امروزه سیاست به گونه ای اجتناب ناپذیر وارد زندگی ما شده است، و به هر سو که نظر می اندازیم، چهره ای از این دانش رخ می نماید؛ چه در مقام سطحی اندیشانه و چه در سطح عمیق آن. به هر حال، بر دانشوران سیاسی است که با طرح مباحث ژرف سیاست، بر معرفت مخاطبان بیفزایند و آنان را به سوی اندیشه ورزی در مفاهیم و مقوله های سیاسی راه نمایند. با تدوین و نگارش آثار علمی در این باره، می توان به تحلیل مسائل جهان و رابطه آنها پرداخت. بهترین راه برای رسیدن به این مطلوب، نشر مقالات و کتابهایی در این باره است.
با توجه به ضرورت طرح چنین مباحثی و اهمیت درک دانش پژوهان اسلامی از آنچه در جهان معاصر می گذرد، کتابی به نام رهیافتی بر علم سیاست و جنبشهای اسلامی معاصر، به قلم آقای عبد الوهاب فراتی، نگارش یافته، که اول بار از سوی مرکز جهانی علوم اسلامی در سال 1378 به چاپ رسیده است. این کتاب در دو جزء کلی، «علم سیاست» و «جنبشهای اسلامی معاصر»، سامان پذیرفته است. جزء اول در بردارنده چهار فصل است: «سیاست و عرصه آن» «اصول و مبانی روابط بین الملل»، «سازمانهای بین المللی» و «جغرافیای سیاسی». در این فصول، نویسنده می کوشد نمایی کلی از مباحث را طرح و بررسی کند و زمینه شناختی اجمالی از مبانی سیاست، روابط حاکم بر فضای جهانی، سازمانهای بین المللی و جایگاه اسلام در روابط بین المللی را فراهم سازد.
جزء دوم کتاب، در سه فصل منظم شده است: «جنبشهای اسلامی معاصر»، «اصول و مبانی سیاست خارجی دولت اسلامی» و «بحرانهای موجود در جهان اسلام». در این قسمت از کتاب، تلاش شده است تا با طرح اجمالی اصول و ویژگیهای جریان اصلاح طلبی دینی، به معرفی و بررسی جنبشهایی چون وهابیت، اخوان المسلمین، جبهه نجات اسلامی الجزایر، شاه ولی الله در هند و نهضت سید جمال الدین اسدآبادی پرداخته شود. در ادامه، درباره اصول سیاست خارجی دولت اسلامی بحث شده است؛ مانند دعوت، تألیف قلوب، نفی سبیل، جهاد، تولی، تبری. در پایان، به بحرانهای جهان اسلام و اختلافات کشورهای اسلامی پرداخته شده است.
نقد و بررسی
1. نکات روش شناسی
أ. به نظر می رسد که این کتاب بر روشی خاص مبتنی نگردیده است تا نویسنده در جای جای کتاب بر اساس آن به طرح مباحث بپردازد. «روش» به سان نخی نادیدنی است که در همه اثر وجود دارد و مباحث کتاب برگرد آن محور و فرضیه اصلی می گردند.
ب. از حیث ساختاری و چینش مطالب نیز استحکام لازم را ندارد. مثلاً در زیر مجموعه جزء دوم کتاب، «جنبشهای اسلامی معاصر» به فصلی می رسیم که «اصول و مبانی سیاست خارجی دولت اسلامی» نام دارد. این فصل بندی چندان منطقی به نظر نمی رسد. طرح مبحث «بحرانهای موجود در جهان اسلام» نیز از این قبیل است.
ج. این کتاب که بیش از سیصد صفحه دارد، تنها از منابع فارسی بهره برده، و از مآخذ غیر فارسی سود نجسته است. از این رو، دچار فقر منابع و استنادات قوی است.
د. کتاب دارای ظاهری نسبتاً مطلوب، و اغلاط چاپی آن کم است.
ه. آوردن فهرست تفصیلی و واژه نامه سیاسی در پایان کتاب، برای خواننده بسیار سودمند است.
2. نکات محتوایی
أ. نگارش چنین کتابهایی، امیدآفرین است؛ زیرا مرکز جهانی علوم اسلامی رویکردی بین المللی دارد و دانشجویان بسیاری از نواحی گوناگون در آن به آموزش و پژوهش می پردازند. بنابراین، نباید به دروس مرسوم حوزوی بسنده کرد، بلکه باید آنان را با مبانی تجزیه و تحلیل مسائل موجود در جهان اسلام آشنا ساخت و به فراتر از آنچه تا کنون داشته اند، راهبری کرد.
ب. دنیای امروز، همه مقولات سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و تجاری را در هم آمیخته است. پس دانش پژوه علوم اسلامی نیز باید با اندکی از آنچه در این جهان می گذرد و موجب تحلیلها و برداشتهای نادرست می شود، آشنا گردد. توجه عمیق و دقیق به چنین کتابهایی، زمینه این آشنایی و فرا رفتن از داشته های سطحی و ذهنی را مهیا می سازد.
ج. اهمیت و ضرورت طرح این مباحث، نویسندگان متون درسی را بر آن می دارد که با حساسیتی بیشتر قضیه را پی بگیرند و متونی شایسته به گستره چنین پژوهشهایی عرضه دارند؛ امری که در این کتاب چندان جدی گرفته نشده است.
د. این اثر در صدد است نگاهی اجمالی به مباحث دانش سیاست بیفکند. همین امر، آن را به کتاب مرور مفاهیم تبدیل کرده است. البته نویسنده در مقدمه کتاب آورده است که تدوین این متن برای محور قرار گرفتن در تدریس است و خواننده را از کتب دیگر بی نیاز نمی گرداند.
ه. اینکه سعی شده به بسیاری از مباحث علم سیاست پرداخته شود، از یک سو مفید است، چون خواننده را با مفاهیمی کلی آشنا می کند، و از سوی دیگر، کتاب را به آمیزه ای از مباحث گوناگون مبدّل ساخته است که عمق کافی ندارند.
گفتنی است که نویسنده راهی طولانی در این مسیر پیموده، و تلاش وی برای نگارش کتابی منطبق با سیاستهای آموزشی و پژوهشی مرکز جهانی علوم اسلامی، ستودنی است.
