجرت کرد و پس از اقامت در مدینه به احمد نگر هند بازگشت و پنج سال در بیچابور اقامت گزید و منشا خیر و برکت دانش پژوهان آنجا شد. ابراهیم عادل شاه، صاحب بیجاپور، اسباب سفر حج او را با کشتی فراهم ساخت. او با دوستان و مریدان خود به حج مشرف شد و در سال 1005 به مکه و از آنجا به مدینه رهسپار شد و در کنار اُحد به تدریس پرداخت. سرانجام سال 1037 قمری در مدینه وفات یافت و در بقیع به خاک سپرده شد. از او تألیفاتی به یادگار مانده است (حسنی، 1382ق، ج5، ص179)

قرن دوازدهم

31. سیدمحمد بن سیدحسین علوی مدنی شافعی

او از بزرگان سادات مدینه، و سیدی شریف و فاضل بود که در حدود سال 1149 قمری در مدینه به دنیا آمد. حفظ قرآن و دیگر کتب متداول آن عصر را در همین شهر آموخت و از بزرگان عصر خویش شد. سپس به مرحله ای رسید که در مسجد نبوی به تدریس پرداخت. وی کتابی در مناقب خلفای اربعه و حضرت فاطمه و عائشه تألیف کرد. او عاقبت در 11 ذی الحجه سال 1186 وفات یافت و در بقیع دفن شد. (مرادی، 1301 ق، ج4، ص43)

32. سیدجعفر بن سیدحسن بن عبدالکریم بن سیدمحمد بن عبدالرسول برزنجی مدنی شافعی موسوی

وی از احفاد اسماعیل فرزند امام موسی، و سیدی فاضل، و عالمی پرهیزکار و مفتی سادات شافعی در مدینه بود. همچنین امام و خطیب مدرسه کنار مسجد نبوی شریف بود. او تألیفات زیادی در فقه و تاریخ و شعر داشت. از او با عنوان شافعی صغیر یاد شده است. سرانجام سوم شعبان سال 1177 قمری در مدینه وفات کرد و در بقیع دفن شد (بغدادی، 1384ق، ج1، ص176؛ حضراوی، 1404ق، ج1، ص247)

قرن سیزدهم

33. سیدزین باعبود العلوی مدنی

او از بزرگان و دانشمندان مدینه منوره بود که سال 1274قمری در بئر عباس در اطراف مدینه وفات یافت و در بقیع به خاک سپرده شد (حضراوی، 1404ق، ج1، ص435)

34. سیدصالح بن حسین بن محمد بن علوی بن عبدالله بن محمد بن عبدالله بن محمد بن سالم بن احمد بن عبدالرحمان بن علی بن محمد علوی ملقب به جمل اللیل مکی

وی از فقهای شافعی مدینه و از دانشمندان بنام این شهر، و خطیب مسجدالحرام بود. او موظف به خواندن نماز استسقا و کسوف در مکه بود؛ چراکه بسیار رقیق القلب و دل نازک و صریح البکا بود و تا به منبر می نشست و شروع به خواندن خطبه می کرد، همه را به گریه وامی داشت. او به سال 1170 در مکه به دنیا آمد و در همان جا به دانش پژوهی پرداخت و در شوال سال 1269 در سن 99 سالگی وفات یافت و در بقیع دفن شد. از او یک فرزند به نام سیدحسین مشهور به جمل اللیل به جا مانده است (حضراوی، 1404ق، ج2، ص210).

قرن چهاردهم

35. سیدمحمدتقی طالقانی

سیدمحمدتقی آل احمد طالقانی، سال 1280شمسی در خانواده ای روحانی در محله نصرالدین تهران چشم به جهان گشود. وی فرزند ارشد سیداحمد حسینی طالقانی، روحانی محبوب و خوشنام پایتخت، امام جماعت مساجد پاچنار و لباسچی و برادر جلال آل احمد نویسنده مشهور است. مادرش امینه بیگم اسلامبول چی، خواهرزاده آقابزرگ تهرانی، صاحب کتاب الذریعه بود (تهرانی، 1403 ق، ج8، ص290) وی پس از سالیانی بهره گیری از اساتید حوزه های علمیه قم و نجف، بر اساس مأموریت آیت الله بروجردی، به مدینه رهسپار شد (شمس آل احمد، 1369ش، ص161)

آیت الله بروجردی به چند تن با راهبری سیدمحمدتقی آل احمد، مأموریت داد تا فردی را از میان خود برای نمایندگی میان شیعیان نخاوله مدینه برگزینند. آل احمد با علم به احتمال شهادت در این راه، خود، این مأموریت را پذیرفت (هدایتی، 1343ش، ص210) و حدود سال 1330شمسی وارد شهر مدینه شد. برادر او، شمس آل احمد، وی را نماینده آیات عظام اصفهانی و بروجردی در مدینه دانسته است به پشتوانه همین سخن، یکی از تاریخ پژوهان نیز چنین گفته است (جعفریان، 1387ش، ج17، ص361) با توجه به درگذشت آیت الله اصفهانی در سال 1365قمری/1325شمسی این سخن صحیح نمی نماید.

در منابع، آگاهی هایی اندک از تلاش های آل احمد در دو سال اقامتش در مدینه آمده است. به گفته شمس، به رغم آنکه وهابیان بازسازی قبور را بدعت می شمرند، وی در این دوره با حمایت های آیت الله بروجردی و تشویق بازاریان تهران کوشید تا قبرستان بقیع را بازسازی کند؛ ولی توفیقی نیافت. جلال آل احمد نیز در کتاب خسی در میقات، از اشتیاق برادرش و تلاش فراوان و خون دل خوردن وی برای سنگچین کردن پیرامون قبور چهار امام مدفون در بقیع، سخن گفته است (جلال آل احمد، 1345ش، ص42)

نامه کاردار وقت ایران در جده به پدر سیدمحمدتقی، گویای بخشی از ویژگی های اخلاقی اوست. وی آل احمد را به صفاتی مانند حسن خلق، علو طبع، متانت، وقار و دستگیری از نیازمندان و ناتوانان ستوده و همین را مایه موفقیت او شمرده است (شمس آل احمد، 1345ش، 116)

سیدمحمدتقی به سال 1332شمسی در مدینه درگذشت . شمس آل احمد به پشتوانه گفته های همسر و فرزند محمد تقی، بر این باور است که وی مسموم شده و در هفتم اردیبهشت آن سال به شهادت رسیده است. سیدمحمدتقی در قبرستان بقیع، در فاصله سه متری قبور ائمه بقیع، به خاک سپرده شد (هدایتی، 1343ق، ص؛ 210شمس آل احمد، 1369 ش، ص108)

36. سیداحمد خسروشاهی

شیخ آقابزرگ تهرانی نوشته است او از عالمان جلیل القدر است که در سال 1326 قمری درگذشت و در بقیع دفن گردید (تهرانی، 1403ق، ج2، ص483؛ محسن امین، 1403 ق، ج3، ص221)

37. سیدجان محمد بلکرامی، پسرعموی سیدعبدالجلیل علامه واسطی علوی

سیدجان محمد در سال 1083 قمری به دنیا آمد. پدرش، سیدمعین الدین، صاحب عدالتخانه در شهر ملتان بود. وی در همان شهر از پدر و دیگران علم آموخت. علاوه بر حفظ قرآن، فارسی به فصاحت تمام سخن می گفت. او به شوق حج، ابتدا به بغدادو سامرا و نجف و کربلا و طوس عازم، و سپس راهی مکه مکرمه شد. پس از مناسک حج به مدینه منوره مشرف شد و به زیارت قبر رسول الله نایل آمد و از حضرتش خواست که در همین شهر وفات یابد. لذا مصحف های مسجد نبوی را تعمیر می کرد. سرانجام در سال 1149 در مدینه وفات یافت و در بقیع به خاک سپرده شد. سیدآزاد شاعر در وصف و مدح او سروده ای دارد (فقیه بحرالعلوم، 1394ش، ص202)

38. سیدنعمت الله احمد زینی دحلان بن احمد بن عثمان بن حسنی قادری جیلی عراقی

وی از مفتیان شافعی مکه، و از علمای فاضل است. مادرش دخترعموی مفتی مکه، عبدالملک قلعی مشهور، بود. سیدنعمت الله 17 رجب سال 1231 در مکه به دنیا آمد. در این شهر به حفظ قرآنو دیگر دانش آن عصر همت گماشت و به مراتب عالیه رسید. پس از مرگ سیدمحمد حشی در سال 1281 قمری، عهده دار منصب افتا، و بعد از آن شیخ الاسلام مسجدالحرام در سال 1284 شد. در 25 ذی الحجه 1303 قمری جهت زیارت قبر رسول الله عازم مدینه شد، اما در روز یکشنبه 4 صفر سال 1304 وفات یافت و در بقیع دفن شد (بکری صدیقی، 2009م، ج1، ص198).

39. سیدبدرالدین حسن بن علی النقیب بن حسن بن علی بن شدقم بن ضامن بن محمد بن عرمة بن نکیتة بن توبة الحسینی و همسرش

وی از شرفای مدینه، و سیدی جلیل القدر، عظیم الشأن و بسیار بزرگوار بود. کمونه از او با عنوان بدرالدین حسن نقیب یاد می کند؛ اما در سلسله نسبت شریف او اشتباه کرده است (کمونه، 1411 ق، ج2، ص124)

سیدبدرالدین نقابت سادات مدینه را پس از پدر بزرگوارش، سیدعلی نقیب حسینی، عهده دار شد. پدر مؤلف کتاب زهرة المقول فی نسب ثانی فرعی الرسول است (حسن بن علی شدقم، ص98)

علی بن حسن، فرزند سیدحسن نقیب، دربارة پدرش بدرالدین چنین می نویسد:

او در روش مانند پدر بزرگوارش بود و همانند او رفتار می کرد. سرپرست سادات مدینه و دارای فصاحت، بلاغت و وجاهت، و اهل تألیف و شعر و درس و تصنیف بود. او به امور ضعفا و بیچارگان رسیدگی [می کرد] و بزرگان را محترم می شمرد. روز و شب در هنگام نهار و شام، سفره اش برای نیازمندان پهن بود.

او پس از پدرش نقابت سادات مدینه را به عهده گرفت، اما به این عنوان مشهور نیست؛ زیرا پس از مدتی خود را از این منصب عزل نمود و به همین خاطر او را به جدش امام حسن(ع) تشبیه می کنند؛ زیرا پس از عهده دار شدن خلافت، خود را از این منصب عزل نمود.

در سال 962قمری از مدینه منوره به هند نزد دایی ام، سلطان حسین نظام شاه، رفت و سپس از آنجا عازم ایران شد و امام هشتم(ع) را زیارت کرد و به سال 964قمری، دیدار از سلطان بزرگ، شاه طهماسب صفوی حسینی موسوی موفق شد.

سپس مجدداً به هند برگشت و با مادرم ازدواج کرد. در مدت اقامتش در آنجا مورد احترام و اعزاز بود و از سوی پادشاه روستاهای بزرگ به او هبه شد و اموال زیادی کسب نمود. هنگامی که پدرم نزد سلطان می رفت، او از تختش به زیر می آمد و با احترام تمام، او را کنارش می نشاند و دیگر از امور دولت و دیوان سخن نمی گفت و توجه او به ایشان بود.

زمانی که سلطان حسین نظام شاه وفات یافت، با فرزندان و مادرانشان به وطنش، مدینه، به سال 976قمری، بازگشت و پس از اقامت کوتاهی در مدینه، مجدداً به سال 992قمری، به هند بازگشت و درروز چهارشنبه، دهم صفر سال 998 قمری، در خیبو از اطراف دکن وفات یافت و در همان جا دفن شد. سپس طبق وصیتش جسدش را به مدینه منتقل کردند و در کنار مادرم به خاک سپردند. او هنگام وفات 57 سال داشت.

مادرم، با وجود آنکه سنش کم بود و از خانوادة پادشاهان و سلاطین با اقتدار هند بود، همچون سالکان و عابدان و اولیا و صلحا، دائم به ذکر و دعا و نماز و روزه بود. متأسفانه او پس از شش یا هفت روز از به دنیا آمدن برادرم حسین، از دنیا رفت و در آرامگاه ائمه اربعه بقیع سلام الله علیهم اجمعین دفن شد (علی بن حسن شدقم، 1380ق، ص99-100؛ کمونه، 1411ق، ج2، ص125)

وی پس از مدتی اقامت در دکن، از شغل دربار عذرخواهی کرد و به بهانه سفر حج و زیارت قبر پیامبر خدا(ص) و اقوام، با زن و فرزندان و مادربزرگ همسرش، بی بی آمنه در سال 976قمری، وارد مدینه منوره شد و بر اشراف سادات و علما و دانشمندان آنجا، و حتی عموم مردم احسان و مساعدت کرد. وی املاک زیادی را خریداری کرد و سپس به عمران آنها پرداخت و بخشی از آن را وقف نمود و برخی را به فرزندان و نوادگان خود اختصاص داد. (ضامن بن شدقم، 1378ش، ج3، ص215)

40. سیدحسن بن اسماعیل بن عبدالغفور سبزواری

وی در سال 1255قمری در سبزوار متولد شد و برای تکمیل تحصیلات به نجف رفت و در درس شیخ انصاری و سیدحسین کوه کمری معروف به الترک، شرکت کرد و به مقامات عالی دست یافت. او را از عالمان و فقیهان بزرگ، زاهد و از عرفای بزرگ شیعه شناسانده اند. سید در سال 1332قمری عازم سفر مکه شد؛ اما در مسیر مدینه منوره گرفتار دزدان گردید و در همان سال به شهادت رسید. جسدش را به مدینه بردند و در بقیع به خاک سپردند (محسن امین، 1403 ق، ج5، ص372)

41. سیدحسین بهبهانی

سیدحسین در سال 1300قمری به حج رفت. در بازگشت از حج و در حال عزیمت به مدینه، به قصد زیارت قبر پیامبر(ص) در جایی به نام بئر درویش چادر زد و شب را به روز آورد. شب هنگام چون از خیمه بیرون رفت، یکی از اعراب که دشمنی سختی با شیعیان داشت، با کوبیدن عمودی بر سرش او را به قتل رساند. در گزارش صاحب اعیان الشیعه، تنها به بیرون رفتن شبانه بهبهانی برای قضای حاجت و کشته شدنش به دست یکی از دزدان عرب، بدون اشاره به تمایلات ضد شیعی قاتل، اشاره شده است. در گزارشی دیگر، کشته شدن بهبهانی در زمان نشستن و استراحت او دانسته شده است. پیکر بهبهانی به مدینه منتقل، و در جوار امامان بقیع دفن شد. سیدحسین بهبهانی آثاری در فقه و اصول و تفسیر نگاشت. این آثار بعدها در سال 1344قمری و در هجوم یکی از امیران دولت عثمانی به خانه فرزندش سیدکاظم (م.1345ق.) در آتش سوخت و از میان رفت (امینی، 1393ق، ص331-332؛ محسن امین، 1403ق، ج5، ص413)

42. سیدشرف بن عبدالله موسوی

وی از سادات جلیل القدر موسوی و ادیبی ماهر بود که سال 1312 قمری، در روستای «تویثیر» در «احسا» به دنیا آمد و در همان محل به تحصیل پرداخت و به مدارج عالی علمی و معنوی رسید. اغلب او را به عنوان یک واعظ و خطیب شیعه یاد می کنند. او در دهستان القاره در احسا درگذشت. پیکر او را به مدینه آوردند و در سال 1409 قمری در بقیع به خاک سپردند (امین، 1410 ق، ج6، ص179؛ پورامینی، 1392ش، ص242)

43. سیدعبدالهادی بن احمد صقلی حسینی

صقلی مکنا به ابوتقی، از اهالی فاس، و قاضی آنجا بود. وی سال 1311قمری به سفر حج مشرف شد. پس از برگشت از مکه، در مدینه بیمار شد و وفات یافت و در بقیع دفن شد. او تألیفاتی در مذهب مالکیه دارد؛ از جمله کتاب های او درباره مشاهیر مالکی شمال آفریقاست (زرکلی، 1989 م، ج4، ص172).

44. سیدمحمدرضا بهبهانی حائری

سیدمحمدرضا از روحانیون مشهور در تهران، و از خاندان بهبهانی ها بود. او مدتی در قم و نجف تحصیل علم کرد و پس از طی مدارج علمی، از روحانیون معتمد و موثق تهران شد. وی در سال 1391 عازم سفر حج شد؛ اما در شهر مدینه درگذشتو در بقیع به خاک سپرده شد (رازی، 1352ش، ج7، ص99)

نتیجه گیری

بَقیع یا بقیعُ الغَرْقَد، کهن ترین قبرستان مسلمانان، و محل دفن چهار تن از امامان شیعه و دیگر وابستگان پیامبر خدا است. بقیع پیش از اسلام، زمینی بزرگ و بوستانی در حوالی شهر یثرب حجاز بود. دفن اموات مسلمانان در این زمین از آغاز سده نخست هجری رواج یافته است و بزرگان و شخصیت های مهم اسلامی در آن خاکسپاری شده اند. در قرن اول و دوم اسلامی، بیشتر مدفونان در آن از صحابه پیامبر خدا و نیز فرزندان و نوادگان ائمه: هستند. این روند در قرن سوم و چهارم نیز ادامه داشت و علویان، قرا، حفاظ و نیز بزرگان مدینه و حاکمان و امرا در آن دفن می شدند. در قرن پنجم تا قرن یازده هجری، بسیاری از شرفای حسنی و حسینی حاکم بر مدینه در این قبرستان به خاک سپرده شدند و چون مبنای ما طبق مستندات تاریخی است، لذا در این مقاله به اشخاصی اشاره شد که تصریح به دفن در بقیع شده اند؛ وگرنه بسیاری از سادات و شرفای ساکن مدینه، در این قبرستان به خاک سپرده شده اند که در منابع تاریخی به دلایلی ذکر نشده است. از قرن یازده به بعد، علاوه بر بزرگان ساکن مدینه، بسیاری از مسافران و نیز بزرگان سادات، حسب وصیت در این قبرستان به خاک سپرده شده اند. بقیع در ادوار مختلف اسلامی، مورد توجه حاکمان بود و بقعه ها و بارگاه هایی در آن ساخته شد؛ اما پس از حمله و سیطره وهابیان بر عربستان، تخریب گردید. اکنون سطح بقیع در جوار حرم نبوی با خاک یکسان است و سنگ نوشته ای در آن مشاهده نمی شود.

مراجع

1. آل احمد، جلال (1365)، خسی در میقات، تهران، انتشارات ابر سفید.

2. آل احمد، شمس (1355ق)، از چشم برادر، چاپ اول، انتشارات کتاب سعدی.

3. ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی (1411ق)، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول.

4. ابن حبان، محمد (1973م)، الثقات، حیدرآباد، چاپخانه مجلس دائرةالمعارف العثمانیه.

5. ابن حجر عسقلانی، ابوالفضل شهاب الدین احمد بن علی (1415 ق)، تهذیب التهذیب، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.

6. ابن حزم اندلسی، علی بن احمد (1418ق)، جمهرة أنساب العرب، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول.

7. ابن خلکان، احمد بن محمد (1364 ش)، وفیات الاعیان و أنباء أبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، قم، الشریف الرضی.

8. ابن سعد، محمد بن سعد (1215ق)، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر.

9. ابن شبه النمیری، عمر (1410ق)، تاریخ المدینة المنورة (اخبار المدینة المنورة)، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، دار الفکر.

10. ابن شهرآشوب (1376ق)، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه.

11. ابن صباغ (1422ق)، الفصول المهمة فی معرفة الائمه، تحقیق سامی الغریری، قم، دارالحدیث.

12. ابن طاووس (1417ق)، اللهوف فی قتلی الطفوف، قم، انوارالهدی.

13. ابن طقطقی، صفی الدین محمد بن تاج الدین علی (1415ق)، الاصیلی فی انساب الطالبیین، قم، مکتبة آیت الله مرعشی نجفی.

14. ابن عساکر (1421ق)، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، چاپ علی شیری.

15. ابن عنبه، جمال الدین احمد بن علی الحسنی (بی تا)، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، بیروت، دارالمکتبة الاحیاء.

16. ابن فندق، ابوالحسن علی بن ابوالقاسم بن زید بیهقی (1410ق)، لباب الانساب والألقاب والأعقاب، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی.

17. ابن قتیبه (1390ق)، المعارف، چاپ محمداسماعیل عبدالله صاوی، بیروت.

18. ابن قتیبة الدینوری، ابومحمد عبداللّه بن مسلم (1407ق)، الإمامة والسیاسة (معروف به تاریخ الخلفاء)، قم، شریف رضی.

19. ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد بن جعفر، کامل الزیارات، به کوشش محمدجواد قیومی، قم، نشر الفقاهه.

20. ابن کثیر الدمشقی، ابوالفداء (1407ق)، البدایة و النهایة، بیروت، دارالکتب العلمیه.

21. ابن اثیر (1385ش)، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر.

22. ابوسعید موسوی، سیدحسین (2004م)، المشجر الوافی، قم، موسسه عاشوری.

23. اربلی، علی بن عیسی (1381ق)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، بنی هاشمی، تبریز، چاپ اول.

24. اشعری، سعد بن عبدالله (1360ش)، المقالات والفرق، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.

25. اصفهانی، ابوالفرج (1385ق)، مقاتل الطالبیین، تحقیق کاظم المظفر، نجف اشرف، المکتبة الحیدریة.

26. اصفهانی، ابوالفرج (1415ق)، الاغانی، تصحیح عبدالله علی مهنا و سمیر جابر، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

27. امین، سیدحسین (1410 ق)، مستدرکات اعیان الشیعه، دارصادر.

28. امین، سیدمحسن (1403ق)، اعیان الشیعه، به کوشش سید حسن الامین، بیروت، دارالتعارف.

29. بخاری، اسماعیل بن ابراهیم الجعفی (1931م)، تاریخ الکبیر، بیروت، دارالفکر.

30. بخاری، محمد بن اسماعیل (1422 ق)، صحیح البخاری، تحقیق محمد زهیر بن ناصر، بیروت، دار طوق النجاة.

31. بخاری، ابونصر (1376ش)، سر السلسلة العلویه، قم، انتشارات شریف الرضی.

32. برقی، احمد بن خالد (1419ق)، رجال البرقی، به کوشش جواد قیومی، قم، موسسه نشر الاسلامی.

33. بغدادی، اسماعیل (1384ق)، ایضاح المکنون فی الذیل علی الکشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، دارإحیاء التراث العربی بیروت.

34. بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (1959 م)، انساب الأشراف، تحقیق محمد حمیداللّه، نجف، دارالمعارف.

35. بیهقی، ابوالحسن علی بن زید (1410ق)، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، به کوشش سیدمهدی رجائی، قم، مکتبه آیت الله مرعشی نجفی.

36. پورامینی، محمدامین (1392 ش)، بقیع الغرقد، تهران، مشعر.

37. تهرانی، آقابزرگ (1403ق)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء.

38. جعفریان، رسول (1378ش)، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران مشعر.

39. جعفریان، رسول (1387ش)، مقالات تاریخی، قم، دلیل ما.

40. حسنی، احمد بن ابراهیم، المصابیح، صنعا، چاپ عبداللّه حوثی.

41. حسنی، عبدالحی بن فخرالدین (1382ق)، نزهة الخواطر و بهجه المسامع والنواظر، دکن، حیدرآباد، مطبعه دائرةالمعارف عثمانی.

42. حضراوی، أحمد بن محمد (1404ق)، نزهة الفکر فیما مضی من الحوادث والعبر فی تراجم رجال القرن الثانی عشر والثالث عشر، وزارة الثقافة فی الجمهوریة العربیة السوریه.

43. حلی، نجم الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن (1417ق)، المعتبرالمعتبر فی شرح المختصر.

44. خامه یار، احمد (1390)، زیارتگاه های اهل بیت و اصحاب ائمه: در سوریه، فصلنامه وقف میراث جاویدان، شماره 76.

45. خطیب بغدادی، احمد بن علی (1931 م)، تاریخ بغداد، بیروت، مطبعه السعادة.

46. خویی، سیدابوالقاسم (1431 ق)، معجم رجال الحدیث، دارالعلم، بیروت.

47. ذهبی، محمد بن احمد بن عثمان (1410ق)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتب العربی.

48. رازی، ابوحاتم (2003م)، اعلام النبوه (الرد علی الملحدابی بکر الرازی)، بیروت، دارالساقی.

49. رازی، محمدشریف (1352ش)، گنجینه دانشمندان، قم، کتابفروشی اسلامیه.

50. راوندی، قطب الدین، سعید بن هبةالله (1409ق)، الخرائج و الجرائح، مؤسسه امام مهدی(ع)، قم، چاپ اول.

51. رجایی موسوی، سیدمهدی (1409ق)، الکواکب المشرقه، کتابخانه آیت اللّه مرعشی. سید الشهدا.

52. رضوی اردکانی، ابوفاضل (1368ش)، ماهیت قیام مختار، قم مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

53. رفعت پاشا، ابراهیم (1377ش)، مرآة الحرمین (الرحلات الحجازیة والحج و مشاعرة الدینیة محلاه بمئاة الصور الشمسیة)، ترجمه هادی انصاری.

54. ری شهری (1386ش)، دانشنامه امیر المومنین، قم، انتشارات دارالحدیث.

55. زبیدی (1409ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، دارالهدایه.

56. زرباطی، حسین حسینی (1389ش)، بقیعه الحائرفی احوال اولادالامام الباقر، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.

57. زرکلی، خیرالدین (1989م)، الاعلام، قاموس تراجم الرجال، بیروت، دارالعلمیه للملایین.

58. سبحانی، جعفر (1345 ق)، موسوعه طبقات الفقهاء، قم، موسسه امام صادق.

59. سخاوی، شمس الدین محمد (1425ق)، العبس الحاوی لغرر ضوء السخاوی، مرکز بحوث و الدرسات المدینه المنوره.

60. سخاوی، شمس الدین محمد (2007م)، التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه المنوره، مدینه، مرکز بحوث و الدرسات المدینه المنوره.

61. سمهودی (1421ق)، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، بیروت، دارالبیضاء.

62. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1415ق)، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفه، چاپ چهارم.

63. صدوق، محمد بن علی ابن بابویه (1376ش)، الامالی (الامالی شیخ صدوق)، مترجم محمدباقر کمره ای، تهران، کتابچی.

64. صفدی، خلیل بن ابیک (1425ق)، الوافی بالوفیات، بیروت، دار الفکر.

65. ضامن بن شدقم (1378 ش)، تحفة الأزهار و زلال الأنهار فی نسب ابناء الأئمة الأطهار، تحقیق کامل سلمان الجبوری، تهران، دفتر نشر میراث مکتوب.

66. طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد (1405ق)، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

67. طبری، محمد بن جریربن یزید (1436 ق)، تاریخ الطبری، بیروت، دارالتراث.

68. طوسی، محمد بن حسن (1415 ق)، رجال الطوسی، به کوشش جواد قیومی، قم، موسسه النشر الاسلامی.

69. عبدالغنی (1340ق)، تاریخ امراء المدینه المنوره، قم، موسسه عاشورا.

70. عبیدلی، محمد بن ابی جعفر (1413ق)، تهذیب الانساب و نهایة الأعقاب، تعلیق عبداللّه الشرف حسین بن محمد المعروف ابن طباطبا، تحقیق سیدمحمدکاظم محمودی، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی.

71. عمری، ابوالحسن علی بن محمد بن علی (1422ق)، المجدی فی انساب الطالبیّین، تحقیق عارف احمد عبدالغنی و عبداللّه حسین السادة، بیروت، دارالکتب للطباعة و النشر و التوزیع.

72. فخر رازی (1377ش)، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیّة، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی.

73. فرهادمیرزا (1366ش)، سفرنامه حج فرهاد میرزا معتمدالدوله، تصحیح و تحشیة غلامرضا طباطبایی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، چاپ اول.

74. فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی (1394ش)، تاریخ نقبای مکه و مدینه، تهران، مشعر.

75. فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی (1395ش)، علی عریضی فرزند امام صادق، علوی بن حامد محمد بن شهاب الدین، تهران، مشعر.

76. قاضی نعمان مغربی (1416ق)، شرح الاخیار فی فضائل الائمه الاطهار، قم، موسسه النشر الاسلامی.

77. قمی، محمد بن حسن (1361ش)، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، تحقیق سیدجلال الدین تهرانی، تهران، توس.

78. قمی، محمد بن حسن بن مجد (1391ش)، تاریخ قم، کنگره ملی حضرت معصومه، قم، انتشارات کریمه.

79. کشی (1439 ق)، إختیار معرفة الرجال، بیروت، مؤسسه آل البیت.

80. کمونه حسینی، سیدعبدالرزاق (1411ق)، مشاهد العترة الطاهرة، چاپ نجف.

81. کمونه، سیدعبدالرزاق حسینی (1388ق)، موارد الاتحاف فی نقباء الاشراف، نجف، مطبعة الاداب فی النجف الاشرف.

82. کیاء گیلانی، احمد بن محمد بن عبدالرحمان (1409ق)، سراج الأنساب، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی.

83. مامقانی، عبدالله (1371)، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.

84. محلی، حمید بن احمد (1423ق)، الحدائق الوردیه فی مناقب الأئمة الزیدیه، به کوشش مرتضی بن زید محطوری، صنعا، مکتبة بدر.

85. مدرسی (1359ش)، ریحانة الادب، تهران، امیر کبیر.

86. مرادی حسینی، محمد خلیل بن علی بن محمد بن محمد (1301ق)، سلک الدرر فی اعیان القرن الثانی عشر، المطبعة المیریة العامرة ببولاق، دار البشائر الإسلامیة، دارابن حزم.

87. مروزی، ابوطالب اسماعیل بن الحسین بن محمد (1409ق)، الفخری فی انساب الطالبیّین، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی.

88. مزی، یوسف بن عبدالرحمن (1985م)، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسه الرساله.

89. مستوفی قزوینی، حمدالله (1381ش)، نزهة القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی، قزوین، حدیث امروز.

90. مسعودی (1409ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، دارالهجره.

91. مصعب بن عبداللّه (1953م)، کتاب نسب قریش، قاهره، چاپ لوی پرووانسال.

92. مفید، شیخ محمد بن محمد (1413ق)، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول.

93. مقدم، عبدالرزاق موسوی (1426 ق)، مقتل الحسین، بیروت، مؤسسة الخرسان.

94. نباطی بیاضی، علی بن یونس (1384ق)، الصراط المستقیم إلی مستحقّی التقدیم، نجف، المکتبه المرتضویّه.

95. نجاشی، رجال النجاشی (1418ق)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.

96. نجمی، محمدصادق (1380ش)، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، تهران، مشعر.

97. نعمانی، ابوعبدالله بن محمد بن ابراهیم (1422ق)، الغیبة، به کوشش فارس حسون، قم، انوارالهدی.

98. نمازی، علامه شیخ علی (1378ش)، مستدرک علم رجال الحدیث، قم.

99. نوبختی (1388ش)، فرق الشیعه، تهران، امیرکبیر.

100. یعقوبی، اسماعیل (1373ق)، آشنایی با مشاهیر طالقان، انتشارات محسنی.

101. یوسف البان سرکیسی الدمشقی (1440ق)، معجم المطبوعات العربیه والمغربیه، قم، مکتبة آیت الله مرعشی.

پی نوشت ها: