شاید برای بسیاری این پرسش مطرح شده باشد که چرا کشورهای جهان شرق از جمله ایرانیان، با واژه «من » بیشتر مانوسند تا کلمه «ما» ؟ یعنی از زندگی روزمره گرفته تا فعالیتهای علمی و ورزشی، بیشتر به فردگرایی تمایل دارند تا کارهای گروهی و دسته جمعی . به عنوان نمونه در فعالیتهای علمی، کمتر ایرانی به پژوهشهای گروهی گرایش نشان می دهد . بیشترین کتابهایی که در ایران منتشر می شود مربوط به تراوش قلمهای یک فرد است نه جمع . همچنین در فعالیتهای ورزشی، ایرانیان همواره در ورزشهای انفرادی موفقتر از ورزشهای گروهی ظاهر شده اند . در حالی که رویکرد کشورهای مغرب زمین به فعالیتهای علمی و ورزشی، بیشتر گروهی است . غالبا اکتشافهای علمی دنیای غرب در یک قرن اخیر، به صورت گروهی شکل گرفته است . کتابهای زیادی در این کشورها محصول کار جمعی است و این در حالی است که مردم ایران از ضریب هوشی بالایی برخوردارند . موفقیتهای چشمگیر جوانان ایرانی در المپیادهای علمی جهان در سالهای اخیر مؤید این ادعاست . حتی در علوم تجربی و فنی که خاستگاه اصلی آنها کشورهای غربی است ایرانیان در این رقابتها به رتبه های باور نکردنی دست می یابند . اخیرا کسب مقام دوم در رقابت رایانه ای و المپیاد شیمی، و پشت سر گذاشتن کشورهای پیشرفته جهان، یک بار دیگر بارقه های امید را در دلهای ایرانیان زنده کرده است .
این موفقیتها اگر چه تا حدودی محصول یک تلاش و برنامه ریزی گروهی است ولی نباید در این خصوص، نقش ضریب هوشی بالای دانشجویان و دانش آموزان ایرانی را هم فراموش کرد . حال اگر این هوش فردی ایرانی با برنامه ریزی گروهی منسجم جمع شود و روح جمعی ایرانی هوشمند، بر تمام عرصه های زندگی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آنها حاکم باشد، نتایج شگفت آوری به بار خواهد آورد . بر عکس، غربیها بیش از آن که پیشرفت در تکنولوژی را مدیون «هوش انفرادی » خود باشند، مرهون «نظم گروهی » خود هستند .
اصولا احکام و مقررات اسلام به گونه ای طراحی شده است که یک پیام جمعی در آن نهفته است و هدف مهم آن، دمیدن روح جمعی در کالبد جامعه مسلمانان و آشنا کردن آنان با فعالیتهای گروهی است . از آداب و مناسک حج گرفته تا مراسم نماز جمعه و جماعت و بسیاری از احکام دیگر که همگی از نوعی روحیه جمع گرایی حکایت دارد و مسلمانان را به نوعی نظم پذیری گروهی تشویق می کند . آیات و روایات متعددی، مسلمانان را به کار جمعی و گروهی تشویق نموده است . در روایتی از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده است که: «الجماعة رحمة » (1) ; یعنی: رحمت و برکت خداوند در (کار) جمعی است .
به استناد همین روایت، برخی از فقهای شیعه حتی در نماز استسقاء (نماز طلب باران) نیز برگزاری آن را به صورت گروهی، مستحب دانسته اند . (2) و نیز در روایتی از پیامبر نقل شده است که:
«... ما تکرهون فی الجماعة خیر مما تحبون فی فرقه، فی الجماعة رحمة و فی الفرقة عذاب .» (3)
یعنی: مشکلات ناشی از کار جمعی که مورد پسند شما نیست، بهتر است از آنچه که در کار انفرادی می پسندید . چرا که در کار جمعی رحمت است و در کار انفرادی عذاب .
در روایات متعدد دیگری نیز به کار جمعی و حضور در جمع توصیه شده است . البته توجه به این نکته نیز ضروری است که از دیدگاه معصومین علیهم السلام، مقصود از حضور در کار جمعی، لزوما تبعیت از اکثریت در تمام امور نیست بلکه در مواردی، منظور از جمع، گروه اهل حق است . از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله سؤال شد که مقصود از «جماعت امت شما» چه کسانی هستند؟ ایشان در پاسخ فرمودند: کسانی که اهل حق باشند اگر چه ده نفر . (4)
اما تذکر این نکته نیز لازم است که با توجه به تعبیر «اهل حق » در روایات، عدم تبعیت از اکثریت در مواردی توصیه شده است که مساله حق و باطل مطرح باشد; یعنی در خصوص مسائل دینی و احکام دین، نمی توان با هیچ کس حتی اکثریت معامله نمود ولی این روایات توصیه نمی کنند که درآن دسته از امور سلیقه ای که حکم شرعی خاصی وجود ندارد نیز تابع رای اکثریت نباشید . بنابراین، یک مسلمان باید ضمن پایبندی به اصول و ارزشها، در فعالیتهای جمعی نوعی انعطاف از خود نشان داده و به رای اکثریت احترام بگذارد و بیشترین مصادیق اختلاف نظر در میان ما نیز نوعا به اختلاف نظرهای سلیقه ای مربوط می شود که این عدم انعطاف در فعالیتهای جمعی بعضا تا بدانجا کشانده می شود که حتی بر سر منافع ملی نیز توان وفاق نداریم در حالی که در کشورهای غربی هرگاه منافع ملی خود را در خطر می بینند تمام گروهها به یک روح جمعی تبدیل می شوند .
حقیقتا رفتار حضرت علی علیه السلام در شرکت در جماعت خلفای پیش از خود که حتی مورد انتقاد ایشان نیز بودند، و خویشتن داری ایشان از ورود در اختلافات و التزام ایشان به فعالیتهای گروهی جامعه اسلامی، بسیار درس آموز است .
پی نوشت:
1) محقق شیخ جعفر حلی، المعتبر، مؤسسة سید الشهداء، قم، 1364، ج 2، ص 363 .
2) همان; محقق ملا احمد اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1403ق . ، ج 3، ص 13 .
3) متقی هندی، کنز العمال، مؤسسة الرسالة، بیروت، ج 3، ص 266 .
4) قطب الدین راوندی، کتاب النوادر، دار الحدیث، چاپ اول، 1407ق . ، ص 130; شیخ صدوق، معانی الاخبار، انتشارات اسلامی، قم، 1361، ص 154: «... قیل لرسول الله صلی الله علیه و آله ما جماعة امتک؟ قال: من کان علی الحق و ان کانوا عشرة .»