معرفی چند کتاب درباره شیعه / کتابخانه تخصصی مؤسسه شیعه شناسی

1. شکل گیری سازمان روحانیت شیعه

تألیف محمّدعلی اخلاقی، با راهنمایی محمود تقی زاده داوری، قم، مؤسسه شیعه شناسی، 1384، 240 ص، وزیری، موضوع: سازمان روحانیت شیعه.

در این کتاب، چگونگی شکل گیری سازمان روحانیت شیعه از نیمه دوم قرن سوم تا نیمه اول قرن پنجم هجری با دید جامعه شناسانه مورد بررسی قرار گرفته است. هدف مؤلّف پاسخ به این پرسش هاست:

1. نهاد آموزشی جامعه شیعه (حوزه علمیه و روحانیت) در چه عصر و زمانی پدید آمده است؟

2. عوامل و زمینه های اجتماعی، که در فرایند این شکل گیری مؤثر بوده اند، کدامند؟

3. چه شخصیت ها و چه ویژگی هایی در این زمینه نقش اساسی داشته اند؟

4. شاخص های سازمان روحانیت شیعه چه بوده است؟

5. کارکردهای سازمان، منابع مالی و برخی موضوعات مربوط به آن چگونه بوده اند؟

مطالب این کتاب، که در شش بخش تنظیم شده اند، بیانگر این پاسخ هایند:

1. بنیان های اساسی حوزه و روحانیت شیعه در زمان پیامبر ریخته شده است. پیامبر به آموزش اهتمام می ورزیدند و دیگران را به آن تشویق می کردند.

2. سازمان متشکّل حوزه و روحانیت شیعه در قرن چهارم و پنجم هجری شکل گرفت و مرجع حل مشکلات فقهی و اعتقادی شیعیان شد. کلینی، شیخ صدوق و ابن قولویه در این شکل گیری سهم داشتند، ولی نقش برجسته و اساسی با شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی بود.

3. سازمان روحانیت شیعه بر اساس عوامل دینی، جمعیتی و سیاسی شکل گرفت. عوامل سیاسی این شکل گیری عبارتند از: یکی ظهور دولت آل بویه که زمینه ساز تأسیس حوزه و حضور روحانیت شیعه شد، و دیگری موضع گیری ها و برخوردهای متعصّبانه دیگر مذاهب با شیعیان، که آنان را واداشت درصدد تقویت و تمرکز خود باشند.

4. سازمان روحانیت مانند سایر سازمان ها، ساختاری درونی دارد. این سازمان از ابتدای شکل گیری، نقش های آموزشی، تبلیغی، قضائی، سیاسی و اجتماعی داشته و در زمینه جمع آوری و توزیع وجوهات فعّال بوده است. ارزش ها و اهداف این سازمان به گونه ای هستند که به گفته پارسونز، در مقبولیت اجتماعی آن نقش اساسی داشته اند.

2. جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس

تألیف زینب متّقی زاده، قم، مؤسسه شیعه شناسی، 1384، 224 ص، وزیری، موضوع: اوضاع اجتماعی شیعیان خلیج فارس.

این کتاب درصدد پاسخ گویی به این سؤال اصلی است: «با توجه به جایگاه جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی شیعیان منطقه، نقش آنان در حاکمیت سیاسی چیست؟»

مطالب این کتاب در چهار فصل تنظیم شده اند:

فصل اول درباره اندیشه ها، شعب و گستره تشیّع می باشد.

فصل دوم درباره جغرافیای سیاسی منطقه خلیج فارس است. مؤلّف در این فصل، چنین نتیجه گیری می کند که منطقه خلیج فارس چهار ویژگی دارد: حلقه ارتباطی سه قاره است و تنگه هرمز یکی از سه تنگه مهم بین المللی در آن واقع شده. بیش از سه چهارم مخازن نفتی جهان در آن وجود دارد. بازار مصرف خوبی برای کالاهای شیک خارجی است و مرکز جهان اسلام به شمار می رود.

فصل سوم که فصل اصلی این کتاب به حساب می آید جغرافیای سیاسی شیعیان عمان، عربستان، بحرین، عراق، قطر، امارات متحده عربی و کویت را مورد بحث قرار داده است. شیعیان حاشیه خلیج فارس در یک خط ساحلی، که تقریبا تمامی سواحل خلیج فارس را دربردارد، ساکن هستند و مهم ترین بخش های خلیج فارس در انحصار شیعیان است. شیعیان در ایران، عراق و بحرین اکثریت جمعیت را تشکیل می دهند و چهل درصد مردم کویت نیز شیعه اند. به لحاظ سیاسی، شیعیان این منطقه غیر از شیعیان ایران همواره تحت سیطره اقلیّت سنّی مذهب بوده و محرومیت های اقتصادی نیز بر آنان تحمیل شده است. شیعیان در بعضی از این کشورها، از حداقل آزادی های سیاسی و مذهبی محرومند و می توان گفت: شهروند درجه دو به حساب می آیند.

فصل چهارم «رستاخیز شیعی» نام دارد و مؤلّف، آن را یک واکنش و اعتراض به محرومیت هایی می داند که در طول تاریخ، همواره بر شیعیان این مناطق تحمیل شده است. در این فصل، جنبش های شیعی عراق، عربستان، بحرین، قطر، عمان، امارات متحده و کویت مورد بحث قرار گرفته اند.

3. سنّت عزاداری و منقبت خوانی در تاریخ شیعه امامیه

تألیف مؤسسه شیعه شناسی، با مقدّمه محمودتقی زاده داوری، قم، مؤسسه شیعه شناسی، 1384، 144 ص، وزیری، موضوع: سوگواری مذهبی شیعیان.

این کتاب دو فصل دارد: فصل اول در مورد شیعه امامیه و عزاداری امام حسین علیه السلام از آغاز تا عصر صفوی است. در این فصل، این عناوین مورد بحث قرار گرفته اند: عزاداری در زمان پیامبر و در حادثه عاشورا، عزاداری امام سجّاد، امام باقر، و امام صادق علیهم السلام درباره امام حسین علیه السلام و عزاداری در محضر امام رضا علیه السلام .

فصل دوم در مورد سنّت عزاداری حسینی و منقبت خوانی در میان مسلمانان است. این فصل حاوی این عناوین است: عزاداری پیامبر، خاندان یزید، اهل بیت علیهم السلام ، شاعران مسلمان و مردم خراسان برای امام حسین علیه السلام ؛ عزاداری در عصر آل بویه، و غزنویان؛ عزاداری مردم شام در آستانه حمله مغول؛ عزاداری مردم در عهد تیموریان و پس از آنان تاکنون؛ عزاداری ایرانیان در عصر قاجار؛ عزاداری مردم آسیای میانه، شبه قاره و جنوب شرق آسیا؛ عزاداری مردم افغانستان، کردهای سنّی مذهب؛ عزاداری در قلمرو عثمانی و عزاداری در شمال آفریقا و قفقاز.

4. تعدیل نابرابری های اجتماعی در دولت امام علی علیه السلام

تألیف جمعه خان محمّدی، تهران، امیرکبیر، 1383، 220 ص، رقعی، موضوع: اصلاحات اجتماعی امام علی علیه السلام .

این کتاب در اصل، رساله کارشناسی ارشد مؤلّف بوده که با راهنمایی آقای دکتر محمود تقی زاده داوری و نظارت آقای دکتر محسن الویری در قم تدوین و دفاع شده است. در مقدّمه آن آمده است که این کتاب گامی نخست در مطالعه جامعه شناسانه تاریخ اسلام است.

چهار فصل اول این کتاب درباره سیاست های خلفای پیش از حضرت علی علیه السلام در زمینه توزیع اجتماعی ثروت و قدرت است. هر یک از این فصل ها درباره نحوه توزیع ثروت و قدرت می باشد. منابع درآمدهای مالی خلفا نیز در این فصول بیان شده و اسامی کارگزاران آن ها و سیاست های آنان در توزیع قدرت بیان گردیده است. مؤلّف در فصل چهارم به بررسی روند شکل گیری نابرابری های اجتماعی در دوران این خلفا پرداخته است.

سه فصل آخر این کتاب در مورد اصلاحات اجتماعی در دوران حکومت حضرت علی علیه السلام است. فصل پنجم سیاست های آن حضرت در زمینه توزیع اجتماعی ثروت و قدرت؛ فصل ششم تعدیل نابرابری های اجتماعی در دولت امام و فصل هفتم علل تغییر نظام سیاسی اجتماعی غیرمتعادل دوران خلفا و شکل گیری نظام سیاسی متعادل در دولت امام علی علیه السلام است.

مؤلّف در پایان، چنین نتیجه گیری می کند که خلفای پیش از حضرت علی علیه السلام سیاست های نابرابری در زمینه توزیع ثروت و قدرت در پیش گرفتند که باعث شد در قشربندی اجتماعی، ساختاری نامتعادل و نامتوازن پیدا شود و فاصله اجتماعی بین طبقات افزایش یابد. اما امام علی علیه السلام با سیاست تساوی گرایانه در توزیع ثروت و قدرت، و اصل شایسته سالاری، فاصله طبقاتی را کاهش داد، نابرابری های اجتماعی را تعدیل کرد و جامعه را دارای ساختاری متعادل و متوازن نمود.

5. مأخذشناسی توصیفی تاریخ تشیّع امامیه در ایران

تألیف حسن حضرتی، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، 1383، 226 ص، رقعی، موضوع: کتاب شناسی تشیّع در ایران.

مؤلّف کتاب های مورد نظرش را در دو بخش فارسی و غیرفارسی مورد توصیف قرار داده است. در بخش اول، 82 کتاب و در بخش دوم، 14 کتاب معرفی و توصیف شده اند.

برخی از کتاب های بخش اول عبارتند از: فردوس التواریخ؛ تاریخ شیعه یا علل سقوط بنی امیّه؛ تاریخ اجتماعی کاشان؛ سیر اندیشه های دینی در ایران؛ تاریخ انتشار تشیّع در ایران؛ راز شیعه بودن ایرانیان؛ جامعه شناسی سیاسی تشیّع اثناعشری؛ تطوّر حکومت در ایران بعد از اسلام؛ تشیّع، مقاومت و انقلاب؛ تاریخ نهضت های دینی سیاسی معاصر؛ تاریخ تشیّع در ایران؛ مقدّمه تحلیلی تاریخ تحوّلات سیاسی ایران؛ تحوّل گفتمان سیاسی شیعه در ایران؛ تجربه سیاسی اسلام، مقالات تاریخی ژئوپلتیک تشیّع؛ تاریخ سیاسی تشیّع تا تشکیل حوزه علمیه قم؛ زندگی فرهنگی و سیاسی شیعیان از حمله مغول تا صفویه، اسلام و ایران؛ ایران و انقلاب اسلامی.

کتاب های بخش دوم عبارتند از: ایران از منازعات دینی تا انقلاب؛ دین و سیاست در ایران؛ خمینی، انقلاب اسلامی و مذهب شیعه، اقتدار و فرهنگ سیاسی در تشیّع؛ شیعه و دوران تکوینی تشیّع دوازده امامی؛ اسلام شیعی و انقلاب در ایران؛ ایران تازه کیش؛ تشیّع در ایران؛ تشیّع و سیاست در ایران؛ روح اللّه خمینی، سیاست و حکومت نوین شیعه؛ روحانیت شیعه در ایران معاصر؛ اسلام شیعی از دین به سوی انقلاب؛ ادیان و انقلاب.

6. چاپ و نشر شیعه در لبنان

تألیف استفان رزینی، ترجمه محمّد نوری، تهران، هستی نما، 1383، 192 ص، وزیری، موضوع: ناشران شیعه در لبنان.

متن این کتاب به زبان انگلیسی در برلین منتشر و در مؤسسه «مرجع نگار» ترجمه شده است. در این کتاب، برای گردآوری اطلاعات، از روش میدانی، و در تحلیل داده ها، از شیوه جدید علمی استفاده شده است. این کتاب چهار فصل دارد:

در فصل اول، درباره هویّت شیعیان لبنان و دورنمایی از انتشارات شیعه در لبنان بحث شده است.

فصل دوم در مورد ابعاد و ویژگی های چاپ و نشر شیعی لبنان است. در این فصل، ناشران شیعه را به سه قسم حرفه ای، آرمانگرا و تکثّرگرا، و ناشران آرمانگرا را به آرمانگرایان عمومی و خصوصی تقسیم کرده و ذیل آن، آمار کتاب های منتشر شده توسط آنان را آورده است.

در فصل سوم، فعالیت های ناشران آرمانگرای شیعه را بیان کرده و انعکاس ادبیات آرمانگرا در آثار علمی و وضع اقتصادی ناشران آرمانگرا را نیز مورد بحث قرار داده است.

فصل چهارم این کتاب درباره شناسنامه ناشران حرفه ای، آرمانگرا و ناشران مرتبط با نشر شیعی لبنان است.

7. نظریه های دولت در فقه شیعه

تألیف محسن کدیور، تهران، نشر نی، 1380، 223 ص، رقعی، موضوع: ساختار دولت اسلامی.

این کتاب جلد اول از مجموعه اندیشه سیاسی اسلام است. مؤلّف در این کتاب، کوشیده است آراء فقیهان را در باب سیاست و دولت استخراج و طبقه بندی نماید. وی در مقدّمه، به این مباحث پرداخته است: مراحل چهارگانه تطوّر فقه سیاسی شیعه، هدف بحث از نظریه های دولت، مباحث سلبی دولت و نظریه حسبه، طبقه بندی نظریه های دولت بر اساس مبنای مشروعیت سیاسی.

معرفی اجمالی نظریه های دولت در فقه شیعه مبحث اصلی این کتاب است که حاوی ده نظریه می باشد: 1. سلطنت مشروع؛ 2. ولایت انتصابی عامّه فقیهان؛ 3. ولایت انتصابی عامّه شورای مراجع تقلید؛ 4. ولایت انتصابی مطلقه فقیهان؛ 5. دولت مشروطه (با اذن و نظارت فقیهان)؛ 6. خلافت مردم با نظارت مرجعیت؛ 7. ولایت انتخابی مقیّده فقیه؛ 8. دولت انتخابی مقیّده فقیه؛ 9. دولت انتخابی اسلامی؛ 10. وکالت مالکان شخصی مشاع.

8. غالیان، کاوشی در جریان ها و برایندها تا پایان سده سوم

مؤلّف نعمت اللّه صفری فروشانی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1378، 412 ص، وزیری، موضوع: غلات شیعه.

این کتاب، که اصل آن رساله پایان نامه کارشناسی ارشد برای ارائه به دانشگاه قم بوده، با راهنمایی استادان محترم دکتر صادق آئینه وند و حجة الاسلام محمّدعلی مهدوی راد نوشته شده است.

فصل اول این کتاب کلیاتی درباره معنای «غلو» و اقسام آن است.

فصل دوم درباره غلات در تاریخ است. مؤلّف در این فصل، غلات را به دو دسته بزرگ تقسیم کرده است:

1. غالیانی که به نام رهبران خود معرفی شده اند و 34 فرقه اند.

2. غالیانی که نامشان از عقایدشان گرفته شده و 24 فرقه اند. ذیل این فصل، موضع گیری امامان شیعه در برابر این غالیان است.

فصل سوم درباره عقیده و عمل غالیان است. در این فصل، شش عقیده خاص اینان مورد بحث قرار گرفته است: الوهیت اشخاص، نبوّت ائمّه، حلول، تناسخ، تشبیه و تفویض. غالیان در پنج عقیده با شیعه مشترکند: وصایت حضرت علی علیه السلام ، مهدویت، رجعت، بداء و تأویل قرآن.

فصل پایانی کتاب در مورد تأثیرات غالیان بر تاریخ شیعه است و آثار زیان بار عقاید و رفتار اینان در تاریخ شیعه مورد بحث قرار گرفته است.

9. نخستین اندیشه های شیعی (تعالیم امام محمّدباقر علیه السلام )

تألیف ارزینا آر. لالانی، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز، 1381، 208 ص، وزیری، موضوع: زندگی، موضع گیری ها و سخنان امام باقر علیه السلام .

این کتاب در اصل، رساله پایان نامه دکتری نگارنده به زبان انگلیسی بوده است که در سال 1381 برنده جایزه «کتاب ولایت سال» جمهوری اسلامی ایران شده و نخستین توصیف نظام مند از زندگی، کارها و تعلیمات امام باقر علیه السلام به حساب می آید.

این کتاب هفت فصل دارد و عناوین آن عبارتند از: مقدّمه؛ اندیشه امامت پیش از امام محمّدباقر علیه السلام ؛ جنبه هایی از زندگی و سیره آن امام؛ نظریات ایشان درباره بعضی از مسائل کلامی؛ امام محمّدباقر علیه السلام در حوزه های اهل حدیث؛ و سهم ایشان در فقه شیعه.

10. تشیّع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق

تألیف عبدالهادی حائری، تهران، امیرکبیر، 1364، 400 ص، وزیری، موضوع: نقش تشیّع در مشروطیت ایران.

نویسنده ابتدا اصل این کتاب را به زبان انگلیسی در سال 1352 نوشته و پس از بازنویسی، آن را به فارسی ترجمه کرده است. هدف اصلی او در این کتاب، آن است که واکنش رهبران مذهبی را در برابر انقلاب مشروطیت در چارچوب فعالیت های مشروطه خواهی و نوشته های سیاسی مرحوم نائینی مورد بررسی قرار دهد.

این کتاب حاوی شش فصل است که عناوین آن ها عبارتند از: 1. ریشه های فکری مشروطیت در ایران؛ 2. موضع رهبران مذهبی شیعه در برابر دستگاه سیاست؛ 3. زندگی نامه نائینی و نقش رهبران مذهبی در سیاست؛ 4. ریشه های فکری نوشته های سیاسی نائینی؛ 5. انواع حکومت های استبدادی و مشروطه؛ 6. کارکرد نظام مشروطه.

مؤلّف محترم معتقد است: در خلال رشد اندیشه های نو سیاسی در ایران، چهارگونه اندیشمند آمده اند که می توان آنان را این چنین دسته بندی کرد:

1. هواخواهان بی قید و شرط نظام های غیر دینی؛ مثل آخوندزاده و طالب اف؛

2. سکولاریست های اهل توافق؛ مثل ملکم خان و مستشارالدوله تبریزی؛

3. نوگرایان مذهبی محافظه کار؛ مانند شیخ فضل اللّه نوری، شیخ عبدالنبی نوری و با تفاوت هایی جدید سیدمحمّدکاظم طباطبائی یزدی؛

4. مذهبی های علاقه مند به تغییرات بیشتر، اغماض بیشتر و آشتی گرایی بیشتر؛ مانند سیدمحمّدکاظم خراسانی، مازندرانی، بهبهانی، نائینی و با تفاوت هایی چند سیدمحمّد طباطبائی.

در این کتاب، بیشترین تحقیق مؤلّف در مورد قشر چهارم می باشد.