اثری به دست نیامده است که بر آشنایی عرب حجاز به کتابت و خط در گذشته دور دلالت داشته باشد.آنان اندکی پیش از ظهور اسلام با خط و کتابت آشنا شدند.
علت آن که کتابت و خط در میان عرب حجاز رایج نبوده،زندگی بدوی آنان بوده است.آنان هم واره در حال کوچ کردن و رفت و آمد و یا جنگ و غارت به سر می برده اند.این قبیل اشتغالات،آنان را از تفکر درباره صنایع و از جمله کتابت که ازصنایع مدنیت و شهر نشینی است،باز می داشت.جز برخی از آنان که به منظورتجارت به شام و عراق سفر می کردند،رفته رفته تحت تاثیر مردم متمدن آن مناطق قرار گرفتند و متخلق به اخلاق آنان شدند،و خط و کتابت را به عاریت از آنان گرفتند.از این رو با خط نبطی و یا سریانی آشنا شدند،و این دو نوع خط تا پس ازفتوحات اسلامی در عرب باقی و معروف بود.
از خط نبطی خط نسخ به وجود آمد که امروز نیز شناخته شده و باقی است و ازخط سریانی خط کوفی پیدا شد که خط حیری نامیده می شد.یعنی به «حیره »که شهری قدیمی و عربی در مجاورت کوفه است،منسوب بود،زیرا تغییر و تحول درخط سریانی در حیره رخ داد و پس از بنای کوفه و انتقال تمدن عرب به این شهر،اسم آن به خط کوفی تغییر کرد.این خط،زمانی طولانی میان عرب معروف ومتداول بود.
خط نبطی را که به خط نسخ تبدیل شد،عرب ها در اثنای سفر تجارت خود به شام،از«حوران »آموختند.اما خط حیری و یا کوفی را از عراق گرفتند.عرب ها هردو خط را نخست در نامه ها و نوشته های عادی و سپس در نوشته های مهم،مانندقرآن و حدیث به کار گرفتند.
یک دلیل بر آن که خط کوفی تحول یافته خط سریانی است،آن که عرب به جای «کتاب »می نوشتند«کتب »بدون الف،و نیز به جای «رحمان »می نوشتند«رحمن ».
این از ویژگی های خط سریانی است که الف ممدود را در اثنای کلمات،نمی آورند.
موقع ظهور اسلام خط و کتابت میان عرب حجاز رایج نبود.تنها معدودی کمتراز بیست نفر با خط و نوشتن آشنا بودند.پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را برای کتابت وحی استخدام کرد و مسلمانان را به آموختن خط و کتابت تشویق نمود.و روز به روز،تعداد کسانی که کتابت را می آموختند،رو به فزونی نهاد.
دو خط نسخ و کوفی میان مسلمانان باقی مانده و رواج یافت.مسلمانان نسبت به دگرگونی و تحسین و تزیین آن دو خط کوشیدند، تا آن که ابن مقله،در آغاز قرن چهارم هجری،در زیبایی خط نسخ کوشید و خط نسخ را به حد اعلای کمال خود به گونه ای که هم اکنون متداول است،رسانید.
با گذشت زمان خط کوفی-بر خلاف خط نسخ-سیر قهقرایی داشت.این خطحدود دو قرن رواج داشت.سپس از میان رفت و از آن پس مصحف ها با خط زیبای نسخ نوشته می شد (1).
پی نوشتها:
1- ر.ک:دائرة المعارف القرن العشرین،ج 3،ص 621.جرجی زیدان،تاریخ تمدن اسلامی،ج 3،ص 60-58.ابن خلدون،المقدمة،ص 421-417.خلیل یحیی النامی،اصل الخط العربی،ج 3.ترکی عطیة،الخط العربی الاسلامی،ص 22.عبد الفتاح عباده،انتشار الخط العربی،ص 15-13.ناجی المصرف،مصور الخط العربی،ص 338.محمد طاهر الملکی الکردی،تاریخ الخط العربی و آدابه،ص 54.
