مطالعه نقش فتنه های سیاسی در تکامل مؤمنان از منظر گزاره های قرآنی- روایی

مقدمه

سیاست «اختلاف بینداز و حکومت کن» سیاستی است که از دیرباز توسط حاکمان و اربابان فتنه استفاده می شده است. علاوه بر فرعون (سوره قصص (28):4) که سیاست های خود را با ایجاد اختلاف در جامعه به پیش می برد، افراد دیگری نیز از این شیوه بهره می بردند و باعث ایجاد تشتت و تفرقه در جامعه می شدند. پیامبر اکرم (ص) از زمان تشکیل حکومت اسلامی از این امر مراقبت کرده و در کنار مقابله با آن سعی در آگاه سازی جامعه مسلمین از خطرات آن داشتند. دشمنان خارجی آن حضرت نیز تلاش می کردند تا این اختلافات داخلی را تشدید کنند. از آنجا که آزمون و امتحان یکی از سنت های الهی برای موجودات صاحب اختیار است و بر اساس آیه 155 سوره بقره انسان همواره در معرض انواع و اقسام امتحانات الهی می باشد یافتن فلسفه امتحانات الهی به ویژه در شرایط دشوار مانند فتنه انگیزی و پنهان شدن باطل در پشت نقاب حق، ضرورت می یابد. «پیامدهای مثبت و منفی فتنه با نگاهی بر قرآن و حدیث با تأ کید بر جنگ نرم» مقاله ای است از بی بی سکینه علوی فر که سعی شده تا با بررسی مفهوم فتنه و ابعاد آن، پیامدهای فتنه، جنگ نرم و در نهایت شیوه های مبارزه با فتنه را از منظر قرآن و حدیث شناسایی کند. در مقاله «افشای طرح های ایجاد فتنه در قرآن کریم» اثر شهاب الدین ذوفقاری و محمد جواد جاوری، محققان کوشیده اند ضمن تبیین مفهوم و معانی مختلف «فتنه» در قرآن، اوصافی را که کلام خدا پیرامون فتنه بیان داشته است، مطرح و راهکارها و ضرورت مقابله با آن را از دیدگاه قرآن بررسی نمایند. ابوالفضل تقی پور و افسانه قاسم پور نیز در مقاله «مختصات فتنه در نهج البلاغه» پس از استخراج و بررسی غالب بیانات حضرت در این زمینه، توصیف دقیق و داهیانه امیرالمومنین از جلوه های فتنه و بسترهای لازم برای شکل گیری آن ها و نیز آثار و پیامدهای آن ها مورد بررسی قرار گرفته و شیوه های مورد نظر امام(ع) در مقابله با آنها نیز رصد شده است. آنچه این مقاله را از سایر مقالات و مکتوبات در این زمینه متفاوت کرده است بررسی فلسفه ابتلا مؤمنان به تفرقه افکنی از سوی دشمنان است. اینکه مؤمنان در این شرایط سخت علاوه بر مبارزه چه بهره های مفیدی می توانند در جهت تکامل خویش ببرند. نویسنده پس از بررسی مفهوم فتنه و بیان معنای فتنه سیاسی به روش های دشمنان در بهره گیری از این پدیده می پردازد، سپس پیامدهای مثبت آن را برای مؤمنان توضیح می دهد.

1. مفاهیم

1-1. فتنه در لغت

آزمودن، آزمایش، گداختن سیم و زر در آتش جهت امتحان (معین، ج2: 1155، 1386) اصل و ریشه این واژه، از «فتن، یفتنُ» به معنای آزمایش و امتحان است که به صورت های مختلف انجام می گیرد. وقتی طلا را در آتش می نهند و می گدازند تا خوبی و بدی و عیار آن مشخص گردد، به این کار، فتنه گفته می شود. (راغب اصفهانی، حرف فاء)

1-2. فتنه در فرهنگ دین

موارد استعمال کلمه فتنه در قرآن کریم طوری است که نمی شود آن را مشترک معنوی محسوب کرد و بگوییم ماده «فتن» همه جا به یک معنا است. در مورد أموال و اولاد می فرماید: «وَ اعْلَمُوا أَنما أَموالُکمْ وَ أَوْلادُکمْ فِتْنَةٌ»(انفال (8)، 28) فتنه در اینجا هر معنائی داشته باشد، وقتی آن را با این آیه مقایسه کنیم که «وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقتْلِ» (بقره (2):191) فتنه از قتل بدتر است، چه نسبتی با هم می توانند داشته باشند؟ اگر یک معنا داشته باشند باید گفت: اولاد شما از قتل بدتر هستند و این معنای روشنی ندارد. (مصباح یزدی، سخنرانی 1388)

با توجه به کاربرد این واژه در متون دینی در سه معنای امتحان و آزمون (عنکبوت (29):2و3)، آمیختگی حق و باطل (نهج البلاغه، حکمت1، ص1265)، آشوب و بلوا (الغدیر، ج10، صص27-28) می توان گفت آنچه بیشتر در معنای فتنه به کار می رود و بلکه به ذهن متبادر می شود ایجاد نفاق و تفرقه افکنی است. در قرآن کریم نیز خداوند متعال در برخی آیات به عده ای اشاره می کند که با اغفال و فریب دیگران اسباب نفاق و تفرقه را در جامعه فراهم کرده اند. (توبه (9):47؛ آل عمران (3):7)

تفرقه به این معنا، بلوا و آشوب و هرج و مرج هایی است که میان مردم پیش می آید و جان و مال و ناموس مردم به خطر می افتد و امنیت و آسایش از آنان سلب می گردد. به این معنا «فتنه انگیز» به کسی گفته می شود که اختلاف و بلوا پیش آورد و با گفتن حرف ها یا انجام برخی کارها وحدت جامعه را به هم بریزد و نا امنی ایجاد کند. حتی گاهی ممکن است حرف حقی فتنه ای پدید آورد. (محدثی، ص15، 1378) در نهایت می توان گفت معادلی برای واژه فتنه در زبان فارسی و در ادبیات سیاسی معاصر که به طور کامل محتوای مورد نظر آن رامنتقل کند، کاری بس دشوار است. در ادبیات عرفی فارسی زبانان، این واژه حاوی نوعی شیطنت، حیله گری و اشوب و بلوا است که به منظور بهره برداری های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نا مطلوب از سوی برخی سودجویان به کار گرفته می شود. فتنه گری در دین یکی از شیوه های مبارزه با اسلام و معارف اسلامی است و به مراتب از مبارزات فیزیکی و نظامی خطرناک تر است؛ زیرا دشمن در شیوه های فتنه گری معمولا از طریق سلاح های نرم و به شیوه ی مسالمت آمیز و از راه قلم و رسانه می کوشد تا افکار و اندیشه های مسلمانان را به انحراف بکشاند و خود را به عنوان دوست و خیر خواه مسلمانان معرفی کند‎. ‎ (علوی فر، ص6، بی تا)

1-3. فتنه در ادبیات سیاسی

سیاست «اختلاف بینداز و حکومت کن» سیاستی است که سابقه دیرین در طول تاریخ دارد و علاوه بر فرعون (ر.ک: قصص (28):4) که سیاست های خود را با ایجاد اختلاف در جامعه به پیش می برد، کسان دیگری نیز از این سیاست بهره می بردند و باعث ایجاد اختلاف در جوامع می شدند. از همان زمان که حکومت اسلامی به دست مبارک پیغمبر اکرم (ص) تشکیل گردید، آن حضرت از این آفت در جامعه خود رنج می برد و دشمنان خارجی آن حضرت نیز تلاش می کردند تا این اختلافات داخلی را تشدید کنند. دشمنان یک نظام تلاش خواهند کرد تا برای متلاشی کردن و تضعیف جامعه، از این زمینه ها بهره ببرند، به اختلافات دامن زنند و آنها را تشدید کنند. اختلاف میان گروه های مختلف جامعه، سبب خواهد شد تا نیروهای جامعه بر اثر اصطکاک، تحلیل روند و قدرت پیشرفت را از دست بدهند. تردیدی نیست که با رو در رو قرار گرفتن دو عامل متضاد، نیروهای زیادی صرف خواهد شد تا عامل مقابل تضعیف گردد. در صورتی که یکی از دو طرف، قوی تر از دیگری باشد، به پیشرفت محدودی نایل می شود، اما در صورت برابر بودن قدرت آنها، هر دو طرف از فعالیت و پیشرفت باز می مانند. دشمنان جامعه اسلامی نیز با استفاده از اختلافاتی که در درون جامعه وجود دارد، سعی می کنند که این اختلافات را تشدید کنند تا به دشمنی و تخاصم منجر گردد و قدرت و توانایی دو طرف، در رویارویی با یکدیگر مصرف شود و زمینه باز ماندن آنها از ترقی، تکامل و پیشرفت فراهم گردد. (ذوفقاری، جاوری، ص29؛ 1391)

2. روش های فتنه انگیزی سیاسی

در شیوه های براندازی نرم، صرفا براندازی نظام حاکم هدف نیست، بلکه جایگزین کردن نظامی دیگر نیز مد نظر است. فتنه گران افزون بر داشتن برنامه ای استراتژیک، ارزیابی دقیقی از شرایط دارند و ازقبل آموزش می بینند. (علوی فر، ص10، بی تا)

خداوند در قرآن کریم از طرح ها و راه های متعدد برای ایجاد فتنه در جامعه پرده بر می دارد؛ که مهمترین آنها عبارتند از:

2-1. شبهه افکنی

شبهه در لغت، به معنای مشابهت و پوشیدگی امر است. (معین،ج1، ص929) چیزی را ظاهر آن حق اما درونش باطل است، شبهه می نامند. شبهه قصد دارد طرف مقابل را به اشتباه اندازد و همیشه همراه دلیل مطرح می شود. (مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی،ش:55363، 17 /09 /1390)

امام علی علیه السلام می فرمایند:

إنّما سُمِّیتِ الشُّبهَةُ شُبهَةً لأنّها تُشبِهُ الحقَّ، فأمّا أولیاءُ اللّه  فضِیاؤهُم فیها الیقینُ و دَلِیلُهُم سَمتُ الهدی، و أما أعداءُ اللّه  فَدُعاؤهُم فیها الضَّلالُ و دَلیلُهُمُ العَمی. شبهه به این دلیل شبهه نامیده شده که شبیه حق است؛ اما اولیای خدا به هنگام شبهه، روشنایی راهشان یقین است و راهنمایشان راه راست؛ ولی دشمنان خدا به گاه شبهه دعوتشان گمراهی است و راهنمایشان کوری. (نهج البلاغه، خطبه 38)

فتنه گران می کوشند در هر موردی که امکان دارد دو یا چند چیز شبیه به هم را مطرح کنند تا مردم در انتخاب بمانند و امکان تشخیص و شناسایی را از دست بدهند و آن گاه آنان آنچه را در نظر دارند و شبیه حق معرفی کرده اند، به عنوان حق به مردم بشناسانند و انحراف ایجاد کنند. (ذوفقاری، جاوری، صص12-13، 1391) در مرحله اول فتنه های سیاسی معمولاً عده ای در لباس خودی و به ظاهر دلسوز و خیرخواه می کوشند تا با القای شبهه هایی درباره چگونگی رفتار حاکمان حقیقی و به شیوه ای نرم و در قالب دفاع از ارزش های اسلامی و بازگشت به اصول اولیه اسلام، افکار عمومی را به انحراف بکشانند و در نتیجه، آرام آرام حکومت اسلامی را از درون تهی کنند. برای مبارزه با یک حکومت، گاهی به شیوه مسلحانه و از راه کودتای نظامی اقدام می شود و گاهی نیز با استفاده از روش توطئه و کودتای نرم. در این نوع براندازی ها، معمولاً با استخدام چهره ها و شعارهای مقدس و مورد قبول مردم سعی می شود تا حقیقت امر بر مردم مخفی بماند. در این مواقع از الفاظ چند پهلو و مبهم استفاده می شود. البته، ممکن است بسیاری از فتنه های سیاسی در مرحله نهایی خود به رویارویی نظامی و جنگ مسلحانه نیز منجر شود (شریفی، 1388، صص40-43)

2-2. اختلاف افکنی

اسلام به مسأله وحدت و اتحاد از دیدگاه اجتماعی آن نگریسته و بر اهمیت این مقوله میان انسان ها، مسلمانان و ادیان الهی تأکید کرده است. اتحاد و یگانگی در سایه وحدت عقیده، محکم ترین نوع اتحاد است که قرآن بر آن تأکید ورزیده است. (غلامی، ص3، 1386) قرآن، بر اساس همین وحدت عقیده، مؤمنان را برادران یکدیگر خوانده است: «انما المؤمنون اخوه» (حجرات (49):10)

امر وحدت در یک جامعه آنقدر مهم و ضروری است که در قضیه گوساله پرست شدن قوم بنی اسرائیل حضرت هارون علیه السلام همین مسأله را در پاسخ به حضرت موسی علیه السلام بیان می کند. داستان از این قرار است که حضرت موسی 30 روز برای عبادت خدا به کوه طور می رود و خداوند به او می فرماید باید 10 روز دیگر در آن جا بماند. در این 10 روز سامری از قوم بنی اسرائیل مردم را فریب داده و عده زیادی را گوساله پرست می کند، بعد از آمدن حضرت موسی و دیدن اینکه برخی از مردم گوساله پرست شده اند، به برادر خود اشکال کرده که چرا کاری نکرده و مانع گوساله پرست شدن مردم نشده است؟ حضرت هاورن علیه السلام در پاسخ به حضرت موسی علیه السلام می فرماید: «قَالَ یَا ابنَ أُم لَا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَلَا بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلَم ترْقُبْ قَوْلِی (طور(52):96) گفت: ای پسر مادرم! نه ریش مرا بگیر و نه سرم را، من ترسیدم که بگویی: میان بنی اسرائیل تفرقه و جدایی انداختی و سفارش مرا [در حفظ وحدت بنی اسرائیل] رعایت نکردی.» (فرضی پوریان، صص 1-2، 1399)

اختلاف افکنی یکی از شگردهای اربابان فتنه برای فتنه انگیزی، ایجاد تشتت و تفرقه در جامعه است . یک جامعه متحد و یکپارچه، به طور طبیعی سد محکمی در برابر هرگونه فتنه انگیزی است؛ به همین دلیل عموم فتنه گران فقط زمانی به مراد خود می رسند که در صفوف متحد مردم شکاف ایجاد نمایند. دشمنان یک نظام تلاش خواهند کرد تا برای متلاشی کردن و تضعیف جامعه، از این زمینه ها بهره ببرند، به اختلافات دامن زنند و آنها را تشدید کنند‎. ‎ اختلاف میان گروه های مختلف جامعه، سبب خواهد شد تا نیروهای جامعه بر اثر اصطکاک، تحلیل روند و قدرت پیشرفت را از دست بدهند. تردیدی نیست که با رو در رو قرار گرفتن دو عامل متضاد، نیروهای زیادی صرف خواهد شد تا عامل مقابل تضعیف گردد. در صورتی که یکی از دو طرف، قوی تر از دیگری باشد، به پیشرفت محدودی نایل میشود، اما در صورت برابر بودن قدرت آنها، هر دو طرف از فعالیت و پیشرفت باز می مانند. (ذوفقاری، جاوری،ص29،1391)

ریشه هر دو مورد مکر و نیرنگ است. دشمنان با قصد فریب و نیرنگ با ایجاد شبهه و اختلاف افکنی در میان گروهی از مردم مقصود نهایی خود یعنی براندازی و پراکندگی آن گروه و تسلط بر دیگران را دنبال می کنند.

مکر و حیله که در محاورات به آن «فریب» و «نیرنگ» نیز می گویند، به جهت گسترۀ مفهومی، با تعابیر گوناگونی همچون «خدعه» و «کید» از آن یاد می شود که به جهت مفاسد متعددی که به دنبال دارد، در اسلام به شدت مورد مذمت و نکوهش قرار گرفته است، به گونه ای که حتی خدعه و نیرنگ با دشمنان اسلام نیز جز در موارد جنگ جائز نیست؛ چرا که مکر و حیله از خصائص انسان های پست و سرکش به حساب می آید و با ایمان منافات داشته و فرقی هم ندارد که این مکر و حیله با خداوند باشد که در قالب نفاق و ریا در عبادات مصداق پیدا می کند و یا اینکه با بندگان خدا باشد. (دهنوی، ص2، 1396)

2-3. تحریک احساسی

نقش احساسات در زندگی بشری بسیار پررنگ است و مسئله ای که نه تنها برخلاف برخی صحبت ها و ادعاها به حاشیه نرفته است بلکه مقوله ای است که کاملا پذیرفته شده و مطابق آن برنامه ریزی انجام گرفته است. جایگاه احساسات به دلیل تاثیرگذاری بر تصمیم گیری های افراد، به مسئله ای مهم در سیاست و به خصوص در رقابت های سیاسی تبدیل شده است. (فرهادیان، ص3، 1390)

تاریخ اسلام گویای این مدعاست که مقوله فتنه انگیزی و تفرقه افکنی مساله ایست که از صدر اسلام تا کنون جوامع اسلامی را دچار فراز و نشیب تمدنی و تاریخی نموده است. این فتنه ها یکی از ضرورت های محرک تاریخ به سمت پیشرفت هاست که در جریان پیدایش فتنه ها بسیاری از آرمان های انسانی که در گذشت زمان به فراموشی سپرده شده به فریادی اعتراض آمیز تبدیل می شود و موجب تحریک احساس حق جویی و حق طلبی انسان ها در مقابل باطل می شود. تاریخ اسلام گویای این مدعاست که مقوله فتنه انگیزی و تفرقه افکنی مساله ایست که از صدر اسلام تا کنون جوامع اسلامی را دچار فراز و نشیب تمدنی و تاریخی نموده است. این فتنه ها یکی از ضرورت های محرک تاریخ به سمت پیشرفت هاست که در جریان پیدایش فتنه ها بسیاری از آرمان های انسانی که در گذشت زمان به فراموشی سپرده شده به فریادی اعتراض آمیز تبدیل می شود و موجب تحریک احساس حق جویی و حق طلبی انسان ها در مقابل باطل می شود. ضابطه کلی موجود در برخی از فتنه ها تحریکاتی است که فرد را در مسیر فعالیت های هیجاناتی سردر گم قرار می دهد که مرکب از حق و باطل است و ضابطه کلی آن به صورت آشوب خود را نشان می دهد‎.‎ (رحیم پور ازغدی، به نقل از وبلاگ جریان فتنه ، 1390)

ایجاد تنش و تحریک احساسات مردم که خشم و نا امیدی را به همراه داشته باشد می تواند یکی از زمینه های فتنه ای همچون فتنه 88 باشد؛ (فرهادیان، ص7، 1390) در این شرایط عدم شناخت صحیح و در هم آمیختن حق و باطل انسان را در موقعیت فتنه انگیز قرار داده و موقعیت آشوب را فراهم می سازد‎. ‎ رهبران فتنه در این مرحله به دنبال مشروعیت بخشیدن به جریان مورد نظر خویش هستند و عمدتا با قیافه متفکرانه و به نوعی روشنفکرانه سعی در تثبیت امتیازاتی هستند که به زعم خود از اول شکل گیری جریان فتنه به دست آوردند‎. ‎از این رو باید گفت که پدیده فتنه موقعی بروز می کند که حوادث و و اقعیاتی عامل تحریک آمیز ایجاد هیجان و فعالیت هیجان آمیز در گروه یا عده ای می شود. (رحیم پور ازغدی، به نقل از وبلاگ جریان فتنه، 1390)

اگر فضا احساساتی شود بی شک رقبای سیاسی در این راستا گام برخواهند داشت تا بتوانند از تهییج افکار عمومی در راستای خود، یا گروه و یا حزب خود بهره برداری کنند و شاید در آن اوضاع صدای حق نیز شنیده نشود‎.‎ و اگر به این مرحله نرسد، مردم را که پایه های اصلی نظام اسلامی هستند را به آینده مایوس و نسبت به وقایع، منزوی می نماید. (فرهادیان، ص7، 1390)

3. امتحان الهی و پالایش مؤمنان

آزمایش های الهی، یک سنت همگانی است که به فرد و یا گروه خاصی اختصاص ندارد، بلکه تمام افراد، به تناسب امکانات و استعدادهای خود، در بوته امتحان قرار می گیرند. دوران غیبت، دورانی پر از آشوب ها و فتنه های گوناگون است و هرچه زمان پیش می رود و به ویژه به پایان غیبت نزدیک می شود فتنه ها و زمینه های ضلالت فزونی می یابد. از سوی دیگر امام زمان را هنگام ظهور باید یاورانی یاری کنند که از ایمانی خالص و واقعی بهره مند باشند و چون در دوران غیبت، هر لحظه امکان ظهور وجود دارد، پس همواره باید صف مؤمنان و یاران حقیقی حضرتش از کسانی که تنها ادعای ایمان و پیروی از امام را دارند، متمایز شود و در سنت تغییرناپذیر پروردگار، تمییز این دو گروه از هم به وسیلۀ انواع امتحانات الهی صورت می گیرد. از این رو یکی دیگر از حکمت های غیبت حضرت مهدی (عج) متمایز ساختن شیعیان حقیقی از غیر آنان به وسیلۀ امتحانات گوناگون الهی معرفی شده است. ‎ ‎ (سبحانی، جعفر، ج1، ص251، به نقل از حوزه نت،1397)

مواردی را که قرآن در زمینه فتنه و ابتلاء بحث کرده است، می توان به دو دسته کلی تقسیم کرد. البته روح همه این موارد این است که خدای متعال شرایطی پیش می آورد تا افراد سر دو راهی ها یا چند راهی ها قرار بگیرند و یک راه را انتخاب کنند. حقیقت امتحان و فتنه و ابتلا و همچنین هدف از آفرینش انسان در این عالم همین است. موارد امتحان به حسب تعبیرات قرآن کریم فرق می کند. در برخی موارد خدای متعال صریحاً امتحان کردن را به خودش نسبت داده است و می فرماید: ما مبتلا کردیم، ما امتحان کردیم. در برخی موارد به انسان ها نسبت داده است و می فرماید: انسان ها ایجاد فتنه کردند. (مصباح یزدی، سخنرانی، 30 /10 /1388)

مهم ترین مسأله در آزمایش های الهی، آگاهی از انگیزه های امتحان است. در ادامه به برخی از انگیزه های امتحان و بلا در قرآن اشاره می شود:

3-1. شناخت افراد از باطن خویش

آزمون ها همان گونه که برای کودکان برای تشخیص رشد اقتصادی و فرهنگی و عملی آنان انجام می شود (نسا(4): 6) برای مردمان دیگر نیز این گونه کارکرد دارد. به این معنا که هر امتحانی معلوم می کند شخصی که به کار گرفته شده است تا چه اندازه توانایی دارد و می تواند کاری را از پیش ببرد؟ بر این اساس می توان گفت که در آزمون های الهی برای تحویل گرفتن هر پست و مقامی می بایست انسان با سربلندی از امتحان بیرون آید تا معلوم شود که چه قابلیت ها و استعدادهایی دارد که بتوان وی را در آن کار به کار گرفت. (روزنامه کیهان، کد خبر: 771789، 8 /4 /1399)

3-2. تکامل انسان

امتحان های الهی برای این جهت است که انسان در خلال آن گرفتاری ها، کمال یابد. (مطهری، آشنایی با قرآن، ج7 ص183 ‎) قرآن مجید به این حقیقت تصریح دارد؛ او آنچه را شما در سینه دارید می آزماید تا دل های شما کاملاً خالص گردد و او به همه اسرار درون شما آگاه است. (آل عمران (3): 154) به تعبیر دیگر در سر دو راهی ها و سختی ها قرار دادن، برای آن که استعدادهای درونی اش بروز و ظهور کند، یعنی اگر این آزمایش نباشد، او در حد خامی و در حد بالقوه می ماند، این آزمایش است که تکمیل کننده است. نوع سوم آزمایش یعنی آزمایش تکمیل کننده. آزمایش الهی درباره بندگان همان خصلت تکمیل کنندگی را دارد. (مطهری، آشنایی با قرآن، ج 8، ص135)

3-3. مشخص شدن بهترین عکس العمل (عمل احسن)

اعمال آدمی در فرهنگ قرآنی در یک تقسیم کلی دو نوع است: 1. عمل صالح 2. عمل غیر صالح. عمل صالح هم به دو قسم تقسیم می شود: 1. عمل حسن 2. عمل احسن. ازفلسفه های آزمایش الهی این است که مشخص شود چه کسی عمل احسن انجام داده است. (پاکزاد، ص346، 1391) خداوند در آیه دوم سوره ملک می فرماید: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاهَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ» او همان کسی است که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک بهتر عمل می کنید.

در توضیح عمل احسن گفته می شود که عمل نیک از دو حیثیت برخوردار است: 1. کمیت عمل 2. کیفیت عمل. (پاکزاد، ص345، 1391)

آنچه در فرهنگ قرآنی مهم است و ارزش دارد و به عمل ارزش و اعتبار عالی می دهد، کیفیت عمل است، نه کمیت عمل. اگر تعبیر این بود که چه کسی بیشتر عمل می کند، تکیه بر روی کمیت عمل بود، ولی وقتی که فرمود: «لِیَبْلُوَکمْ أَیُّکمْ أَحْسَنُ عمَلاً»، تکیه روی کیفیت است. خدا انسان را مورد آزمون بهترین عمل قرار داده است، نه آزمون زیادترین عمل. این است که در حدیث آمده است که مراد از «احسن عملا»، «اصوب عملا» است. آن چه جنبه صواب بودنش بیشتر باشد. (مطهری، آشنایی با قرآن، ج8، ص139- 138 به نقل از پاکزاد: 1391)

بر اساس احادیث معصومان(علیهم السلام)، امتحانات دوران غیبت چنان سخت است که در پایان کار و هنگام ظهور، تنها عدۀ اندکی بر دین و ایمان راستین و اعتقاد به امامت آن حضرت، ثابت و راسخ باقی می مانند و لیاقت یاری و سربازی او را می یابند. در برخی از این احادیث از این امتحانات دشوار به «غربال شدن» - و آن هم به صورت پی درپی - تعبیر شده است تا افراد ناخالص جدا شوند و مؤمنان خالص و حقیقی، که تعدادشان هم بسیار کم است، باقی بمانند. دشواری امتحانات الهی در زمان غیبت - که هرچه به ظهور نزدیک تر می شود، دشوارتر می گردد - به اندازه ای است که عدۀ بسیار زیادی که مؤمن، موحد و شیعه بوده اند، گاه فقط‍ ظرف یک روز از دین، اسلام و تشیع خارج می شوند. (سبحانی، جعفر، ج1، ص251، به نقل از حوزه نت،1397)

4. نقش فتنه های سیاسی در تمییز مؤمنان خالص از ناخالص

بی تردید نباید به مسأله فتنه فقط به عنوان تهدید نگریست؛ بلکه فتنه می تواند یک فرصت خوب برای جامعه اسلامی و حکومت دینی باشد. (علوی فر، ص10، بی تا) امیرالمؤمنین در روایتی فرمودند: از فتنه های آخرالزمان کراهت نداشته باشید که منافقان را نابود می کند (کنز العمال، ج2، ص 189)

فتنه های سیاسی همان اندازه که در ایجاد دودستگی و افزایش مشکلات مسلمانان موثرند در موارد زیر پیامدهای مثبت خود را آشکار می سازد:

4-1. تقویت دشمن شناسی

عالمان اخلاق تأکید می کنند هر انسانی برای اخلاقی زیستن نیازمند دو نوع آگاهی است: آگاهی از خوبی ها و آگاهی از بدی ها. هرکسی باید خوبی ها را بشناسد تا بدان ها عمل نماید و بدی ها و رذیلت ها را نیز تشخیص دهد تا از آن ها دوری کند. به همین دلیل می توان گفت که یکی از راه های مقابله با فتنه ها، تقویت دانش دشمن شناسی است. اگر کسی خواستار طی مسیر حق است و می خواهد در صراط حقیقت استوار بماند، حتماً نیازمند شناخت راه باطل و باطل گرایان است. یکی از راه های تشخیص حق و باطل، برای بسیاری از عموم، شناخت اهل باطل است. تأکید حضرت امام(ره) و رهبری معظم انقلاب بر این که اگر دشمنان و رادیوهای بیگانه به امری تشویق کردند، مردم ما باید خلاف آن را عمل نمایند و اگر از فردی یا جریانی داع کردند، مردم باید حساسیت ویژه ای به آن ها داشته باشند، حاکی از همین حقیقت است. دشمنان و بیگانگان هرگز خیر و صلاح جامعه اسلامی و مردم مسلمان را نمی خواهند. آنان به دنبال منافع و هدف های شیطانی خود هستند. (علوی فر، ص14، بی تا)

از مهم ترین بسترهای شناخت دشمن همین فتنه انگیزی هاست. اگر کسانی از امت با دشمنان در ارتباط پنهان و نهان هستند، اینان خود دشمنانی هستند که می بایست به مقابله و دفع آنان پرداخت. هر گونه ارتباط گیری با دشمن به ویژه به شکل نهانی، گواهی روشن برای دشمنی این افراد نسبت به امت است. (تلخیص: روزنامه کیهان، کد خبر: 179198، 1398)

4-2. تقویت بصیرت

اهمیت و ضرورت بصیرت را در گذر از فتنه ها باید جست وجو کرد و هدف از بصیرت، عمق بخشیدن به شناخت ها، راسخ کردن ایمان ها، مهار کردن خواهش های نفسانی و تشخیص مصداق حق، برای تحقق بخشیدن به آرمان همه انسان ها؛ یعنی برپایی حکومت عدل گستر است. (برهان، ص65، 1390)

فتنه و آشوب به عنوان یکی از مهم ترین آسیب های اجتماعی می تواند هر جامعه ای را به ورطة نابودی بکشاند. در فضای غبارآلود فتنه، تشخیص صحیح از ناصحیح، حقیقت از باطل و سره از ناسره برای قاطبة مردم سخت تر می شود؛ (پازکیان و همکاران، ص66، 1389)

در این شرایط مؤمنانی که به سرنوشت خود حساسیت دارند در این فتنه و بلا به دنبال راه روشن سعی و تلاش خود را در ایجاد و یا تقویت بصیرت به کار می گیرند. و این چنین از دل درد، درمان حقیقی را بیرون می کشند و با افزایش بصیرت به مقابله با فتنه می پردازند.

مقام معظم رهبری (مدظله) بصیرت را مهم ترین عامل دفع فتنه های سیاسی می دانند: «باید بصیرت داشت. آنچه که انسان از نخبگان جامعه و جریانات سیاسی و گروه های سیاسی انتظار دارد، این است که با این حوادث، با این خطوط دشمن، با بصیرت مواجه بشوند؛ با بصیرت. اگر بصیرت وجود داشت و عزم مقابله وجود داشت، خیلی از رفتارهای ما ممکن است تغییر پیدا بکند؛ آنوقت وضعیت بهتر خواهد بود. بعضی از کارها از روی بی بصیرتی است. (خامنه ای، سخنرانی، 2 /7 /1388)

4-3. پختگی اجتماعی و سیاسی

پختگی مفهومی عمومی و جهان شمول در میان انسان ها است. این باور در طول تاریخ و در فرهنگ های مختلف وجود داشته و دارد که انسان ها در بدو تولد، ناقص، خام و ناکامل هستند و به مرور و با گذشت زمان به انسان هایی بالغ و کامل بدل می شوند. سیر انسان ها از تولد تا تبدیل شدن به انسانی پخته و کامل تنها منوط به طی زمان نیست؛ رشد جسمانی و عقلانی، کسب مهارت ها و دانش، تطبیق با عرف و قواعد اجتماعی و. .. از دیگر ملزومات این سیر است. (کاشفی خوانساری، ص1، 1399)

فتنه آسیب دارد، اما تمام ابعادش این نیست، چراکه فتنه ها درکنار آسیب هایی که ایجاد می کند، بصیرت افزایی و پختگی را افزایش می دهد. (عبادی، سخنرانی، 1398)

4-4. رفتارشناسی در برخورد با فتنه

وحدت مسلمانان امری است که در قرآن و روایات اهل بیت (ع) بر آن تاکید بسیار شده است. امیرالمؤمنین علیه السلام معتقدند که برای استحکام نظام و حرکت اجتماعی وحدت و هماهنگی، لازم و تفرقه زیانبخش است. آن حضرت بیان می دارند که دشمنان وی از طریق تفرقه در صفوف یارانش توانستند غائله جمل و صفین را به وجود آورند و مردم را به شورش علیه حکومت اسلامی دعوت کنند. آن حضرت درباره دشمنانش می فرماید: بر مأموران من و خزانه داران بیت المال مسلمین که در اختیار من است وارد شدند و در شهری که همه مردمش در اطاعت و بیعت من هستند قدم گذاردند، وحدت آن ها را برهم زدند و جمعیت آن ها را که همه با من بودند به شورش واداشتند» وحدت در نزد علی علیه السلام آن چنان مهم و با ارزش است که به خاطر حفظ وحدت جامعه اسلامی بیست و پنج سال سکوت را در پیش گرفت. (پایگاه مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری،1392)

در حکمت نهج البلاغه می خوانیم: «کن فی الفِتْنَة کابْنِ اللَّبُونِ، لا ظَهْرٌ فیرْکبُ، وَ لا ضَرْعٌ فیحْلَبْ؛ (نهج البلاغه، حکمت 1) در فتنه ها، چونان شتر دوساله باش، نه پشتی دارد که سواری دهد، و نه پستانی تا او را بدوشند.» این تشبیه در واقع به این معنی است که انسان در فتنه ها به گونه ای زیرکانه برخورد کند که هیچ یک از دو طرف نتواند از او بهره برداری کند، نه وسیله ای برای تاخت و تاز فتنه انگیزان باشد و نه چون شتر شیرده باعث تقویت مالی و روحی آن ها گردد. ابن ابی الحدید در توضیح این بخش می گوید: «ایام فتنه که همان ایام خصومت و جنگ و درگیری است، بین دو رهبر گمراه که هردو مردم را به گمراهی دعوت می کنند، مانند فتنه عبدالملک و ابن زبیر و فتنه مروان و ضحاک و فتنه حجاج و ابن اشعث»؛ (ابن ابی الحدید، ج17-18، ص82، 1387) در این موارد باید به گونه ای حرکت کرد که هیچ یک از دو طرف را تقویت نکند، نه به صورت مستقیم در منازعه و درگیری آن ها شرکت داشته باشد و نه به صورت تدارکاتی و غیرمستقیم. «وگاه یکی از دو طرف برحق است. این را نمی شود گفت ایام فتنه است مانند جنگ جمل و صفین (که علی  علیه السلام  طرف حق بود) و مانند آن که در این صورت جهاد همراه طرفداران حق (و علیه رهبران گمراه و فتنه انگیز) واجب است و کشیدن شمشیر و نهی از منکر و بذل جان در اثبات و عزت بخشیدن دین و اظهار حق لازم و ضروری است.» (ابن ابی الحدید، ج17-18، ص82، 1387)

4-5. ایجاد روحیه حقیقت شناسی

انسان توان دست یابی به حقیقت را دارد و ابزار این امر نیز در اختیارش قرار داده شده است. مهمترین ابزار درک حقیقت همان عقل اوست که چون از حجاب ها به دور باشد توان درک و تجزیه و تحلیل مسائل و درک حقیقت را دارد. عقل به کمک ابزارهای درونی و بیرونی دیگر داده ها را دریاف کرده و تحلیل می کند و پس از آن به درستی یا نادرستی آنها حکم می نماید. (ملک زاده، کد خبر: 80622775، 1392)

یکی از شرایط و بسترهای پیدایش فتنه، شخصیت محوری است. در این روزگار باید به دنبال شناخت حقیقت بود. باید معیار حق را شناخت و بر اساس آن تعیین مسیر نمود. (علوی فر، ص13، بی تا) مسلم است که انسان آگاه و حقیقت جو هنگام افتادن در ورطه فتنه و دودستگی به دنبال راه روشن و درست خواهد رفت. و این خود یکی از آثار و پیامدهایی است که می توان در جهت مثبت از آن استفاده نمود. «‎قَدْ وَضَحَتْ مَحَجَّةُ الْحَقِّ لِطُلَّابِهَا»؛ (درایتی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 68، ح 935) واضح و روشن است شاه راه حق از برای جویندگان آن؛ یعنی اگر کسی در جست وجوی حق باشد، حقیقت برایش روشن است، و برایش ظاهر می شود به گونه ای که تردید و شبهه ای برایش باقی نمی ماند، و کسی که راه حق را نیابد البته خواهان و جویای او نبوده است. (سایت اسلام کوئیست، کد: 44892، 1392)

از زمان پیدایش ادیان و فرستاده شدن رسولان یکی از شیوه های مبارزان ادیان و پیامبران الهی فتنه گری بوده است. شیوه ای به مراتب خطرناک تر از جنگهای مسلحانه؛ در این جنگ دشمنان می کوشند تا با تغییر جهت دادن به افکار و اندیشه ها دین را در میان مردم بی اثر جلوه داده و آن را به مساله ای پیش و پا افتاده و بلکه دست و پاگیر تبدیل کنند. اما از آنجا که بلا و امتحان از سنت های مهم الهی در رشد و تکامل انسان ها و به ویژه مسلمانان است خداوند متعال این میدان را وسیله ای برای رشد و هوشیاری مسلمانان قرار داده است.

نتیجه گیری

بی تردید فتنه می تواند یک فرصت خوب برای جامعه اسلامی و حکومت دینی باشد. امیرالمؤمنین در روایتی فرمودند: از فتنه های آخرالزمان کراهت نداشته باشید که منافقان را نابود می کند. فتنه های سیاسی همان اندازه که در ایجاد دودستگی و افزایش مشکلات مسلمانان موثرند، می توانند در رشد و تکامل مؤمنان نقش آفرین باشند. تقویت دشمن شناسی وبصیرت، پختگی اجتماعی و سیاسی، رفتارشناسی در برخورد با فتنه و ایجاد روحیه حقیقت شناسی از جمله مهم ترین آن هاست که نگارنده در این مقاله از خلال کتاب و مقالات نگاشته شده به آن دست یافته است. یکی از راه های شناخت دشمن همین فتنه انگیزی هاست. اگر کسانی از امت با دشمنان در ارتباط پنهانی هستند، اینان خود دشمنی هستند که می بایست به مقابله و دفع آنان پرداخت. به بیان دیگر هر گونه ارتباط گیری با دشمن به ویژه به شکل نهانی گواهی روشن برای دشمنی این افراد نسبت به امت است. در این شرایط مؤمنانی که به سرنوشت خود حساسیت دارند در این فتنه و بلا به دنبال راه روشن، سعی و تلاش خود را در ایجاد و یا تقویت بصیرت به کار می گیرند و این چنین از دل درد، درمان حقیقی را بیرون می کشند و با افزایش بصیرت به مقابله با فتنه می پردازند. همین امور باعث رشد، پختگی اجتماعی و سیاسی و در نتیجه تکامل انسان ها به ویژه مومنین می شود. انسان در فتنه ها یاد خواهد گرفت به گونه ای زیرکانه برخورد کند که هیچ یک از دو طرف نتواند از او بهره برداری کند، نه وسیله ای برای تاخت و تاز فتنه انگیزان باشد و نه چون شتر شیرده باعث تقویت مالی و روحی آن ها گردد.

منابع

- قرآن کریم

- نهج البلاغه، ترجمه علی اکبر مظاهری، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ سوم، 1395ه.ش.

1. امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج10، صص27-28، بیروت، بی تا.

2. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج17-18، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، چاپ دوم، 1387 ه‍ ق.

3. ابوالقاسم حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی، مفردات، دمشق: دارالقلم؛ بیروت: الدارالشامیه، 1416ق.

 4. برهان، مهدی، «شاخص ها و مولفه های بصیرت سیاسی»، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، نشریه معرفت سیاسی، دوره سوم، شماره یک، بهار و تابستان 1390 ه ش.

5. پاکزیان، اسدالله و همکاران، بصیرت دینی در اندیشه مطهری، نشریه پژوهش و اندیشه، دوره 7، شماره 17، زمستان 1389.

6. پاکزاد، علی، «ابتلا و آزمایش در قرآن»، نشریه پژوهش های قرآنی، دوره 14، شماره 54 -55، پاییز 1387.

 7. پایگاه مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری، رفتار شناسی امیرالمومنین علی علیه السلام در برخورد با فتنه ها، ، 1392 ه ش.

 8. دهنوی، سید محسن، مکر و حیله، واحد پژوهش مجمع جهانی صادقین علیهما السلام، 1396 ه.ش.

9. درایتی، مصطفی، «تصنیف غرر الحکم و درر الکلم»، گردآورند: عبدالواحد بن محمد آمدی، مشهد: ضریح آفتاب، 1381 ه ش.

10. ذوفقاری، شهاب الدین؛ جاوری، محمد جواد، «افشای طرح های ایجاد فتنه در قرآن کریم»، نشریه کاوشی نو در معارف قرآنی، سال اول، شماره اول، صص 23-48، بهار و تابستان 1391 ه.ش.

11. شریفی، احمد حسین، «موج فتنه از جمل تا جنگ نرم»، تهران: کانون اندیشه جوان، 1388 ه.ش.

12. علوی فر، سکینه، «پیامدهای مثبت و منفی فتنه با نگاهی به قرآن و حدیث با تاکید بر جنگ نرم»، سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسنادآستان قدس رضوی، بی تا.

13. عبادی، علیرضا، «فتنه بصیرت افزایی و پختگی را افزایش می دهد»، بیانات در دیدار با مدیران و خبرنگاران استان بیرجند، 25 /10 /1398.

14. م‍ت‍ق‍ی، ع‍ل‍ی ب‍ن ح‍س‍ام ال‍دی‍ن، «ک‍ن‍ز ال‍ع‍م‍ال ف‍ی س‍ن‍ن الاق‍وال و الاف‍ع‍ال «، جلد دوم،ب‍ی‍روت: م‍وس‍س‍ه ال‍رس‍ال‍ه ، 1413ق.

15. معین، محمد، «فرهنگ فارسی»، گردآورنده: عزیزاله علیزاده، تهران، انتشارات ادِنا، جلد اول و دوم، چاپ چهارم، 1386 ه.ش.

16. مصباح یزدی، محمد تقی، «درس اخلاق»، منبع گفتاری، سخنرانی 16 /10 /1388.

17. محدثی، جواد، «فتنه شناسی»، مجله معارف اسلامی، شماره 71، فروردین -اردیبهشت-خرداد 1387.

18. مطهری، مرتضی، «آشنایی با قرآن»، ج 7و8، انتشارات صدرا، بی تا.

منابع اینترنتی:

1. خامنه ای، علی، «بیانات»، در دیدار اعضای مجلس خبرگان، 1388 ه ش: . https:// khamenei.ir

2. رحیم پور ازغدی، حسن، علل و عوامل شکل گیری فتنه و نقش خواص، 28 /5 /1390، 15: 10، به نقل از وبلاگ: ‎ ‎ 1 ‎.http://jeryanefetne.blogfa.com/category‎‎ ‎

3. روزنامه کیهان، سنت امتحان و آزمایش های الهی از دیدگاه قرآن، کد خبر: 771789 ، به نقل از پایگاه خبرگزاری اهل بیت(ع)- ابنا، 1399. ‎.https://fa.abna 24 ‎.com/news‎

4. ، روش های شناخت دشمن، کدخبر: 179198، 16 /10 /1398: ‎.‎https: //kayhan. ir/fa /news ‎ ‎

5. سبحانی، جعفر، تلخیص از منشور جاوید، ج 1، به نقل از پایگاه اینترنتی حوز نت، 1397 ه ش: https://hawzah.net/fa /Article /View/‎ 97165 ‎ ‎.‎

6. سایت اسلام کوئیست، «آیا در آیات قرآن و روایات به حق جویی و حقیقت طلبی اشاره شده است؟» 1392، کد بایگانی 44892:

 ‎.‎http://www.islamquest.net/fa/archive /question /id 22742# ‎

7. فرهادیان، محمد حسین، اندیشکده راهبردی تبیین، جریانات سیاسی و سوء استفاده از احساسات، شناسه خبر: 12228، 1390 ه ش:؛ http://tabyincenter.ir /

8. فرضی پوریان، محمد، خبرگزاری تسنیم، اهمیت "وحدت" جامعه از نگاه قرآن و عترت، آبان ماه 1399 به آدرس: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/08/11/2380694‎.

 9. کاشفی خوانساری، محمد علی، خبرگزاری تسنیم، «تأملی در مفهوم پختگی در انسان و بازتاب آن در نگاه به کودکان»، کدخبر: ‎‎ 2280130، https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/03/17‎.

10. مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی، «منظور از شبهه چیست و اینکه دشمن به چه شکلی در میان جامعه شبهه انگیزی میکند؟»، شناسه مطلب: 55363، 1390 ه.ش. به آدرس: https://www.pasokhgoo.ir/node/55363‎.

11. ملک زاده، محمد شریف «شهامت و روحیه حقیقت جویی از ویژگی های اشعار سعدی است»، 1 اردیبهشت 1392، 9:33، به آدرس: https://www.irna.ir/news/80622775‎