زحیلی، وهبة. العلاقات الدولیة فی الاسلام مقارنة بالقانون الدولی الحدیث.
چاپ اول: بیروت، مؤسسة الرسالة، 1401 ه ق.
کاوش و بررسی درباره «حکومت در اسلام» و مسائل جانبی آن از دیر باز میان دانشمندان اهل سنّت رواج داشته است.
نویسندگان ذیل را می توان از پیشگامان این میدان بشمار آورد:
ابوعبید قاسم بن سلام (م 224 ه ق) نویسنده کتاب الاموال؛ محمد بن حبیب بصری بغدادی معروف به ماوردی (م 450 ه ق) مؤلف کتاب الاحکام السلطانیة؛ و الولایات الدیبنیة؛ ابی یعلی محمد بن الحسین الفراء الحنبلی (م 458 ه ق) مولف کتاب الاحکام السلطانیة؛ محمد بن احمد القرشی (م 729 ه ق) مؤلف کتاب معالم القربة فی احکام الحسبة؛ و عبدالحی الکتانی مؤلف کتاب نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة.
گرچه بیشتر اهتمام این نویسندگان تأیید حکومتهای موجود، چه نظام خلافت، پادشاهی و یا اشکال دیگر حکومت بوده، لیکن در قرن 14 اندیشمندانی در عرصه بحث و تحقیق درباره ساختار حکومت در اسلام و معیارهای ارزشی آن پای نهادند که وجهه همت خویش را مصرف این امر داشته اند که اسلام فقط دین آخرت نیست، بلکه دینی است در جهت سعادت و کمال زندگی این جهانی و آن جهانی انسان. بنابر این نمی تواند از مسأله اساسی و بنیادینی چون حکومت و شیوه اداره جامعه، غافل بوده برنامه ای در این زمینه نداشته باشد.
این اندیشه در کشورهای اسلامی، بویژه مصر، از سوی احیاگر و متفکر بزرگ عالم اسلام، سید جمال الدین اسد آبادی و شاگرد و همسنگرش شیخ محمد عبده مطرح گردید.
تجسم عینی این آرمان را می توان انقلاب شکوهمند اسلامی ایران دانست.
امام خمینی (ره) با مطرح کردن ایده حکومت اسلامی و ولایت فقیه، تز «نظام سیاسی اسلام» را بطور همه جانبه ای عنوان نمود.
آنچه در جوامع علمی جهان اسلام، خصوصاً کشور مصر، در نیمه دوم قرن چهاردهم درباره حکومت اسلامی و نظام سیاسی نگارش یافته است، از اندیشه بلند مرحوم امام الهام گرفته است. نشر کتابهای متعدد و رساله های علمی بسیار در دانشگاههای کشورهای اسلامی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در زمینه ساختار حکومت اسلامی و مسائل جانبی آن، یکی از نشانه های تأثیر این جنبش عظیم در طرح مسائل مربوط به حکومت از دیدگاه اسلام است.
* * *
دکتر وهبه زحیلی، از دانشمندان مسلمان مصری است که همزمان با تدریس در دانشگاه دمشق و برخی دیگر از دانشگاههای کشورهای اسلامی، به تحقیق و نگارش درباره مباحث مختلف اسلامی دست یازیده است. از آثار متعدد و متنوع وی، می توان به این مورد اشاره کرد: بحث الدولة الاسلامیّة، آثار الحرب، القرآن الکریم بنیة التشریعیة، و خصائصه الحضاریة، اصول الفقه الاسلامی، نظریة الضرورة الشرعیه.
وی در کتاب مورد معرفی (روابط بین المللی در اسلام بحثی تطبیقی با قانون بین المللی جدید) انگیزه خویش در کار تألیف کتاب را چنین بیان می کند:
«سنت جاری در جامعه بشری آن است که همواره سخن قدرتمند مسموع، رأی او نافذ و نامش هراس انگیز است. به همین خاطر منطق زور و سلطه بر روابط جهانی، اجتماعی و فردی حاکم است؛ امّا ضعیف گرچه حق با او باشد، سخنش شنوایی ندارد؛ و هر چند فریاد برآورد، به حق او توجهی نمی شود؛ مگر آنکه نیروی لازم برای حفظ حقوق و مصالح خویش را به چنگ آورد.
لذا از دیدگاه واقع نگری و منطقی، دعوت قرآن کریم به آماده سازی نیروهای مادی و معنوی مسلمانان و طرح جهاد به عنوان سمبل عظمت و وسیله تعالی اسلام، دعوت و راهی بخردانه است.
متأسفانه امروزه مسلمانان در حالت ضعف، سستی رکود و تفرقه بسر می برند، و تا چنین است، جهانیان سخن آنها را نمی شنوند و اندیشه، دین، قوانین و احکام شریعت آنها را نمی شناسند.
اسفناکتر آنکه نسل جوان مسلمان امروز ما فریفته غرب (و فرهنگ مبتذل آن) و پیشرفت صنعتی آن گردیده است. خویشتن و مکتب فکری خود را فراموش کرده است.
اگر کسی بخواهد از اسلام، حدود اختیارات دولت، احکام و قوانین و اصولی که مبنای زندگی بشر هستند، سخن گوید با برخوردهای سرد و نومید کننده مواجه می شود؛ لیکن با وجود این گونه برخوردها، بشر ناگزیر است برای سعادت و کمال در دنیا و آخرت، و آرامش روحانی و روانی به هدایت آسمانی روی آورد (زیرا سرگردانی و حیرانی دنیای مادی، انسان معاصر را سردرگم نموده است.) و هدایت الهی راهگشای بشر، امروزه در قرآن کریم و سنّت نبوی صلی الله علیه و آله متبلور است. ما در این کتاب با تکیه به ضوابط فقهی و واقعیتهای تاریخی (عصر پیامبر صلی الله علیه و آله ، خلفای راشدین و سایر دولتهای اسلامی) اصول قوانین بین المللی در شریعت اسلام در هنگام جنگ و صلح را بیان می کنیم و با قوانین بین المللی جدید (منشور سازمان ملل متحد) مقایسه می کنیم «تا حقیقت انسانی بودن قوانین شریعت اسلام روشن گردد». (ص 5 7 کتاب)
* * *
دکتر وهبه زحیلی، کتاب را در یک مقدمه (تمهید) و دو باب تنظیم کرده است.
وی در مقدمه به مباحث اساسی پرداخته است؛ مباحثی نظیر:
الف اسلام دینی سیاسی است (ص 9).
ب چهره جامعه در زمانهای پیشین و دوران اسلامی (ص 12).
ج چهره جامعه بین المللی جدید پس از ظهور اندیشه دولت (ص 15).
د اساس تنظیم روابط بین المللی در شریعت اسلام (ص 17).
نویسنده در باب اول کتاب با عنوان «تنظیم روابط بین المللی در حال جنگ» (ص 25 89) پنج بحث را مطرح کرده است و بصورت گسترده از قوانین و ضوابط جنگ در اسلام و رعایت اصول انسانی و اخلاقی بحث می کند. مباحث پنجگانه این باب از کتاب بدین قرار است:
انگیزه جنگ در اسلام (ص 25)
حالتهای مشروع جهاد (ص 29)
آغاز جنگ (ص 37)
قوانین جنگ (ص 45)
پایان جنگ (ص 75)
باب دوم این کتاب زیر عنوان «تنظیم روابط بین المللی در حال صلح» (ص 93 189) درباره روابط بین المللی اسلام در زمان صلح، ارزش و اهمیت صلح، مقصود از رهبری در اسلام و پایبندی به معاهدات بین المللی بحث شده است.
گرچه در موضوع روابط بین المللی اسلام در حال جنگ و صلح، و مقایسه آن با قوانین بین المللی جدید، کتابهای مختلفی نگارش یافته است لیکن کتاب مورد معرفی از ویژگیهای قابل توجهی برخوردار است. یکی از این ویژگیها، بررسی تطبیقی مسائل از دیدگاه فقه مذاهب مختلف اسلامی (شافعی، مالکی، حنبلی، حنفی، شیعه امامیه، زیدیه و ظاهریه) می باشد.
* * *
در پایان شماری از کتابهای نگارش یافته در زمینه روابط بین المللی در اسلام یاد می شوند:
1 ابوزهره، محمد. العلاقات الدولیة فی الاسلام.
2 ارمنازی، نجیب. الشرع الدولی فی الاسلام.
3 خضوری. السلام و الحرب فی الشریعة الاسلامیة.
4 خلاف، عبدالوهاب. السیاسة الشرعیة او نظام الدولة فی الاسلام.
5 سلطان، حامد. احکام القانون الدولی فی الشریعة الاسلامیة.
6 شلتوت، محمود. الاسلام و علاقات الدولیّة.
7 لافی، محمد. احکام الحرب و السلم دراسة مقارنة.
