مجله: بشارت - شماره 11
پیوند قرآن و نماز، یکی از نکات مورد تأکید مکتب آموزشی قرآن و اهل بیت(ع) است و نگاهی از دید آموزشی به آیات و احادیث مربوطه، نکات تربیتی ارزشمندی را به دست می دهد. پیوند بین قرآن و نماز راهی مطمئن برای راه یافتن قرآن به قلب جایگاه شایسته و بایسته آن است.
در کتاب«قرآن و روان شناسی»ذیل عنوان «مشارکت فعالانه» آمده است: برای یادگیری مهارتهای حرکتی لازم است، یادگیرنده به انجام عملی این مهارتها و تمرین آنها تا یادگیری کامل بپردازد. تمرین عملی نه تنها در یادگیری مهارتهای حرکتی مهم است، بلکه در یادگیری علوم نظری، رفتارهای اخلاقی، فضایل، ارزشها و آداب رفتار اجتماعی نیز اهمیت دارد، زیرا اگر انسان کاری را که می خواهد یاد بگیرد آن را خودش انجام دهد، بر سرعت، دقت و یادگیری خود کمک می کند. نتایج یکی از تحقیقات تجربی، این مسأله را روشن کرده است: افرادی که برخی از کلمات مقابل خود را می خواندند در حفظ آنها سریعتر و موفق تر از کسانی بودند که معلم ضمن خواندن، همان کلمات را برای آنان روی پرده به نمایش می گذاشت.1 نتیجه این آزمایش، اهمیت مشارکت فعالانه را در کار«یادگیری» نشان می دهد.
در قرآن نیز به اصل مشارکت فعّال عمل شده است. این مسأله از روشی که قرآن در خصوص تعلّم خصلتهای نفسانی پسندیده، اخلاق و عادتهای رفتاری برتر در پیش گرفته است، روشن می شود. این روش تنها در واقع همان آموزش مسلمانان از طریق تمرین عملی در انجام عبادتهای مختلفی است که قرآن، آنان را به ادای آن موظف ساخته است. و نماز مظهر یکی از همان مهمترین تجلی گاههای قرآن است که فرهنگ معانی قرآن کریم را در عمق روح و جان انسان جایگزین می کند، ما در این مقاله برآنیم تا ارتباط بین قرآن و نماز را در عناوینی چند بررسی کنیم:
نماز و قرآن هردو ذکراند
قرآن کریم،تعبیر «ذکر» ر برای مصون ماندن از تحریف و تغییر به کار برده است: «انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون؛ بی تردید ما قرآن را به تدریج نازل کرده ایم و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود». (سوره حجر، آیه 9)
مرحوم علامه طباطبایی(ره) ذیل آیه مورد اشاره آورده اند که قرآن، خود را به اوصافی پاک و زیبا وصف می فرماید، چنانکه خود را«نور»،« هدایت کننده به سوی صراط مستقیم» و«هدایت کننده به سوی استوارترین روش و آیین» توصیف می کند. ما می بینیم گرچه قرآنی که در دست ماست هیچیک از مراتب هدایت را مهمل نگذارده، اما جامع ترین صفتی که قرآن کریم برای خود به کار برده«ذکر» بودن آن است. قرآن کریم برای مردم، مذکِّر(به یاد آورنده) خدای متعال است، از آن جهت که آیتی زنده، جاوید و دلالت کننده بر اوست، اسمای حسنی و صفات او را در آفرینش هستی وصف می کند و راههای سعادت، شقاوت، بهشت و دوزخ را تبیین می کند. قرآن در جمیع این موارد«ذکر اللّه» می باشد. جالب این که از نماز نیز تعبیر به ذکر شده است.
«اتلُ ما اُوحی الیکَ مِن الکِتابِ وَ اَقِمِ الصَّلوةَ اِنّ الصَّلوةَ تَنهی عَنِ الفَحشاء وَالمنکرِ وَ لَذِکرُ اللّهِ اَکبَرُ وَ اللّهُ یعلمُ ما تَصنَعُون؛ آنچه از کتاب آسمانی بر تو وحی شده است بخوان و نماز را برپا دار که نماز از کار زشت و ناپسند باز می دارد، و قطعاً یاد خدا بالاتر است، و خدا می داند چه می کنید». (سوره عنکبوت، آیه 45)
از جمله پیام های این آیه، موارد زیر است:
تلاوت آنچه از کتاب وحی می شود و در دسترس قرار می گیرد.
اقامه نماز به این دلیل که نماز باز دارنده از زشتی و بدی هاست.
«ذکر اللّه» از همه چیز بالاتر و نتیجه بخش تر است.
خداوند به«صنعت» انسان ها در همه زمینه ها و از جمله در برخورد با موارد فوق آگاه است.
تلاوت قرآن و اقامه نماز که صفت ذکر، قدر جامع و حاصل آنهاست دارای ارتباطی اساسی با یکدیگرند.
قرائت قرآن قبل و بعد از نماز
قرائت قرآن قبل و بعد از نماز نیز داخل در همین باب است و این مسأله به نحوی در آیات قرآن مورد اشاره قرار گرفته است، از جمله:
«فاذا قضیتم الصلوة فاذکروا اللّه قیاما و قعودا و علی جنوبکم؛ و چون نماز را به جای آوردید، خدا را در همه حال ایستاده و نشسته و بر پهلو آرمیده، یاد کنید». (سوره نساء، آیه 103)
«فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل اللّه واذکروا اللّه کثیرا؛ سپس چون نماز گذارده شد، در زمین پراکنده شوید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید». ( سوره جمعه، آیه 10)
دو آیه فوق برگفتن «ذکر» بعد از نمازهای یومیه و جمعه تأکید دارند. مفهوم ذکر در این آیات عام است و تلاوت قرآن برترین مصداق آن.
نماز و قرائت قرآن
قرائت قرآن به عنوان یکی از اجزاء مهم نماز در خواندن حمد و سوره واجب شده است و طبق موازین فقهی، با توجه به حجم متغیر سوره ها قابل افزایش و کاهش است یعنی بعد از حمد می توان هر سوره ای را خواند. خصوصاً در نمازهای مستحبی که می توان هر مقدار از سوره دلخواه را بعد از حمد خواند.
مقدمات نماز مقدمه ای برای فهم قرآن
علاوه بر آنچه گذشت، نماز بهترین شعار اسلام و به تعبیر پیامبر اکرم(ص) عمود خیمه دین و عبادتی است حساس و دقیق که عالی ترین کمالات انسانی را به صورتی عملی در خود جای داده است. خضوع و خشوع در برابر خدا، تقید به طهارت ظاهر و باطن، وقت شناسی،تقید به خوردن و پوشیدن غذا و لباس از راه حلال، حضور در محضر الهی و یافتن حضور قلب، همه و همه تنها برخی از نکات مورد تأکید در فرهنگ انسان ساز نمازند. این موارد، گوش جان را برای شنیدن پیام الهی به برترین درجه آمادگی و استعداد می رسانند.
نماز شب و قرآن
دل شب، مناسب ترین ظرف زمانی برای عمل به این ارشادات ارزشمند با توجه به سکوت شبانگاهی وامکان دوری از پراکندگی خاطر است و این نکته در آیات متعددی از جمله آیات آغازین و پایانی سوره مزمّل دیده می شود: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. یا ایها المزمّل. قم اللّیل الا قلیلا. نصفه او انقص منه قلیلا. اوزد علیه و رتل القرآن ترتیلا؛ به نام خداوند رحمت گر مهربان. ای جامه به خویش فرو پیچیده. به پاخیز شب را مگر اندکی. نیمی از شب یا اندکی از آن را بکاه. یا بر آن بیفزای و قرآن را شمرده شمرده بخوان».(سوره مزمّل، آیات 1 4) هر یک از حالات دیگر، چندانکه به این مرحله نزدیکتر باشند، دارای آثاری دل پذیرتر خواهند بود. مداومت براین شرایط، قفل های دل را به روی آیات الهی خواهد گشود و قلب که مرکز فرماندهی بدن و مدیر و مدبر شؤون آن است به تدریج و به خواست خدا آیینه صورت جمال الهی خواهد گردید.
رابطه قرآن و نماز از دیدگاه روایات
در احادیث متعددی نیز بر ارتباط بین نماز و خواندن قرآن تأکید شده است و ائمه معصومین(ع) با بهره گیری از تعابیر« ثواب داشتن» و«افضل بودن» راهکارهای آموزشی را فرا روی مؤمنان قرار داده اند. به عنوان نمونه، امام باقر(ع) در حدیثی فرموده است:
هر که ایستاده در نماز قرآن بخواند، خداوند به ازای هر حرف، صد حسنه برای وی می نویسد و هر که قرآن را نشسته در نماز بخواند، خداوند به ازای هر حرف، پنجاه حسنه برای وی می نویسد و هر که آن را در غیر نماز خویش قرائت کند، خداوند به ازای هر حرف، ده حسنه برای وی خواهد نوشت.2
آنچه در این حدیث به وضوح قابل ملاحظه است، مراحل و درجه بندی های سه گانه ای است که در هر یک از آنها قرآن تلاوت می شود. همچنانکه خواهیم دید، فضیلت هر یک از این مراحل و مدارج بر دیگری، به جهت آمادگی انسان و خضوع و توجه وی در آنهاست. همچنین در این حدیث و احادیث متعدد دیگر، حالتی انعطاف پذیر و قابل انطباق با شرایط مختلف زمانی، مکانی و روحی انسان های گوناگون دیده می شود تا قرائت قرآن، بر حسب امکان در هیچ جایی از دست نهاده نشود.
پی نوشت ها:
1)نجاتی، محمد عثمان، قرآن و روان شناسی، ترجمه عباس عرب، ستاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1369.
2) اصول کافی، ج 2، باب ثواب قراءة القرآن، ح 1.
