مقدمه
تاریخچه مبارزه دشمنان اسلام از جنگ نظامی و کشتار هزاران مسلمان آغازشده است؛ اما حال با گسترش ارتباطات، قدرت های بزرگ دنیا به جنگ رو آوردند و گویی از جنگ سخت و نظامی ناامید شده اند. مقام معظم رهبری در این راستا می فرمایند: «دشمن از طریق تولید و ترویج شبهات و همچنین تولید محتوای ضد عفت و حیا به دنبال انحراف جوانان مؤمن و سالم از اصل دین و دریدن پرده های حیا است و امروز این کار در بستر فضای مجازی انجام می شود (مقام معظم رهبری، سخنرانی در جلسه درس خارج فقه، ١٦ شهریور ١٣٩٥).» یا به عبارتی دیگر بیان کرد که فضاهای مجازی این قابلیت را دارند که به راحتی زمینه ترویج و اشاعه افکار، محتویات و اطلاعات و رفتارهای شبهه افکن و گروه های انحرافی و جنبش های نوظهور باشند (موظف رستمی، ١٣٩١، ص ٤٣).
حال، در این مسیر نقش همه مسلمان به ویژه جوانان انقلابی بسیار کلیدی و مهم می باشد یک جوان انقلابی در این شرایط وظیفه دارد که بتواند طریقه صحیح تبلیغ دین مبین اسلام را بلد باشد و با بالا بردن سطح آگاهی و توانایی پاسخ گویی در برابر شبهات را داشته باشد و با تبلیغ خود افرادی که از نعمت اسلام بی بهره ماندند را تشویق کند در این راستا، فوره (١٩٩٣، ص ٥٥) نیز اعتقاد دارد که نقش میانی و اصلی که فعالیت های مذهبی دارند «نقش ارتباطی» است و در دنیای امروز اینترنت با امکاناتی که دارد؛ این نقش ارتباطی را باز تعریف می کند و حتی مفاهیم و مضامین تازه ای را وارد حوزه دین نموده است لذا شناخت دقیق فضای مجازی و تلاش برای روش های تأثیرگذاری دین در این فضا جهت ارتقای فرهنگ دینی جامعه ضروری است (اسدی و همکاران، ١٣٩٧).
بنابراین در این مقاله سعی می شود تا معنا و مفهوم دقیق تبلیغ، پیشینه تبلیغ دین اسلام، ویژگی های مبلغ دین را بر اساس قرآن و آسیب شناسی های دینی، تبیین کند تا جوانان و افراد اهل علم و قلم با مطالعه، آن بتوانند به عنوان یک مسلمان، دین و وظیفه خود را به جامعه و امت اسلامی ادا کنند.
پیشینه پژوهش
صادقی نیری و حاجی زاده (١٣٩٠) در پژوهشی به بررسی روش های دعوت و تبلیغ قرآنی از دیدگاه علامه طباطبایی پرداخته اند. این نویسندگان ضمن تبیین روش هایی مانند صراحت و شفافیت، تطابق کردار و گفتار، پرهیز از تبعیض و تفاوت و... به تفسیر و تشریح آن از منظور علامه طباطبایی اقدام گردیدند.
در این راستا می توان به پژوهش عباسی مقدم (١٣٩٠) نیز اشاره کرد چراکه در این مقاله، به بررسی شیوه های تبلیغی چهره های قرآنی پرداخته است. یافته های مقاله نشان می دهد که مهم ترین ویژگی های تبلیغی قرآنی شامل موارد ذیل هستند: پایبندی به ارزش ها و توجه به همه ابعاد انسان و پیشتازی اسوه ها.
همچنین، آهنگران (١٣٩٥) در پژوهشی در کتاب آداب اسلامی در شبکه های اجتماعی «به بررسی آداب اسلامی در شبکه های اجتماعی و عملکرد کاربران در این حوزه پرداخته است.
در مقاله ای دیگر، اسدی و همکاران (١٣٩٧) به آسیب شناسی روش های تبلیغ دین می پردازند در این راستا، نویسندگان، از روش پیمایشی و حجم نمونه ای به تعداد ١٧٥ نفر بهره بردند. درنهایت، نتایج تحقیق بیانگر این مهم بوده است که عواملی همچون نیازهای کاربر، معتقد بودن و... ارتباطی با روش های تبلیغی ندارد ولی عوامل احساس گمنامی، مشارکت دینی، رعایت احکام دینی با روش های تبلیغی ارتباط معناداری دارد.
همچنین، حسینی صفا و غیاثوند (١٣٩٨) به بررسی ظرافت ها و عوامل تأثیرگذار تبلیغ دین در بستر فضای مجازی، در پژوهشی پرداخته و درنهایت توانسته چارچوب و قوانینی از آموزه های دینی برای اطلاع رسانی از قرآن کریم استخراج کند همانند: صحت، صداقت و امانت.
روش
روش این پژوهش با رویکرد کیفی- توصیفی انجام شده است. یافته های پژوهش بامطالعه مقالات صورت گرفته درزمینه ی نزدیک به موضوع پژوهش، کتاب ها و نظریات متخصصان به روش کتاب خانه ای گردآوری شده است و همچنین با ٢ نفر از اساتید دانشگاه فرهنگیان و ٣ نفر معلمان دینی و الهیات مصاحبه به عمل آمده است. در نهایت در پایان به بیان نتیجه گیری پرداخته میشود.
یافته ها
چارچوب مفهومی
تبلیغ: تبلیغ، در لغت به معنای رسانیدن پیام، خبر یا موضوعی است که به اطلاع مردم رسانده شود (معین، ١٣٦٤، ذیل واژه «ت») این واژه را نیز در قرآن کریم، می توان مشاهده کرد چراکه به طورکلی واژه تبلیغ و مشتقات آن ٧٢ مرتبه در قرآن به کاررفته است که ٧٠ مورد آن با تبلیغ دینی تناسب دارد (شرفی، ١٣٩٣، ص ٣٢). همچنین از واژه هایی که به با مفهوم تبلیغ دینی به وفور استفاده می شود؛ واژه «مأموریت» است (کاویانی آرانی، ١٣٩٢، ص ٣٣ ٣١).
همچنین، در این پژوهش ضروری است که به تبیین روش، تبلیغ اسلامی و فضای مجازی، نیز پرداخته شود:
تبلیغ اسلامی: «تبلیغ اسلامی نوعی خاص از ارتباط است که گاهی باهدف آموزش گاهی اقناع و گاهی برای به عمل واداشتن مخاطب انجام می گیرد (کاویانی آرانی، ١٣٩٢، ص ٣٧؛ به نقل از: خندان، ص ٣٣٣).»
فضای مجازی: فضای مجازی، ویژگی هایی دارد که آن را از سایر رسانه ها، متمایز می کند که عبارت اند از: (صفا و غیاثوند، ١٣٩٨)
١- فرازمانی و فرا مکانی بودن فضای مجازی، به طوری که دسترسی به داده ها محدود به زمان گذشته، حال و آینده نبوده و فاصله جغرافیایی در آن معنا ندارد.
٢- سریع ترین و آسان ترین رسانه ارتباطی است به طوری که سریع ترین و آسان ترین راه دستیابی به مقالات، نشریه ها و... است.
٣- تنوع و جذابیت در اطلاعات و آزادی در برقراری ارتباط برای تعداد زیادی از افراد.
اهمیت تبلیغ در دین مبین اسلام
دعوت به تبلیغ در جای فرهنگ اسلامی و قران کریم نهادینه شده است. ازجمله دلایل اهمیت تبلیغ آن است که پیامبر (ص) در هنگام فرستادن امام علی (ع) در این زمینه، به ایشان فرمودند: «ای علی کسی را نکشید و آن ها را دعوت کنید. قسم به خدا اگر خدا یک نفر از آن ها را به واسطه تو هدایت کند؛ برای تو بهتر است ازآنچه آفتاب و غروب بر آن می تابد.»(مجلسی،١٤٠٣، ج ٣٣، ص ٢١). همچنین در روایات آمده است که مبلغ دین با پیامبر (ص) محشور می شود (مجلسی، ١٤٠٣، ج ٢، ص ٢).
در این زمینه آیات متعددی نیز وجود دارد:
ما علی الرسول إلا البلاغ والله یعلم ما تبدون وما تکتمون (آیه ٩٩ سوره مائده): بر پیامبر، جز ابلاغ (احکام الهی) نیست و خداوند، آنچه را آشکار یا کتمان میکنید میداند (قرائتی، ١٣٨٣، ج ٢، ٣٧٩).
همچنین: ومن أحسن قولا ممن دعا إلی الله وعمل صالحا وقال إننی من المسلمین (فصلت، ٣٣): چه کسی خوش گفتارتر است از آن کس که دعوت به سوی خدا میکند و عمل صالح انجام میدهد و میگوید: «من از مسلمانانم» (مکارم شیرازی، ١٣٨٦، ج ٤، ص ٣١١). طبرسی درارتباط این آیه، مینویسد: «آیه شریفه، دعوت و تبلیغ دین را، از بزرگترین طاعت ها و مهم ترین واجبات الهی شمرده است (طبرسی، ١٣٨٠، ج ٢٤ ص ٣٢٨).»
پیشینه تبلیغ از منظر اسلام
تبلیغ توسط خداوند
مسئله تبلیغ و دعوت به سوی خدا با توحید آمیخته شده است و خداوند یکتا، همان گونه که در اثبات ذات مقدس خود، نیازی به شخصی دیگر ندارد و در اسباب و لوازم توحید ازجمله دعوت مردم به سوی خود، نیازی به دیگران ندارند و در مرحله آغاز، خود، فراخوانی را به سوی خودش را بر عهده خواهد داشت (صادقی نیری و حاجیزاده، ١٣٩٠)؛ بنابراین، در این راستا رجوع به کتب الهی لازم و ضروری است و سرچشمه تمامی روش ها و راهکارهای تبلیغ می باشد.
تبلیغ وظیفه ای برای پیامبران الهی
انبیا و پیامبران الهی وظیفه داشتند که با تبلیغ دین و ارزش های دینی، هدایت و سعادت انسان را به ارمغان آورند. چنان که خداوند تنها رسالت و وظیفه پیامبران را تبلیغ می داند «ما علی الرسول الا البلاغ» (سوره ی مائده) پیامبر وظیفه ای جز رسانیدن پیام (الهی) ندارد. امروز نیز تبلیغ دین از جایگاه والا و ارزشمندی برخوردار است ؛ چراکه هر دین و مذهبی اگر برای مدت ها تبلیغ نشوند و به دست فراموشی سپرده می شود و در پرتو تبلیغ دین، فطرت و ذات انسان تجلی می یابد و در این صورت، دنیا پر از احسن و ارزش های دینی خواهد شد (اسدی و همکاران، ١٣٩٧).
تبلیغ وظیفه ای برای تمام مسلمانان و جوانان انقلابی
قرآن مجید همواره جوانان و نخبگان اسلام را به این کار والا و شریف می خواند و وجودشان را به این آیه شریفه نورانی می کند: ولتکن منکم أمۀ یدعون إلی الخیر ویأمرون بالمعروف وینهون عن المنکر وأولئک هم المفلحون (آل عمران، ١٠٤)
و باید برخی از شما مسلمانان، خلق را به خیر و صلاح دعوت کنند و امر به نیکوکاری و نهی از بدکاری کنند و این ها (که واسطه هدایت خلق هستند) رستگار خواهند بود (صادقی نیری و حاجی زاده، ١٣٩٠).
در این راستا باید همه اقشار جامعه از فقیر گرفته تا سثروتمند از چادری گرفته تا غیر چادری باید به این موضوع اهتمام ورزند و این تنوع در مبلغان خود نیز تاثیر گذاری تبلیغ را افزایش خواهد داد (آقاجانپور، ارتباط شخصی، بهمن ١٤٠٠). در این راستا بهترین سو و سمت در تبلیغ دین، تبلیغی است که قرآن و عترت به ما عرضه می دارند.
ویژگی های و روش های تبلیغ دین اسلام
عقلانی محور بودن تبلیغ
نکته مهمی که باید در تمام مراحل تبلیغ مشاهده شود؛ علم و تأمل است. همان طور که درآیات بسیاری خداوند انسان را به تأمل و تفکر فرامی خواند و حتی به دیدگاه فضل الله (١٣٨٤، ص ٣٢٤) شاید بتوان توان گفت که قرآن کریم تنها چیزی که از انسان در دعوت قرآنی خواسته است؛ نظر و مطالعه و تفکر است؛ بنابراین پیام مخاطب باید به گونه ای باشد که در آن علم و دانش رؤیت شود. مگر غیر از این هست که ما در تبلیغ اسلام به دنبال اثبات حق هستیم بنابراین کلید اثبات حق و نفی باطل علم است:
فمن حاجک فیه من بعد ما جاءک من العلم فقل تعالوا ندع أبناءنا وأبناءکم ونساءنا ونساءکم وأنفسنا وأنفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله علی الکاذبین (آل عمران، ٦١) هرگاه بعد از علم و دانشی که (درباره مسیح) به تو رسیده، (باز) کسانی با تو به محاجه و ستیز برخیزند، به آن ها بگو: «بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را؛ ما زنان خویش را دعوت نماییم، شما هم زنان خود را؛ ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود؛ آنگاه مباهله کنیم؛ و لعنت خدا را بر دروغ گویان قرار دهیم (مکارم شیرازی، ١٣٨٣، ج ١، ص ٢٩١).
همچنین پیام باید باعث تفکر در همه ابعاد زندگی و آخرت ازجمله آفرینش شود: بالبینات والزبر وأنزلنا إلیک الذکر لتبین للناس ما نزل إلیهم ولعلهم یتفکرون (نحل، ٤٤) با معجزات و کتاب ها و نازل کردیم به سوی تو ذکر را که قرآن مجید باشد برای اینکه بیان فرمایی برای جمیع افراد بشر آنچه از تکالیف برای آن ها نازل شده و باشد که آن ها فکر کنند و غرض الهی را دست آورند و بفهمند (طیب، ١٣٧٨، ج ١٢، ١٢٩).
همچنین مبلغ باید خود عالم باشد و بتواند میزان شبهات خود را به حداقل برساند تا بتواند فرایند تبلیغ را به نحو احسن به ثمر برساند: ما أخذ الله علی أهل الجهل أن یتعلموا حتی أخذ علی أهل العلم أن یعلموا (نهج البلاغه، کلمات قصار، ٤٧٨): خداوند از افراد نادان پیمان نگرفته که دنبال علم و دانش بروند، مگر این که قبل از آن از علما و دانشمندان پیمان گرفته که به آن ها علم بیاموزند.
در این زمینه، یکی از روش های تبلیغی پیامبر اکرم (ص)، برخورد منطقی و استدلالی با افرادی بود که هنوز دین اسلام و حقانیت خداوند را باور نکرده بودند؛ سؤال و جواب حضرت با «حصین» که هفت بت می پرستید و در آخر به این نتیجه رسید که تنها یک خدا و آن هم خدایی که در آسمان است او را اجابت می کنند، نمونه ای از این مواجه شدن ها است (حلبی، شافعی، ١٤٧٢، ج ٣، ص ٦٣٣).
تبلیغ در فضای مجازی نیاز به آگاهی داردکه این موضوع امروزه تبدیل به علم شده است. بنابراین یک مبلغ هم باید آگاهی نسبت به تکنیک های فضای مجازی داشته باشد و هم علم تشخیص سره از ناسره را داشته باشد (قاسم زاده، ارتباط شخصی، بهمن ١٤٠٠).
و علاوه بر آگاهی به دین اسلام باید نسبت به ادیان دیگر و مذاهب دیگر نیز آگاهی کافی و وافی داشته باشد (آقاجانپور، ارتباط شخصی، بهمن ١٤٠٠). بنابراین، مبلغ اسلامی باید همواره به علم و آگاهی خود را ارتقا دهد و نحوه استدلال صحیح مطالب را به خوبی بیاموزد و همانند رسول خدا (ص) دعا کند که: «رب زدنی علما.» (طه، ١١٤) پروردگارا بر دانشم بیفزای.
رساندن پیام با سخن زیبا و بلیغ
پیام زمانی اثرگذاری بالایی از خود نشان می دهد که از فضاحت و بلاغت خود قرآن برخوردار باشد؛ همان طور که در قرآن داریم: أولئک الذین یعلم الله ما فی قلوبهم فأعرض عنهم وعظهم وقل لهم فی أنفسهم قولا بلیغا (نسا،٦٣): اینان اند که خدا از قلب آن ها آگاه است، تو (ای رسول) از آنان روی بگردان و آن ها را نصیحت کن و به گفتار دل نشین و مؤثر با ایشان سخن بگو. به این معنی که به ایشان سخنی بگو که دل هایشان آن ها را درک کند و بفهمد چه می گویی و خلاصه با زبان دل آن ها حرف بزن تا متوجه شوند (طباطبایی، سال ١٣٧٥، ج ٤، ص ٤٠٤). در این راستا حضرت موسی (ع) از خداوند درخواست کرد که هارون را همراه او قرار دهد چراکه زبانش فصیح تر بود (قصص، ص ٣٤) همچنین باید به این نکته اشاره کرد که زبان فضای مجازی زبان ساده و صمیمیای می باشد که ضمن استفاده از مثال ها و آرایه های زیبا و تاثیرگذار، باید این سادگی را نیز رعایت کرد (آقاجانپور، ارتباط شخصی، بهمن 1400).
همسو بودن تبلیغ با میهن پرستی
یکی از زمینه هایی که دشمنان در آن فعالیت نموده و تا حدودی نیز موفق بوده، آن که ایمان به مذهب را در برابر و با وطن دوستی نشان دهد؛ در این حالت، او درصدد آن است که به مردم نشان دهد ایمان به اسلام و تشیع یعنی رد اسطوره های ملی و در برابر اعتقاد و افتخار به اساطیر و مفاخر ملی موردقبول دین نبوده و یا حتی رد شده است. در این زمینه، اگر مبلغ بتواند میزان انطباق دین و وطن دوستی را نشان دهد، در فرایند تبلیغ دین پیشرفت زیادی خواهد کرد (حسینی صفا و غیاثوند، ١٣٩٨).
در این راستا در احادیث معتبر متعددی می توان استفاده کرد تا به مخاطبان نشان داد که دین نه تنها وطن پرستی را رد و نفی نمی کند بلکه آن را خوب و محترم می شمارد. حضرت علی در این زمینه فرموده اند: عمرت البلدان بحب الأوطان (حرانی، ١٤٠٤، ص ٢٠٧؛ مجلسی، ١٤٠٤، ج ٧٥، ص ٤٥). شهرها، وطن دوستی آباد می گردند.
همچنین در حدیثی دیگر از ایشان داریم : « من کرم المرء بکاؤه علی ما مضی من زمانه، و حنینه إلی أوطانه، و حفظه قدیم إخوانه» نیز سه چیز را از نشانه های کرامت و بزرگواری انسان دانستند: گریه برگذشت عمر، اشتیاق و علاقه به وطن و تلاش برای نگهداری دوستان قدیمی (که معمولا در وطن برای انسان پیدا می شود) (مجلسی، ١٤٠٤، ج ٧١، ص ٢٦٤؛ مشکینی، ١٤٢٤، ص ٢٨٤).
واضح، آشکار و مستند بودن تبلیغ
پیامی که یک مبلغ بر اساس قرآن و عترت به مخاطب خود انتقال باید آشکار و واضع و بدون هرگونه ابهام و شکی باشند چراکه در قرآن نیز به این نکته اشاره شده است : وما علینا إلا ٱلبلغ ٱلمبین (یس، ١٧) و بر ما جز آنکه واضح ابلاغ رسالت کنیم هیچ تکلیفی نیست (قرائتی، ١٣٨٣، ج ٧، ص ٥٢٧).
بنابراین سعی بر این باشد که مطالب ارائه شده کاملا مستدل، متقن، منطقی و قرآن محور باشد چرا که در غیر این صورت تشخیص این که آیا این روایت درست هست یا خیر؟ سخت هست. لذا مطالعه و استدلال لازم برای تفسیر آیات باید وجود داشته باشد (قاسم زاده، ارتباط شخصی، بهمن ١٤٠٠). این نکته را نیز باید یادآور شد که باید حقیقت را بیان کرد. شما تا زمانی که اعتراف نکنید که نوجوانان تا حدودی از مسائل مذهبی فاصله گرفتند؛ نمی توانید به ریشه یابی و حل این موضوع اقدام کنید(آقاجانپور، ارتباط شخصی، بهمن ١٤٠٠). همچنین، پیام های دینی در فضای مجازی باید دست اول باشد و او از آموزه کمتر معتبر استفاده شود تا بتواند مخاطب را به خوبی اقناع کند و از ایجاد شبهات متعدد جلوگیری کند.
فناوری، خلاقیت و تنوع در تبلیغ
مبلغ باید میزان استفاده از فعالیت های خلاقانه را در فرایند تبلیغ افزایش دهد. چنانچه همه پیامبران، روش های متنوع و گسترده ای برای رساندن این پیام، اتخاذ کردند که می تواند برای ما الهام بخش باشد. روش های متنوع گفتاری، عاطفی و رفتاری امام رضا (ع) در مناظره ها و دیگر موارد نشانگر لزوم خلاق و نوآور بودن مبلغ است (رحیمی و سلیمانی، ١٣٩٨).
در این راستا، امروزه، از شیوه های متنوعی به جهت تبلیغ دین در فضای مجازی میتوان استفاده کرد در این زمینه می توان به موارد متعددی اشاره کرد ازجمله: راه اندازی سایت برای پاسخگویی به شبهات، راه اندازی صفحه برای ترویج سبک زندگی مذهبی و سایت علمی-مذهبی همانند مدرسه کلام. همه این صفحات و سایت ها مخاطبین متعددی دارند و روش هایی که در پی ترویج سبک زندگی دینی هستند طرفدار بیشتری دارند اما میزان تأثیرپذیری در افراد گوناگون متفاوت هست و بستگی به پیشینه ذهنی افراد دارد.
به کارگیری این روش های نو و جدید در کنار هم کارایی بیشتری دارد چراکه شما با استفاده از سایت های علمی- مذهبی مخاطبان تخصصی تری دارید و با استفاده از سایت پاسخگویی به شبهات و صفحات ترویج سبک زندگی اسلامی، مخاطبان عام را در مرکز قرار می دهید و نکته حائز توجه این هست که در هر روشی باید شأن دین اسلام مورداحترام قرار بگیرد و آسیب و لطمه ای به آن وارد نشود (صاحبیان، ارتباط شخصی، بهمن ١٤٠٠).
همچنین باید به این نکته توجه کرد که تنوع در مکان تبلیغ نیز بسیار تاثیرگذار است. تبلیغ نه فقط در کتابخانه و مسجد بلکه در طبیعت و با الهام گرفتن از یک حشره نیز میتواند باشد. برای مثال کلیپ نماز اول وقت یک پاکبان در طبیعت می تواند بسیار اثرگذار تر از سایر مکان ها باشد (آقاجانپور، ارتباط شخصی، بهمن ١٤٠٠).
تنوع در اقشار مردم نیز در این بخش می تواند مطرح شود؛ برای مثال در جامعه امروز، تاثیرگذاری نمازخواندن یک معلم ریاضی بیشتر از معلم دینی و عربی است. بنابراین باید در تولید محتوا باید از مشاغل مختلف استفاده کرد تا تاثیر زیادی بگذارد یا حتی از مادربزرگ ها و پدربزرگ ها نیز می توان استفاده کرد که با لحنی دلنشین در مورد حس و حال نماز بگوید (آقاجانپور، ارتباط شخصی، بهمن ١٤٠٠).
در این راستا باید به قالب های گرافیکی و هنری برای تولید محتوا، توجه جدی شود. به طورکلی باید نوآوری و به روز شدن اطلاعات و ارتباطات در فرانید تبلیغ دین نیز لحاظ شود. ایجاد گروه هایی برای مباحثه و مناظره و تبادل اطلاعات یکی از این روش های خلاقانه است که می تواند دین و فناوری را با یکدیگر در هم آمیزد.
تبلیغ مستمر و مبلغ سیار
یکی از نکات بارز پیامبر اکرم (ص) در شیوه تبلیغی خویش این مهم بوده است که منتظر سؤال مردم نمی ماندند بلکه همچون پزشکی به صورت سیار به درمان بیمارهای خود می پرداختند همان طور که حضرت علی (ع) در وصف ایشان نقل می فرمایند:
طبیب دوار بطبه، قد أحکم مراهمه و أحمی مواسمه، یضع ذلک حیث الحاجۀ إلیه من قلوب عمی و آذان صم و ألسنۀ بکم، متتبع بدوائه مواضع الغفلۀ و مواطن الحیرة؛ لم یستضیئوا بأضواء الحکمۀ و لم یقدحوا بزناد العلوم الثاقبۀ، فهم فی ذلک کالأنعام السائمۀ و الصخور القاسیۀ (نهج البلاغه، خطبه ١٠٨)؛ او طبیب سیاری است که با طب خویش همواره در گردش است (و در جستجوی بیماران) مرهم هایش را کاملا آماده ساخته و ابزارش را برای موارد نیاز (به عنوان آخرین درمان) جهت داغ کردن محل زخم ها گداخته نموده، برای قلب های نابینا، گوش های ناشنوا و زبان های گنگ ؛ و با داروی خود در جستجوی بیماران غافل و سرگردان است. همان ها که بافروغ حکمت، روشن نشده و با جرقه آتش افروز دانش های تابناک فکر خود را شعله ور نساخته اند، آن هایی که همچون چهارپایان صحراگرد و سنگ های سخت نفوذناپذیرند (مکارم شیرازی).
بنابراین یک مبلغ باید خود به دنبال مخاطبانش باشد و با ابزارها و پیام هایی که در دست دارد به دانش افزایی جهان اسلامی یاری رساند. علاوه بر آن یک مبلغ باید تبلیغ خود را به صورت مستمر انجام دهد. به گونه ای نباشد که یک روز به تولید محتوا در فضای مجازی بپردازد و هفته ها و ماه ها پی آن را نگیرد که این نکته در آیات قرآن نیز ذکرشده است:
الذین یبلغون رسالات الله ویخشونه ولا یخشون أحدا إلا الله وکفی بالله حسیبا (الحزاب، ٣٩) (پیامبران) پیشین کسانی بودند که تبلیغ رسالت های الهی میکردند و (تنها) از او می ترسیدند و از هیچ کس جز خدا بیم نداشتند؛ و همین بس که خداوند حسابگر (و پاداش دهنده اعمال آن ها) است (مکارم شیرازی، ١٣٨٦).
مستمر بودن و تداوم داشتن تبلیغ را در کلمه «یبلغون» می توان مشاهده کرد که فرایند تبلیغ دین را در طیف گسترده ای از پیامبران نشان می دهد (قرائتی، ١٣٨٣، ج ٧، ص: ٣٧٥).
الگو گیری مبلغان از مکاتب دینی، قرآن و عترت
اسوه های قرآنی گاه از ضعیف ترین اقشار جامعه ظهور می کند مانند موسی، ایوب، هود و... و گاهی از درون دربار پادشاهی مانند سلیمان، مؤمن آل فرعون، آسیه و... پاره ای از اسوه های قرآن مانند مؤمن آل فرعون و اصحاب کهف، در مدتی کوتاه به دعوت اسلام پرداختند و پاره ای چون نوح و لقمان ده ها سال و حتی قرن ها بدین مأموریت اشتغال داشتند. برخی از ایشان مانند سلیمان در آتش و برخی دیگر در سختی و رنج بسیار به دعوت پرداختند مانند یوسف در زندان عزیز مصر و به پیامبر اسلام تحت فشار مشرکان (صادقی نیری و جاجی زاده، ١٣٩٠).
به عبارتی دیگر، طیف وسیعی از بهترین اسوه ها و الگوها را در ادیان، مذاهب و کتب دینی به ویژه قرآن کریم همانند ابراهیم (ع) ( ممتحنه، ٤)، مریم مقدس (تحریم، ١٢) و... وجود دارند که مبلغان می توانند از راه و روش آن ها برای هموار ساختن راه خود استفاده کنند؛ این روش در قران بسیار مورداستفاده قرارگرفته است:
لقد کان لکم فی رسول الله أسوة حسنۀ لمن کان یرجو الله والیوم الآخر وذکر الله کثیرا (الحزاب، ٢١) مسلما برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود، برای آن ها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد میکنند (مکارم شیرازی، ١٣٨٦، ج ٣، ص ٦٠٠).
علامه طباطبایی در مورد این آیه نوشته است: معنای آیه این است که یکی از احکام رسالت رسول خدا و ایمان آوردن شما این است که به او تأسی کنید، هم در گفتارش و هم در گفتارش و شما می بینید که او در راه خدا چه مشقت هایی تحمل می کند و چگونه در جنگ ها حاضرشده، آن طور که باید جهاد می کند، شما نیز باید از او پیروی کنید (طباطبایی، ١٤١٧ ج ١٦، ص ٢٨٩).
تواضع و فروتنی مبلغ
پیامبران و ائمه دین ما، اسلام، به خضوع و خشوع شناخته شده اند و باوجود این که فرستاده و نماینده خداوند برو روی زمین بوده اند؛ خود را برتر و والاتر از سایر انسان ها نمی دانستند. برای نمونه تواضع امام رضا (ع) به اندازه ای بود که در برخی مواقع مردم آن حضرت را نمی شناختند و ایشان را از افراد معمولی تمیز نمی دادند، چنان که نقل شده روزی آن حضرت وارد حمامی شدند، مردی آنجا بود که ایشان را نمی شناخت و به امام گفت بیا مرا مشت ومال بده. حضرت شروع به ماساژ دادن دست و پای او کردند، زمانی که آن حضرت را شناخت، عذرخواهی کرد، ولی امام او را دلداری دادند (مجلسی، ١٤٠٣ ق، ج ٤٩، ص ٩٩).
خضوع و خشوع پیامبران اولوالعزم، خصوصا پیامبر اکرم (ص) مثال زدنی است. در این راستا یک مبلغ نه تنها خود باید به این روایات نهایت توجه لازم را داشته باشد بلکه این موضوع را باید به مردم نیز یادآوری کنند تا آن ها نیز با متواضع بودن بزرگان دین آشنا شوند و هم خود این ویژگی مهم را در زندگی لحاظ کنند (قدمی، ارتباط شخصی، بهمن ١٤٠٠).
همچنین، نسبت به افرادی که از دین فاصله گرفته اند، نباید ارزشی عمل کرد به عبارتی دیگر نباید خود و افراد متعهد به دین را افراد خوب و افرادی که مذهبی نیستند را فرد بد و گستاخ تلقی کنیم و نباید به صورت مستقیم و غیر مستقیم به آن ها طعنه بزنیم چراکه با این خودبرتر بینی آن ها را کاملا دفع خواهیم کرد و کشش اندک آن ها را نیز از بین میبریم (آقاجانپور، ارتباط شخصی، بهمن 1400).
آشنایی با ویژگیهای مخاطب
جهان امروز علاوه بر گسترش ارتباطات دستاوردهای دیگری را نیز همراه خود به ارمغان آورده است. یکی از این دستاوردهای تغییر در خلق وخو، عادات، رفتارها و... مخاطبان است. یک مبلغ توانمند باید در مورد این ویژگی ها به خوبی مطالعه کند و آنان را شناسایی کند. در این راستا تحقیقات متعددی انجام شده است. دریکی از پژوهش ها، اسدی و همکاران (١٣٩٧) به این نتیجه رسیدند که میان استفاده از روش های تبلیغ دین در فضای مجازی بااحساس گمنامی رابطه مستقیم وجود دارد.
به عبارتی دیگر، شاید مشاهده کرده باشید که بعضی از کاربران در فضای حقیقی و جامه حتی کوچک ترین مسائل دینی را نیز به خاطر حجب وحیا، ترس از بی آبرویی و... مطرح نمی کنند اما فضای مجازی به افراد این امکان را می دهد که به صورت ناشناس، شبهات و سؤالات خود را بدون هیچ دغدغه ای بپرسند. در این راستا یک مبلغ با شناسایی این ویژگی می تواند اقدامی را اتخاذ کند برای نمونه می تواند شبکه های اجتماعی و وب سایت هایی را طراحی کنند که افراد به صورت ناشناس سؤالات خود را بپرسند.
همچنین در این راستا می توان به ادای احترام پیامبر (ص) به علائق مخاطبان خود اشاره کرد. ایشان هرگاه وارد مسجد می شدند و می دیدند برخی نشسته اند و شعر می خوانند، ایشان نیز می نشستند و گوش می کردند و آنان را همراهی می کردند؛ «ولا یزجرهم الا عن حرام.» تنها ایشان را از حرام منع می کرد (غزالی، بی تا، ج ٧، ص ١٤٦).
و در نهایت باید بیان کرد که هر محتوایی باید به اهلش گفته شود. چون همه مردم ظرفیت هر محتوایی را ندارند. موسی (ع) پیامبر اولوالعزم بود، اما در ماجرای همراهی با خضر نشان داد که ظرفیت و تحمل دیدن و شنیدن همه چیز را ندارد ( امیدی، ارتباط شخصی، بهمن ماه ١٤٠٠).
سعه صدر مبلغ
همان طور که در تاریخ مکاتب دینی مشاهده شده، تمامی پیامبران در راستای فرایند تبلیغ خود، سعه صدر و استقامت را در پیش گرفته بودند. در قرآن کریم نیز پارها خداوند، خطاب به پیامبر به این مهم، اهتمام ورزیده است: واصبر وما صبرک إلا بالله ولا تحزن علیهم ولا تک فی ضیق مما یمکرون (نحل، ١٠٧) صبر کن و صبر تو فقط برای خدا و به توفیق خدا باشد! و به خاطر (کارهای) آن ها، اندوهگین و دلسرد مشو! و از توطئه های آن ها، در تنگنا قرار مگیر! (مکارم شیرازی، ١٣٨٦)
در تفسیر این آیه می توان بیان کرده که این عفو و گذشت و صبر و شکیبایی در صورتی اثر حتمی خواهد گذارد که بدون هیچ چشمداشتی انجام پذیرد یعنی فقط برای رضایت خداوند باشد و در این راستا آیات قرآن اضافه میکند: «شکیبایی پیشه کن و این شکیبایی تو جز برای خدا (و به توفیق پروردگار) نمیتواند باشد» (و اصبر و ما صبرک إلا بالله). همچنین، هرگاه تمام این زحمات درزمینه ی تبلیغ به سوی خدا و درزمینه ی عفو و گذشت و شکیبایی به ثمر ننشیند؛ باز نباید مأیوس و دلسرد شد بلکه باید با حوصله و خونسردی هر چه بیشتر همچنان به تبلیغ ادامه داد، لذا در هفتمین دستور میگوید: «بر آن ها اندوهگین مباش» (و لا تحزن علیهم) چراکه هدف انسان در این فعالیت، خشنودی و رضایت خداوند منان می باشد و نه غیر آن (مکارم شیرازی، ١٣٨٣، ج ٢، ص ٦١٤).
بنابراین مبلغان دین در فضای مجازی در برابر توهینات بسیاری از کاربران برای رضای خدا باید صبر پیشه کند که چراکه میوه و ثمره این شکیبایی بسیار باارزش و گران بها می باشد در این راستا با خواندن این آیه و آیات مشابه آن دل های خود را تسکین دهند.
ارتباط عاطفی با مخاطب
با زبان خوش با مردم سخن گفتن و مهربان بودن در رفتار و کردار پیامبران دین، نهادینه شده بود: فبما رحمۀ من الله لنت لهم ولو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک ٔ فاعف عنهم واستغفر لهم وشاورهم فی الأمر فإذا عزمت فتوکل علی الله إن الله یحب المتوکلین (آل عمران، ١٥٩)
به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [= مردم ] نرم (و مهربان) شدی! و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می شدند.
پس آن ها را ببخش و برای آن ها آمرزش بطلب! و در کارها، با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم گرفتی، (قاطع باش! و) بر خدا توکل کن! زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد (مکارم شیرازی،١٣٨٣، ج ١، ٣٤٣).
به راستی کلید موفقیت این مبلغان و سروران اسلام همین خوش رویی و خوش زبانی بوده است که درآیات متعدد دیگری نیز می توان آن را به خوبی مشاهده کرد: وإذ أخذنا میثاق بنی إسرائیل لا تعبدون إلا الله وبالوالدین إحسانا وذی القربی ٔ والیتامیٔ والمساکین وقولوا للناس حسنا وأقیموا الصلاة وآتوا الزکاة ثم تولیتم إلا قلیلا منکم وأنتم معرضون (بقره، ٨٣)
و (به یاد آرید) زمانی که از بنیاسرائیل پیمان گرفتیم، جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و بینوایان، احسان کنید و با مردم، به زبان خوش سخن بگویید و نماز را برپای دارید و زکات بدهید. اما شما (بااینکه پیمان بسته بودید)، جز عده ی کمی، سرپیچی کردید و روی گردان شدید. (قرائتی، ١٣٨٣، ج ١، ص ١٤٩).
در این راستا، احادیثی متعددی نیز وجود دارد ازجمله: امام رضا (ع) خوش اخلاقی را از مروت دانسته (صدوق قمی،١٣٨٠، ج ٢ ص ٢٧) و فرموده اند: «رسول خدا فرمود: هیچ چیزی در ترازوی اعمال سنگین تر از اخلاق نیکو نیست (صدوق قمی، ١٣٨٠، ج ٢، ص 37).»
همچنین می توان در این زمینه به نکات ذیل نیز اشاره کرد ( امیدی، ارتباط شخصی، بهمن ماه ١٤٠٠):
شیوه آغاز گفتگو: نوع جملاتی که با آن سخن خود را شروع می کنیم، در ایجاد واکنش عاطفی مثبت مؤثر است.
گشاده رویی: حرکات غیرکلامی چهره، به ویژه صورت شاد همراه با لبخند در هنگام ملاقات با دوستان، تأثیری عمیق تر از زبان دارد و به طرف مقابل چنین القا می کند که دوستت دارم و یا از دیدارت خرسندم. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:
«البشاشۀ حبالۀ المودة؛ گشاده رویی، دام دوستی است.»
پرسیدن از نام و حال : افراد به نام خود علاقه ویژه ای دارند و پرسیدن از نام و نشان آنها و به زبان آوردن آن، احساس خوشایندی در ایشان ایجاد می کند و به دوستی ها استحکام می بخشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: اذا آخی الرجل فلیسأله عن اسمه و اسم ابیه و ممن هو فانه اوصل للمودة؛ هرگاه، شخصی پیش تو آید، از نام او و نام پدرش و اینکه او کیست بپرس که این کار به محبت، استواری می بخشد.
بحث و نتیجه گیری
تبلیغ دین یکی از وظایف اصلی هر مسلمان و جوان انقلابی است. وظیفه ای که به تعدد در قرآن کریم و روایات به آن اشاره شده است؛ در این راستا، همان طور که مبلغان برای تبلیغ محتوای دین، به اصل آموزه های دینی مراجعه می کنند؛ برای آشنایی با نحوه و چگونگی تبلیغ نیز، باید به اصل محتوا، یعنی قرآن و عترت رجوع کنند تا بتوانند وظیفه خود را به بهترین شکل ممکن به ثمر برسانند.
با وجود تحقیقات متعدد در این زمینه به دلیل گسترده بودن این موضوع، در این پژوهش نیز با مراجعه به قرآن کریم و احادیث معتبر و مستند، به روش ها و راهکارهایی به جهت تبلیغ در فضای مجازی پرداخته شده است: عقلانی محور بودن تبلیغ، رساندن پیام با سخن زیبا و بلیغ، الگو گیری مبلغان از مکاتب دینی، قرآن و عترت، آشنایی با ویژگیهای مخاطب، تبلیغ مستمر و مبلغ سیار، ارتباط عاطفی با مخاطب، همسو بودن تبلیغ با میهن پرستی، واضح، آشکار و مستند بودن تبلیغ، تواضع و فروتنی مبلغ، فناوری، خلاقیت و تنوع در تبلیغ. در پایان، پیشنهاد می شود تا محققان بعدی به تأمل بیشتر در این زمینه بپردازند و راهکارهای دیگری را برای بهبود تبلیغ دین اسلام در فضای مجازی ارائه دهند و همچنین انتظار می رود تا مخاطبان این مقاله گامی برای عملیاتی کردن این راهکارها در فضای مجازی بردارند.
منابع
[١] قرآن کریم.
[٢] نهج البلاغه.
[٣] اسدی، انسیه، ایوبی، حجت اله و سلطانی فر، محمد. (١٣٩٧). آسیب شناسی روش های تبلیغ دین در فضای مجازی، نشریه مدیریت فرهنگی، ٤٢، ٥٣-٤١.
[٤] آهنگران، روح الله. (١٣٩٥). آداب اسلامی در شبکه های اجتماعی، قم : انتشارات ابتکار دانش.
[٥] حرانی، ابن شعبه حسن بن علی. (١٤٠٤ ق). تحف العقول عن آل الرسول (ص)، قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
[٦] حسینی صفا، سید محسن و غیاثوند، زهرا. (١٣٩٨). ظرافت ها و عوامل تأثیرگذار تبلیغ دین در بستر فضای مجازی، Pure life، ١٨، (٢٤)، ٧٥٩٨.
[٧] حلبی شافعی، ابوالفر جنورالدینعلی. (١٤٢٧ق). السیرةالحلبیۀ، بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
[٨] رحیمی، مرتضی و سلیمانی، سمیه. (١٣٩٨). نقش رفتار مبلغ در تبلیغ دین از دیدگاه امام رضا (ع)، رهیافت فرهنگ دینی، سال دوم، ٥.
[٩] شرفی، حسین. (١٣٩٣). تبلیغ دینی، شاخصه ها و بایسته ها، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
[١٠] صادقی نیری، رقیه و حاجی زاده، مهین. (١٣٩٠). روش های دعوت و تبلیغ قرآنی از دیدگاه علامه طباطبایی، نشریه پژوهش دینی، ٢٢، 192-165.
[١١] صدوق قمی، ابن بابویه محمد بن جعفر. (١٣٧٨). عیون اخبار الرضا، تهران، نشر جهان.
[١٢] طباطبایی، سید محمدحسین. (١٤١٧ ق). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات جامع مدرسین.
[١٣] طبرسی، حسن بن فضل. (١٣٨٠). مجمع البیان؛ علی کرمی، تهران: موسسه انتشارات فراهانی.
[١٤] طیب، سید عبدالحسین. (١٣٧٨). اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام، چاپ دوم.
[١٥] غزالی، محمد. (بی تا). احیاء العلوم، بیروت : دار الکتاب العربی.
[١٦] فضل الله، محمدحسین. (١٣٨٤). گام هایی در راه تبلیغ ؛ ترجمه احمد بهشتی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
[١٧] قرائتی، محسن. (١٣٨٣). تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن.
[١٨] کاویانی آرانی، محمد. (١٣٩٢). روانشناسی و تبلیغات با تأکید بر تبلیغ دینی، قم : انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
[١٩] مجلسی، محمدباقر. (١٤٠٣ ق). بحارالانوار، تهران : نشر اسلامیه.
[٢٠] مجلسی، محمدباقر. (١٤٠٤ ق). بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الوفاء.
[٢١] مشکینی، علی. (١٤٢٤). تحریر المواعظ العددیۀ، قم: انتشارات الهادی.
[٢٢] معین، محمد. (١٣٦٤). فرهنگ فارسی، تهران : انتشارات امیرکبیر.
[٢٣] مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. (١٣٨٣). برگزیده تفسیر نمونه؛ تنظیم احمدعلی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه.
[٢٤] مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. (١٣٨٦). برگزیده تفسیر نمونه؛ تنظیم احمدعلی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه.
[٢٥] موظف رستمی، محمدعلی. (١٣٩١). نقش فضای مجازی و سایبر در برنامه ریزی فعالیت های فرهنگی مسجد، کرج: انتشارات پرهیب.
[٢٦] تارنمای مقام معظم رهبری، /farsi. khamenei.ir//http:
