آثار فرهنگی و ادبی ایران...

آثار فرهنگی و ادبی ایران در کتابخانه ها و مراکز فرهنگی آسیای مرکزی و قفقاز

گردآورنده: ناهید حبیبی آزاد

کتابدار کتابخانه ملی ایران

1 - جمهوری روسیه

کتابخانه فرهنگستان علوم و انستیتو ملل آسیا «شعبه لنینگراد»

این کتابخانه قدیم ترین کتابخانه دولتی روسیه است که در سال 1714م به فرمان پترکبیر (1672-1725 م) در سن پترزبورگ تاسیس شد و بیش از پانزده میلیون جلد کتاب دارد.

بخش کتابهای چاپی این کتابخانه نشریاتی بسیار کمیاب از نخستین ادوار چاپ سنگی به زبان فارسی دارد. قدیم ترین کتاب چاپ سنگی فارسی این کتابخانه گلستان سعدی است که در سال 1199 ش در تبریز چاپ شده است.

نسخه جالب توجه دیگر کتاب مآثر سلطانیه تالیف عبدالرزاق دنبلی (1176-1243 ه. ق) است که در سالهای 1204-1205 ش چاپ شده و مربوط به دوران سلطنت فتحعلیشاه قاجار (1185-1250 ه. ق) است و اولین کتاب چاپ حروفی سربی در ایران محسوب می شود.

مجموعه خطی فارسی این کتابخانه از زمان تاسیس بخش اسلامی موزه آسیایی سن پترزبورگ در طول سالها بتدریج گردآوری شده است و بخش اعظم آن نسخه های خطی است که در اوایل قرن بیستم از بخارا به سن پترزبورگ انتقال یافته است. بدین ترتیب که در سال 1915م دو دانشمند ایرانشناس روسی به نامهای ایوانف و کارل زالمان در بخارا خریدند و به موزه آسیایی سن پترزبورگ انتقال دادند.

از مهمترین نسخه های آن تفسیر بسیار کهن پارسی متعلق به سده های ششم و هفتم هجری و آثار متعددی از متصوفان، بخصوص نسخه های نفیسی از دیوان مولانا جلال الدین است. دیگر نسخه های نفیس و مهم در این کتابخانه عبارتند از:

- نسخه نفیس و منحصر بفرد حدودالعالم من المشرق الی المغرب. این کتاب به قولی از نخستین نمونه های نثر فارسی دوره اسلامی تاریخ ایران و مسلما اولین کتاب جغرافیا به زبان فارسی است که نویسنده آن نیز نامعلوم می باشد. (تالیف: 372 ق)

- خسرو و شیرین: داستان تاریخی - عشقی زیبایی از الیاس بن یوسف نظامی - (530 - 614 ه. ق) بزرگترین شاعر داستانهای بزمی تاریخ ادبیات ایران. این نسخه در سال 800 هجری در هرات برای بایسنغرمیرزا (802-837 ه. ق) از نواده های تیمورلنگ (736-807 ه. ق) نوشته شده است.

- تاریخ الرسل والملوک: تالیف ابوعلی محمدالبلعمی وزیر سامانیان کتابت شده در سده چهارم هجری.

- ترجمه اصلی تاریخ طبری که به امر منصوربن نوح سامانی (366 ه. ق) به سال 352 هجری نوشته شده است.

- نسخه تاریخ گزیده از حمدالله مستوفی نویسنده معروف دوره ایلخانان مغول متوفی در753 ه. ق. این نسخه به سال 847 ه. ق. در هرات نگاشته شده است. کتاب، خلاصه تاریخ عمومی عالم از بدو خلقت انسان تا زمان وزارت خواجه رشیدالدین بن فضل الله (645-718 ه. ق) است.

- نسخه منحصربفرد و کامل عالم آرای نادری. کتابی است تاریخی از محمدکاظم وزیر نادرشاه افشار (1100-1160 ه. ق) پادشاه جهانگشای ایران. این کتاب در سه جلد در سده 12 ه. ق کتابت شده است.

- هشت نسخه نفیس از تذکرة الاولیاء تالیف محمدبن ابراهیم عطار نیشابوری (537-627 ه. ق) شاعر و عارف و زندگینامه نویس عارفان ایران. این نسخه ها بین سده های خیلی نزدیک به زمان تالیف کتاب نگاشته شده اند.

- نسخه نفیس مجمع الانساب از محمدبن علی بن محمد شبانکاره ای (697). کتاب تاریخ مستند خاندانهای حکومتگر قرن نهم ه. ق است. از حیث امثال فارسی بسیار روان و فصیح است و از متون پرارزش به شمار می آید. این کتاب را به تصحیح آقای هاشم محدث، مؤسسه انتشارات امیرکبیر در سال 1363 چاپ و منتشر کرده است.

- کتابی به خط حبیب بن محمدعلی قاآنی شیرازی شاعر غزلسرا و قصیده گوی اواخر قرن چهارده ه. ق.

- مجموعه ای خطی از آثار حسین بن عبدالله بن سینا (370-428 ه. ق) دانشمند، طبیب، شاعر، فیلسوف و روانشناس بزرگ اوایل قرن پنجم هجری، من جمله نسخه نفیس از کتاب قانون در طب قدیم.

- یک لغتنامه مهم سده پنجم هجری به نام معیار جمالی که قبلا از میان رفته تصور می شد.

- نسخه ای نفیس از انیس المرادین و شمس المجالس خواجه عبدالله انصاری عارف نامی سده چهارم و پنجم ه. ق، که قدیم ترین تفسیر به زبان فارسی بر سوره یوسف است.

در سال 1829 میلادی مجموعه ای از نفیس ترین کتابهای خطی فارسی از طرف فتحعلیشاه قاجار توسط شاهزاده خسرومیرزا به امپراتور روسیه اهدا شد که او نیز آنها را به آکادمی امپراتوری علوم سن پترزبورگ هدیه کرد و در همان زمان فهرستی از آنها به چاپ رسید، که یک نسخه آن هم اکنون در آکادمی باواریا در مونیخ موجود است و حاوی مشخصات کتابهای ذیل است که در کتابخانه انستیتو ملل آسیا نگاهداری می شود:

- شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی (329-416 ه. ق).

- کلیات مصلح الدین عبدالله سعدی شیرازی (691 - ه. ق).

- دیوان حجة الحق اوحدالدین محمدبن محمد انوری شاعر بزرگ و استاد ایرانی در قرن ششم ه. ق.

- کلیات عبدالرحمن بن احمد جامی (817-898 ه. ق).

- دیوان علیشیر بن کیچکنه امیر علیشیرنوایی (844-906 ه. ق).

- تحفة الاحرار عبدالرحمن جامی.

- حدیقه حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی شاعر و عارف قرن ششم ه. ق.

- تاریخ حافظ ابرو تالیف شهاب الدین عبدالله بن لطف الله خوافی معروف به حافظ ابرو از کبار مورخان ایران در پایان قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری.

- شاهنشاه نامه (تاریخ زندگی شاه اسمعیل صفوی).

- شیرازنامه کتابی به زبان فارسی در باب شیراز از شیخ فخرالدین ابوالعباس احمدبن ابوالخیر زرکوب شیرازی، این نسخه در حدود سال 1220 ه. ق کتابت شده است.

- ظفرنامه تیموری در سرگذشت امیرتیمور از شرف الدین علی یزدی شاعر و مورخ قرن نهم (-858 ه. ق).

- تاریخ خضرخانی.

- غرائب الدنیا.

- دیوان قبله عالم (اشعار فتحعلیشاه قاجار مکتوب در سال 1232 ه. ق).

قابل ذکر است که فهرستهای مختلفی از کتابهای خطی فارسی، عربی و ترکی این کتابخانه از 150 سال پیش تاکنون به چاپ رسیده است. تاریخ چاپ اولین فهرست مربوط به سال 1817 م است.

کتابخانه دولتی سالتیکوف شچدرین

این کتابخانه بسیار بزرگ و مجهز در سال 1814 م در سن پترزبورگ تاسیس شد، و بعد از کتابخانه لنین بزرگترین کتابخانه روسیه به شمار می رود.

کتابخانه مزبور دارای نسخه های بسیار نفیس فارسی است که بسیاری از آنها بعد از معاهده ترکمانچای از کتابخانه شیخ صفی الدین اردبیلی به این کتابخانه انتقال یافته است و فهرست آن در کتابخانه آیت الله العظمی نجفی مرعشی موجود است.

برخی از این نسخه ها در نوع خود از نفیس ترین نسخ جهان محسوب می شوند، از آن جمله:

- نسخه خطی معروف شاهنامه فردوسی که در سال 733 ه. ق کتابت شده و از لحاظ تاریخ کتابت پس از نسخه بریتانیا در لندن، کهن ترین نسخه موجود شاهنامه در دنیا است.

- شاهنامه ای از سده دهم هجری با مقدمه بایسنغری در877 صفحه با 192 مینیاتور.

- خمسه نظامی از درویش محمدتقی، با مینیاتورهای مکتب بهزاد. کتابت شده در سال 1481 ه. ق در هرات.

- نسخه منحصر به فرد خلاصة الاشعار و زبدة الافکار در تراجم احوال شعرا، با نمونه هایی از اشعار آنان تالیف تقی الدین کاشی تذکره نویس عهد صفوی در قرن 11ه. ق.

- نسخه نفیس روضة الصفا در تاریخ عمومی از میرخواند (837-903 ه. ق) که حوادث تاریخ عالم را از آغاز خلقت تا ظهور اسلام و پس از آن تاریخ اسلام را تا عهد سلطان بایقرا ذکر می کند.

- نسخه نفیس مطلع السعدین به زبان فارسی از کمال الدین عبدالرزاق سمرقندی (-887 ه. ق) مشتمل بر دو مجلد و حاوی وقایع تاریخی 170 سال از تولد سلطان ابوسعید ایلخانی تا وفات میرزا ابوسعید گورکانی.

- نسخه فردوس التواریخ تالیف ملاخسرو ابرقویی که در حدود سال 808 ه. ق تالیف شده است.

- مرقع نفیس و گرانبها از مینیاتورهای کمال الدین بهزاد.

- نسخه نفیس از کتاب حافظ ابرو.

- نسخه گرانقدر تاریخ وصاف تالیف شهاب الدین عبدالله وصاف (663 ه. ق -) شاعر و ادیب نیمه اول قرن هشتم هجری در دوره ایلخانان مغول.

- نسخه نفیس جامع التواریخ رشیدی در تاریخ عمومی جهان از خواجه رشیدالدین فضل الله (645-718 ه. ق) از وزرا و مستوفیان معروف زمان ایلخانیان مغول.

- نسخه خطی سلطانعلی مشهدی خوشنویس نامی سده دهم هجری که پیشتر متعلق به کتابخانه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل بوده است.

- نسخه نفیس سلسلة الذهب از عبدالرحمن جامی.

- نسخه نفیس لیلی و مجنون از امیرخسرو دهلوی (651-725 ه .ق) با مینیاتورهای کمال الدین بهزاد (942 ه. ق).

- مرقعاتی با مینیاتورهای نفیس کمال الدین بهزاد و رضاعباسی (996-1038 ه. ق).

- نسخه نفیس و گرانقدر منظومه گوی و چوگان به خط شاه طهماسب صفوی (919-984 ه. ق).

- نسخه منحصربفرد سعدالدین بیرجندی نزاری قهستانی شاعر اسماعیلی مذهب ایرانی (720 ه. ق).

- کلیات دیوان قاسم انوار شاعر و عارف قرن نهم ه. ق کتاب وقف شاه عباس شده است.

- صفات العاشقین از بدرالدین هلالی استرآبادی جغتایی شاعر مشهور پایان عهد تیموری با کتابت محمد شیرازی.

- کلیات محمد اهلی شیرازی شاعر معروف قرن نهم هجری، با خط نستعلیق و کتابت شیرازی.

کتابخانه موزه ارمیتاژ در لنینگراد

موزه ارمیتاژ بزرگترین موزه مسکو و یکی از بزرگترین موزه های جهان است و نیز یکی از مهمترین مراکز بین المللی آثار ایرانی محسوب می شود. این موزه دارای کتابخانه ای عظیم است و مجموعه نسخه های خطی نفیس فارسی و مینیاتورهای ایرانی آن از آثار منحصربفرد میراث فرهنگی ایران است که از جمله آنها می توان به آثار زیر اشاره کرد:

- نسخه های نفیس و مصور از خمسه نظامی با 38 مینیاتور که محمودالحسین خوشنویس نامی هرات برای شاهرخ پسر امیرتیمور نوشته است.

- نقاشیها و مینیاتورهای متعدد از رضا عباسی و افضل حسینی.

- لیلی و مجنون از ملا عبدالله هاتفی جامی متوفای 927 ه. ق، با کتابت محمود نیشابوری نوشته شده در شعبان 949 ه. ق.

- عجائب المخلوقات کتابت در سده 10 هجری، تالیف عمیدالدین زکریای قزوینی دانشمند قرن هفتم هجری، این کتاب در زمینه شگفتی مخلوقات و عجایب و غرایب خلقت بویژه نواحی و چشمه ها وکوهها و غیر آن است.

- شاه و گدای هلالی جغتایی و لیلی و مجنون مکتبی شیرازی از شعرای بزرگ قرن نهم هجری. این دو کتاب از سده 13 ه. ق است.

- روضة الصفا از میرخواند.

- مثنوی مولوی کتابت درویش محمدبن علی ایوب.

- دیوان محمد محسن فیض کاشانی (1091 ه. ق).

- غرایب الدنیا و عجایب الاعلی از حکیم آذری طوسی اسفراینی.

- رباعیات حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام نیشابوری فیلسوف و ریاضیدان منجم، نویسنده و شاعر بزرگ ایران در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم ه. ق.

- نزهة العاشقین از علی بن محمود الحاج.

- مرزبان نامه کتابی به زبان فارسی مشتمل بر حکایات و تمثیلات و افسانه های حکمت آموز، که به اسلوب کلیله و دمنه تدوین شده است و مؤلفش اسپهبد مرزبان بن رستم بن شروین از شاهزادگان طبرستان است، در اوایل قرن هفتم سعدالدین و راوینی یکی از فضلای عراق آن را از زبان طبری به زبان فارسی درآورد و اشعار و امثال فارسی و عربی بدان افزود. این نسخه با کتابت احمدبن احمد مسلمی قزوینی است.

و غیره...

فهرست نسخه های خطی این کتابخانه به زبانهای روسی، فرانسه و آلمانی چاپ شده است.

همچنین قابل ذکر است که یکی از فهرستهای منتشر شده از نسخه های خطی فارسی این کتابخانه به نام نسخه های خطی گلستان سعدی شیرازی در کتابخانه عمومی سالتیکوف شچدرین تالیف رستم علی یف است که به سال 1957 م در لنینگراد چاپ شده است.

کتابخانه علمی ماکسیم گورکی دانشگاه دولتی لنینگراد

این کتابخانه در سال 1756 میلادی با نام کتابخانه مرکزی دانشگاه روسیه در سن پترزبورگ بنیاد یافت و دایره شرقی آن در سال 1819 م به وجود آمد.

این کتابخانه دارای مجموعه ای نفیس از کتابهای چاپ سنگی و مجلات شرقی و نسخه های خطی مشرق زمین است.

از بهترین نسخه های خطی فارسی که در این کتابخانه نگاهداری می شود می توان کتابهای زیر را برشمرد:

- دو نسخه نفیس از شاهنامه فردوسی;

- دو نسخه نفیس از خمسه نظامی گنجوی;

- همچنین دیوان انوری;

- مثنوی مولانا;

- تذکرة الشعرای دولتشاه بن بختیشاه دولتشاه سمرقندی (قرن نهم);

- تاریخ گزیده حمدالله مستوفی;

- دیوان نورالدین محمدبن محمدعوفی بخاری نویسنده ادیب و دانشمند اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری;

- دیوان فتحعلیشاه قاجار

- تاریخ طبرستان از بهاءالدین محمدبن حسن بن اسفندیار کاتب از نویسندگان معروف قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری، که مشتمل است بر تاریخ طبرستان از روزگار کهن;

- تاریخ چنگیزخان مکتوب در نیمه قرن هفتم هجری و از کتابهای خطی بسیار نادر;

- تاریخ بخارا تالیف ابوبکر محمدبن جعفر نرشخی (286-348 ه. ق) مشتمل بر تاریخ بخارا از دیرباز تا هنگام تسخیر این شهر به دست چنگیزخان;

- تاریخ دهلی مربوط به قرن ششم هجری;

- سلسلة الذهب عبدالرحمان جامی;

- دیوان شمس الدین محمد حافظ شیرازی (792 ه. ق);

- دیوان محمد اسحاق شوکت بخاری (1107 ه. ق);

- شاهنامه فردوسی;

و غیر آنها...

فهرستی به نام مینیاتورهای ایرانی نسخه های خطی شاهنامه در کلکسیونهای موزه ارمیتاژ در سال 1935 م در مسکو و لنینگراد توسط گوزالیان و دیاکونوف چاپ شده است.

کتابخانه دولتی لنین - مسکو

این کتابخانه از بزرگترین کتابخانه های عمومی جهان است. بخش نسخه های خطی آن دارای چندین نسخه نفیس پارسی از قرون هشتم تا دوازدهم است ولی تعداد این نسخه ها محدود است، و بنابر تصمیم مسؤولان اجرایی، این کتابهای خطی اسلامی به کتابخانه لنینگراد منتقل شده است.

در کتابخانه لنین قرآن خطی نفیس بسیار کوچکی نگاهداری می شود که ابعاد آن حدود3×2 سانتیمتر است.

فهرست مستقلی از کتب خطی فارسی این کتابخانه چاپ نشده فقط شرح مختصری از آنها به سال 1963م در کتاب ذخایر بزرگترین کتابخانه های اتحاد شوروی چاپ شده است.

کتابخانه موزه دولتی هنرهای خاورزمین در مسکو

این کتابخانه در سال 1918 میلادی همزمان با تاسیس موزه گشایش یافت، و دارای نسخه های نفیس و منحصربه فرد فارسی است.

از جمله این نسخه ها می توان به کتابهای زیر اشاره کرد:

- نسخه مصوری از شرح حال نقاشان و خطاطان ایرانی قرون هشتم و نهم هجری به نام رساله نقاشان و خطاطان (گلستان هنر) تالیف قاضی احمدبن میرمنشی الحسینی.

- نسخه ای بسیار کهن از کلیات سعدی که در سال 819 هجری کتابت شده است.

- نسخه ای نفیس از دیوان عبدالرحمن جامی نوشته شده به دست میرعلی خطاط نامی.

- نسخه خطی بابرنامه که دارای مینیاتورهای عالی است. این کتاب در زمینه تاریخ و خاطرات و یادداشتهای خود ظهیرالدین محمد بابر (937 ه. ق) مؤسس سلسله تیموری هند و مؤلف کتاب است.

و...

این مینیاتورها را بنگاه نشریات دولتی مسکو به صورت مجموعه به چاپ رسانیده است.

2 - جمهوری اوکراین

اوکراین ثروتمندترین و پرجمعیت ترین جمهوری شوروی سابق است که در دسامبر 1991 میلادی به دنبال اعلام پروسترویکا و گلاسنوست در شوروی سابق، همگام با دیگر جمهوریها، از جمله روسیه سفید و... اعلام استقلال کرد.

مرکز این جمهوری کی یف است که مجموعه ای از آثار و هنر معماری قرون وسطی را در خود جای داده و یکی از شهرهای زیبای اروپاست.

فعالیت خاورشناسی در این جمهوری همزمان با روسیه شروع شد، و دانشگاه خارکف طبق فرمان دولت مرکزی سن پترزبورگ در سال 1804 میلادی برای تدریس زبانهای مهم شرق در نظر گرفته شد. این دانشگاه صاحب مجموعه ای نفیس از نسخه های خطی شرقی بود که مجموع آنها به کتابخانه عمومی دولتی اوکراین منتقل شد. همچنین کتابخانه انستیتو تاریخ و زبانشناسی در شهر نژین و کتابخانه چرسف متعلق به کنت لیتاور خویتوویچ نیز دارای مجموعه ای از نسخ خطی شرقی بودند که همه به کتابخانه عمومی دولتی اکراین وابسته به آکادمی علوم جمهوری اوکراین انتقال یافتند.

کتابخانه عمومی دولتی اوکراین

این کتابخانه در سال 1919 میلادی در شهر کی یف مرکز این جمهوری بنیاد یافت و دارای بیش از 27000 جلد کتاب و سند خطی است. مهمترین و نفیس ترین کتابهای خطی فارسی این کتابخانه عبارتند از:

- ترجمه روسی و فارسی بوستان سعدی (هر دو خطی و بدون تاریخ);

- نسخه نفیس نزهة القلوب حمدالله مستوفی. این کتاب در موضوع جغرافیا است. و به سال 740 ه ، با نثری روان تابت شده است;

- دیوان شاه احمد سعید در سال 1307 ه. ق;

- هفت سند فارسی کتابت شده به سالهای 1311 تا 1324 هجری;

- نسخه نفیس نفحات الانس عبدالرحمن جامی. این کتاب در بیان حقایق عرفانی و ذکر احوال عارفان و در شناخت تصوف و عرفان نوشته شده است;

- ترجمه های خطی اشعار حسن بن احمد عنصری (-431 ه. ق)، سعدی، خیام;

و...

فهرست مشخصات نسخه های خطی فارسی این کتابخانه در سالهای 1891، 1904، 1910م به چاپ رسیده است.

3 - جمهوری تاتارستان

سرزمین تاتارستان نیز از گذشته های دور با ایران روابط فرهنگی و هنری داشته، نام آن به کرات در ادبیات ایران برده شده، و آثار شاعران بزرگ ایران در این سرزمین رایج بوده و ترجمه های مختلفی بخصوص از گلستان سعدی و دیوان حافظ به تاتاری صورت گرفته است.

دانشگاه قازان در این جمهوری کانون اصلی ایران شناسی و یکی از مراکز مهم تدریس زبان فارسی بوده است. و یک کتاب دستور زبان فارسی نیز توسط «میرزا جعفر» در قازان به چاپ رسیده است.

کتابخانه دانشگاه قازان

دانشگاه قازان یکی از دانشگاههای معتبر و از کهن ترین مراکز ایران شناسی در آسیاست. کتابخانه این دانشگاه از مهمترین مراکز نسخه های خطی فارسی در این کشور است، مهمترین نسخه های خطی فارسی این کتابخانه عبارتند از:

- مجموعه ای از آثار ابوجعفر نصیرالدین محمد طوسی (597-672 ه. ق) حکیم، ریاضیدان و منجم قرن هفتم هجری.

- نسخه ای نفیس از قطب الدین شیرازی.

- تفسیر الغ بیگ میرزا (-853 ه. ق) فرزند شاهرخ بهادرخان یکی از بزرگترین نمایندگان فرهنگ در آسیای مرکزی.

- نسخه های نفیس و قدیم خمسه نظامی گنجوی، تذکرة الشعراء، دولتشاه سمرقندی و غیره...

4- جمهوری تاجیکستان

انستیتو خاورشناسی تاجیکستان - دوشنبه

این انستیتو شعبه خاورشناسی آکادمی علوم تاجیکستان (1933 م) و مهمترین مرکز دستنوشته های فارسی و مرکز اصلی مطالعات ایران شناسی در تاجیکستان محسوب می شود.

نسخه های خطی کتابخانه های فردوسی و دانشسرای عالی دوشنبه و خجند در سال 1953 میلادی به این انستیتو انتقال یافت. ریاست آن با پروفسور کمال الدین عینی دانشمند و ایران شناس معروف و فرزند زنده یاد صدرالدین عینی (1878-1954م) نویسنده، شاعر، ادیب و بنیانگذار ادبیات نوین تاجیک بود.

این انستیتو به سال 1970 م پس از دریافت دستنوشته های یاد شده انستیتو خاورشناسی نام گرفت. اولین رئیس این انستیتو، ایران شناس معروف زنده یاد عبدالغنی میرزایف (1907 -) عضو برجسته آکادمی علوم تاجیکستان بود وی اولین محقق تاجیک است که ادبیات ایران را از قرن شانزدهم به بعد از هر جهت بررسی کرده است.

این انستیتو در سال 1993 میلادی به انستیتو میراث خطی تغییر نام داد و ریاست آن به عهده جوره بیک نذری محقق برجسته تاجیک گذارده شد. برخی از نسخه های خطی و با ارزش این انستیتو در سال 1959 تا1966 میلادی توسط هیات اعزامی آکادمی علوم تاجیکستان از منطقه کوهستانی پامیر در ناحیه بدخشان به دست آمده است، که می توان به آثار زیر اشاره کرد:

- چند دستنوشته از آثار ابومعین ناصر بن خسرو قبادیانی (394-481 ه. ق) شاعر و حکیم بزرگ ایران در قرن پنجم هجری که قبلا تصور می شد بکلی از بین رفته است.

- نسخه منظومه شمس خاکی خراسانی شاعر قرن دهم هجری که آن نیز از بین رفته تصور می شد.

- نسخه نفیس شرح حال حسن صباح تالیف خودش.

آندره یوگینویچ برتلس (1926 - ) فرزند یوگنی ادواردوویچ برتلس (1890 -1957 م) ایران شناس برجسته روس که ریاست این هیات را به عهده داشت در این باره می نویسد:

ما در دهات پامیر آثار زیادی درباره تاریخ و جغرافیای بدخشان و آثار طوسی و ناصرخسرو را که در همان جا کتابت شده بود پیدا کردیم. در میان این دستنوشته ها آثار کهن جالب توجهی مانند ام الخطاب طوسی و آفاق نامه ناصرخسرو دیده می شد که تا آن زمان بدانها دسترسی نبود. همچنین آثار مختلف شعرای پامیر از قبیل ضیائی، میرزا عباد شیذری، مبارک وحانی و غیر آنها کشف شد. در بدخشان آثار دستنویس فارسی زیادی در مراکز فرهنگی و در خانواده ها نگاهداری می شود.

برخی از نسخه های خطی نفیس این کتابخانه عبارتند از:

- ترجمه تاریخ طبری از ابوعلی محمدبن ابوالفضل بلعمی (-363 ه. ق) از وزرا و نویسندگان بزرگ قرن چهارم هجری. او به امر ابوصالح منصور بن نوح سامانی به ترجمه تاریخ طبری تالیف محمدبن جریرالطبری (310 - ه. ق) مبادرت کرد.

- نسخه نفیس التفهیم لاوائل صناعة التنجیم از محمدبن احمد ابوریحان بیرونی (362 - 440 ه. ق) ریاضیدان، منجم، جغرافیدان، فیلسوف و سیاح بزرگ ایرانی، که در مقدمات هندسه و حساب و هیئت و نجوم تالیف شده است.

- نسخه نفیس کیمیای سعادت از حجة الاسلام امام ابوحامد محمد غزالی طوسی (450-505 ه. ق). این نسخه در اخلاق، دین و تربیت، به زبان فارسی تالیف شده است.

- ذخیره خوارزمشاهی تالیف اسماعیل بن حسین جرجانی (434-531 ه. ق). این کتاب در علم طب و به زبان فارسی به نام قطب الدین محمد خوارزمشاه نوشته شده است.

- دستنوشته ای از کلیات سعدی که سی سال پس از وفات وی کتابت شده است.

- چهار دیوان از علیشیر بن کیچکنه امیرعلیشیر نوایی (844-906 ه. ق).

نسخه های فوق در سال 826 هجری در ابرکوه (مضافات) موضع طوس الحرمین توسط خطاط محمد حافظ القمی کتابت شده است.

- دو جلد دستنوشته بسیار عالی از منظومه گلشن راز تالیف محمدبن عبدالکریم شبستری (-720 ه. ق). وی این منظومه را در جواب پرسشهای میرسید حسین هروی خلیفه شیخ بهاءالدین ملتانی سروده و معانی تصوف را در این منظومه شیرین در هزار بیت شرح گفته است.

- هفت اورنگ عبدالرحمن جامی که به دست میرزابیک بن حسن هاشم گنابادی بین سالهای 1019 و 1030 ه. ق در اصفهان کتابت شده است.

- تحفة الاحرار از عبدالرحمن جامی. این نسخه در سال 983 ه. ق کتابت شده و نقاشیهایی بسیار زیبا دارد.

- نسخه باارزش تحفة المؤمنین تالیف محمد مؤمن بن میر محمد زمان تنکابنی دیلمی معروف به حکیم مؤمن طبیب مخصوص شاه سلیمان صفوی (1057-1105 ه. ق). این نسخه را به زبان فارسی و در طب قدیم و ادویه و برای شاه سلیمان صفوی تالیف کرده است. این کتاب در سال 1810 در نیلی قرغان کتابت شده و دارای 508 عدد تصویر از نباتات و... می باشد.

- نسخه نفیس خمسه نظامی. این اثر نظامی که به پنج گنج شهرت دارد از اهمیتی ویژه برخوردار است و همواره مورد تقلید و اقتفای گروهی از شاعران واقع شده است. این نسخه با خط سیدالکتاب به سال 1651 م کتابت شده است.

- نسخه نفیسی از اشعار جلال الدین محمدبن محمد مولوی (604-672 ه. ق) یکی از شعرای برجسته ایران در قرن هفتم هجری.

- جوامع الحکایات از سدیدالدین محمد عوفی (قرن 7 ه. ق) نویسنده و دانشمند معروف ایران در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم. این کتاب به زبان فارسی و حاوی حکایتها و روایتهای ادبی و تاریخی درباره سلسله هایی است که پیش از مغول در ایران سلطنت کرده اند.

- برهان قاطع، لغتنامه ای است معروف، فارسی به فارسی از محمدبن خلف تبریزی متخلص به برهان، که آن را به سال 1062 ه. ق به نام سلطان عبدالله قطب شاه در حیدرآباد دکن تالیف کرده است و شامل بیست هزار ماده و مقدمه ای مفید در دستور زبان فارسی است. نسخه فوق در سال 1153 ه. ق کتابت شده است.

- انیس الشعراء از عبدالکریم بن قاضی راجی غزنوی که به سال 1282 ه. ق کتابت شده است.

- وامق و عذرا از ابراهیم ظهیرالاسلام کرمانی (قرن 13 ه. ق) به نثر و نظم. این کتاب به خط نستعلیق نوشته شده است.

قابل ذکر است که فهرست قسمتی از نسخه های خطی این مجموعه به چاپ رسیده است.

کتابخانه دولتی فردوسی - دوشنبه

کتابخانه فردوسی در اول ژانویه 1933 م با استفاده از ذخایر کتابی خود به نام کتابخانه شهر دوشنبه تاسیس شد و در سال 1934 م همزمان با برگزاری جشن هزاره فردوسی در شهرهای مسکو، لنینگراد، تفلیس، ایروان، باکو، تاشکند، عشق آباد و دوشنبه به نام کتابخانه دولتی فردوسی تغییر نام داد.

این کتابخانه یکی از مهمترین مراکز و مخازن کتاب در جمهوری تاجیکستان و در راس همه کتابخانه های این جمهوری قرار دارد.

شعبه دستنویسهای شرقی کتابخانه دولتی فردوسی

این شعبه بخش مستقلی از کتابخانه فردوسی را تشکیل می دهد و مهمترین قسمت کتابخانه نیز می باشد و بیش از 2300 دستنویس به زبانهای فارسی، عربی، ترکی، ازبکی و اردو در این شعبه نگاهداری می شود. شعبه با تابلوهای نفیسی از مسعود خجندی، سعدی، حافظ، خیام، زیب النساء، مولوی، ابوریحان بیرون، رودکی، فردوسی، ناصرخسرو، امیرخسرو دهلوی، عبید زاکانی، جامی، بیدل دهلوی و شیدای نسفی زینت یافته است. برخی از کتابهای نفیس این کتابخانه عبارتند از:

- تاریخ گزیده از حمدالله مستوفی

- تاریخ فیروزشاهی به فارسی، تالیف ضیاءالدین بن رجب برنی از مورخان و ادبای معروف فارسی زبان هند، و از دوستان امیرخسرو و امیرحسین دهلوی در اواسط قرن هشتم ه. ق. مؤلف این کتاب که به عنوان ذیل طبقات ناصری در سن 74 سالگی تالیف شده است، مشتمل بر تاریخ سلاطین دهلی است از سال جلوس سلطان غیاث الدین بلبن تا سال ششم سلطنت فیروزشاه یعنی 758 هجری.

- سفرنامه تیموری.

- تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی، در شرح احوال شعرا که به نام علیشیر بن کیچکنه امیرعلیشیر نوایی (844-906 ه. ق) تالیف شده است.

- شاهنامه فردوسی.

- خمسه نظامی.

- گلستان سعدی.

- بوستان سعدی.

- مثنوی معنوی مولوی.

- دیوان نفیس و گرانبهای خسروبن محمود امیر خسرو دهلوی (651-725 ه. ق).

- دیوان عبدالرحمن جامی.

- محبوب القلوب کتابی است به زبان عربی در تراجم احوال حکما و متالهین از قطب الدین محمدبن علی اشکوری مشهور به محمد الاسیلمی.

- نسخه نفیس دیوان محمدعلی صائب تبریزی (1016 -1086 ه. ق).

- دیوان نفیس عبدالقادر بن عبدالخالق بیدل دهلوی (1054-1133 ه. ق)

- یوسف و زلیخا پنجمین مثنوی هفت اورنگ از عبدالرحمن بن احمد جامی که به سال 888 هجری قمری به نظم آمده است.

- نسخه نفیس دیوان حافظ.

- دیوان داعی از میرزا شمس الدین داعی بخارائی.

- دیوان نفیس سلمان بن محمد ساوجی (-778 ه. ق)

- دیوان کمال الدین مسعود خجندی (-803 ه. ق)

- تاریخ طبری یا تاریخ الامم والملوک و یا کتاب اخبارالرسل و الملوک کتابی است به زبان عربی از محمدبن جریرطبری (310 ه. ق -) دانشمند و مورخ ایرانی و مشتمل است بر تاریخ امم از آغاز آفرینش تا سال 302 ه. ق.

- سی فصل در نجوم از محمدنصیرالدین طوسی (597-672 ه. ق).

- قرآن مذهب به خط عبدالنجیب یعقوب با خط خوش.

- ترجمه رساله اصحویه از حسین بن عبدالله بن سینا (370-428 ه. ق). این رساله در قرن 11 کتابت شده است (از این رساله سه نسخه در کتابخانه های دنیا وجود دارد: بریتانیا، تاشکند، دوشنبه. نسخه کتابخانه فردوسی دوشنبه از قدیمترین نسخه های کتاب فوق است).

- الهیات از حسین بن عبدالله بن سینا.

- رساله ای در داروشناسی تالیف حکیم محمد شریف خان پزشک هندی که فهرست همه داروهای عصر به ترتیب الفبا در بیست و هفت فصل آن آمده است.

- مجموعه اشعار امیرشاه غزلسرای قرن نهم و دهم هجری، دارای تصاویر بسیار ظریف و جلد چرمی منقش و کار استادی به نام باباخان.

- بدایع الوقایع کتاب مفصلی به زبان فارسی در تاریخ، از زین الدین محمودبن عبدالجلیل واصفی، و حاوی تاریخ بدخشان، سمرقند، تاشکند، بخارا و هرات است. از نیمه دوم قرن نهم هجری تا اوایل نیمه دوم قرن دهم.

- چندین نسخه نفیس از کیمیای سعادت حجة الاسلام امام ابوحامد محمد غزالی (450-505 ه. ق). این کتاب به زبان فارسی در اخلاق و دین تالیف شده است. با خط نستعلیق و در سده های 8 و9 و 10 کتابت شده است.

- نسخه دیگری از مثنوی مولوی.

- مجالس العشاق تالیف شده به سال 908 ه. ق کتابی است به زبان فارسی از کمال الدین حسین گازرگاهی طبسی. مشتمل است بر77 مجلس و هر مجلس در ذکر احوال یک تن، از حضرت امام صادق علیه السلام تا سلطان حسین بایقرا; و غالبا نسبت تالیف این اثر را به سلطان نامبرده داده اند.

و غیره...

کتابخانه دانشکده «ابن سینا»

این کتابخانه به سال 1948 میلادی تاسیس شد و در آن مجموعه نفیسی از دستنوشته های پزشکی که در طول چند قرن در ایران و آسیای میانه و کشورهای دیگر نوشته شده نگهداری می شود.

انتشار ترجمه روسی دانشنامه ابوعلی سینا (به مناسبت هزاره ابن سینا در سال 1952 م) از مهمترین فعالیتهای این کتابخانه است.

کتابخانه انستیتو زبان و ادبیات رودکی - دوشنبه

این کتابخانه وابسته به آکادمی علوم تاجیکستان و در شهر دوشنبه واقع است و بیش از 1350 نسخه خطی و چاپی را در خود جای داده است.

تعدادی از مهمترین نسخه های خطی فارسی آن عبارتند از:

- ابومسلم نامه با خط نستعلیق که سال 1276 ه. ق کتابت شده است.

- تحفة الاحرار جامی به خط نستعلیق محمدطاهر که در شوال 1350 ه. ق کتابت شده است.

- تذکرة الاولیاء شیخ فریدالدین عطار.

- حبیب السیر کتابی است به زبان فارسی در تاریخ عمومی از غیاث الدین خواند میر (880-942 ه. ق) مورخ ایرانی و مشتمل است بر تاریخ انبیای سلف و ظهور اسلام، خلفا و سلاطین آن تا روی کار آمدن صفویه.

- دیوان های بیدل دهلوی، عبدالرحمن جامی، کمال الدین مسعود خجندی، امیر علیشیر نوایی.

- ذخیره خوارزمشاهی کتابی است به زبان فارسی در طب از اسماعیل جرجانی (-531 ه. ق) که به نام قطب الدین خوارزمشاه تالیف شده است و احتمالا نخستین دایرة المعارف طبی فارسی است. این نسخه با خط نستعلیق خوش در سال 928 ه. ق کتابت شده است.

- سلسلة الذهب از عبدالرحمن جامی که با خط نستعلیق و در سده 11 ه. ق کتابت شده است.

- زاد المسافرین منظومه ای است به زبان فارسی در قالب مثنوی (بر وزن لیلی و مجنون نظامی گنجوی) از امیر حسینی هروی (- 718 ه. ق).

- کیمیای سعادت به زبان فارسی در اخلاق و دین و تربیت از محمد غزالی، این نسخه با خط نستعلیق در سده 10 ه. ق کتابت شده است.

کتابخانه جامی در دانشکده ادبیات - دوشنبه

از مهمترین نسخه های خطی فارسی که در این کتابخانه نگاهداری می شوند عبارتند از:

- اهل حق (رساله در بیان) در سه مقام نخستین در الهیات، که به فارسی بسیار خوب و با خط نستعلیق در سده 10 ه. ق کتابت شده است.

- پنج گنج از امیرخسرو دهلوی به خط نستعلیق و کتابت عبدالله بن سلیمان بهبهانی.

- تحفة الاحرار جامی.

- تحفة العراقین منظومه ای در قالب مثنوی از حکیم خاقانی شروانی از شاعران برجسته و مشهور قرن ششم ه. ق. این نسخه در سال 1044 ه. ق کتابت شده است.

- تذکرة الاولیاء از شیخ فریدالدین عطار (-627 ه. ق) مشتمل بر زندگینامه 72 تن از بزرگان و اولیا و مشایخ صوفیه و مکارم اخلاق آنها. این نسخه به سال 1265 ه. ق با خط نستعلیق به وسیله ملا خواجه حکیم پسر ملارحیم در خوقند نوشته شده است.

- تذکرة الشعراء از دولتشاه سمرقندی، این نسخه در سال 1112 ه. ق کتابت شده است.

- جمشیدنامه یا سمک عیار یکی از داستانهای عامیانه فارسی در شرح دلاوریها و جوانمردیها و زیرکیها و تدابیر عیاری «سمک نام » این نسخه در سال 1022 ه. ق کتابت شده است.

- ذخیرة الملوک به زبان فارسی در اخلاق و سیاست و فنون کشورداری از سید علی بن شهاب الدین همدانی صوفی و روحانی معروف قرن هشتم هجری مقیم هند.

- کلیات جامی به خط نستعلیق و کتابت سده 11 ه. ق .

- دو نسخه از کلیات افضل الدین بدیل بن علی خاقانی (-595 ه. ق) یکی از بزرگترین شاعران قصیده گوی. این نسخه با خط نستعلیق در سده 12 ه. ق و دیگری در سال 1093 ه. ق کتابت شده اند.

- نفحات الانس کتابی مشهور در احوال مشایخ صوفیه از جامی که آن را در شرح حال 614 تن از معاریف صوفیه در تاریخ 883 ه. ق تالیف کرده است. این نسخه در سده 10 ه. ق کتابت شده است.

- هفت کشور، کتابی به زبان فارسی در زمینه تاریخ از فخری بن امیرهروی. این کتاب در زمان شاه اسماعیل اول (قرن دهم ه. ق) تالیف شده است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه مطهری (سپهسالار سابق) و نیز در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران موجود است. نسخه فوق در سال 1242 ه. ق با خط نستعلیق کتابت شده است.

- یوسف و زلیخا داستانی است عشقی که از قرن چهارم تا اواخر قرن سیزدهم عده زیادی از شعرا و نویسندگان آن را به نظم کشیده اند، از جمله نسخه فوق که تالیف ناظم و با خط نستعلیق میرشریف ستروشنی است.

موزه رودکی

موزه رودکی در ناحیه پنج کنت، صاحب مجموعه ای نفیس از آثار و مدارک کشف شده در کاوشهای باستان شناسی پنج کنت است که با تاریخ و تمدن ایران ارتباط دارد.

موزه رودکی از هفت ضلع تشکیل شده است. ضلع اول طبیعت نام دارد که در آن اجساد خشک شده انواع حیوانات به نمایش گذاشته شده است.

ضلع دوم و سوم به اشیا و مدارک مکشوفه پنج کنت اختصاص یافته است. در ضلع چهارم اشیای موزه ای مربوط به قرن 10 تا19م قرار دارد. دو نسخه خطی فارسی تذکره دولتشاه سمرقندی و دیوان بیدل دهلوی نیز در دو قفسه شیشه ای در این ضلع دیده می شود. ضلع های پنجم و ششم به آثار باستانی دوره انقلاب اکتبر مربوط می شود.

ضلع هفتم که تالار رودکی نام دارد، تابلوهای نقاشی از رودکی و نسخه های خطی سلسلة الذهب جامی و غیاث اللغات چاپ هند و اشیای دیگر قرار گرفته است.

همچنین عکسهایی از مراسم نبش قبر رودکی توسط گراسیموف، رجب امانف و رحمت الله محمود اف در سالهای 1956 تا 1958 میلادی، در این موزه نگاهداری می شود.

5 - جمهوری ازبکستان

انستیتو خاورشناسی فرهنگستان علوم ازبکستان

مخزن نسخه های خطی کتابخانه فرهنگستان علوم ازبکستان از بزرگترین مراکز دستنوشته های فارسی و سایر دستنوشته های شرقی و از غنی ترین مخازن کتابهای خطی فارسی در تمام جهان است.

جمع آوری نسخه های خطی در این کتابخانه از سال 1870م آغاز شد.

از جمله نسخه های خطی نفیس این کتابخانه عبارتند از:

- جامع التواریخ، از خواجه رشیدالدین فضل الله وزیر دانشمند و عارف غازان خان مغول. عظیم ترین شاهکار تاریخی ایران که در عصر مغول تالیف شده، این کتاب متعلق به کتابخانه جوربیگ بوده است.

- ظفرنامه از شرف الدین علی یزدی شاعر و مورخ قرن نهم ه. ق. این نسخه دارای مینیاتورهای عالی و متعلق به کتابخانه قاضی محیی الدین بوده است (بخارا).

- منظومه یوسف و زلیخای امیرعلیشیر نوایی.

- چند منظومه ارزشمند از جامی.

- شرفنامه شاهی یا عبدالله نامه.

- تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی.

- نسخه ای نفیس از خمسه امیر خسرو دهلوی که سه کتاب دوم و سوم و چهارم آن به احتمال قوی توسط شمس الدین محمد حافظ (-792 ه. ق) کتاب شده است.

- نسخه نفیس سر الاسرار ابوبکر محمدبن زکریای رازی (251-312 ه. ق) در کیمیا.

- مجالس العشاق و هفت اورنگ از جامی.

- دو نسخه از شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی گنجوی.

- نسخه نفیس و بسیار نادر سندبادنامه نوشته ظهیرالدین محمدبن علی بن محمد ظهیری کاتب سمرقندی از مترسلان و کاتبان بزرگ ایران در اواخر قرن ششم ه. ق.

- نسخه نفیس یوسف و زلیخا کار مکتب هرات در قرن نهم هجری.

- نسخه ای از دیوان جامی، به خط پسر او میرعلی جامی.

- در حدود یکصد نامه از بزرگان هرات و بخارا که چند تای آنها به خط جامی و امیرعلیشیر نوایی و خواجه عبدالله احرار است.

- دو نسخه خطی و گرانبها از قانون تالیف ابن سینا، که یکی به محمد ارزانی پزشک هندی قرن هیجدهم و دیگری به قطب الدین شیرازی دانشمند نامی تعلق داشته و هر دو بر آنها حاشیه های متعدد نوشته اند. این کتاب مهمترین اثر بوعلی سینا است که به صورت دایرة المعارف بزرگی فراهم آمده و در قرون وسطی یکی از جامع ترین کتابهای طبی محسوب می شده است. این کتاب به لاتین ترجمه شده و کتاب حاوی رازی و جالینوس را منسوخ داشته و تا قرن 17 م در دانشگاههای معروف اروپا از جمله (مون پلیه، لورن) کتاب درسی طب بوده است.

همچنین:- نسخه های خطی گوناگون از آثار ابوریحان بیرونی، ابوعبدالله محمدبن موسی خوارزمی، ابن سینا، محمد طرقبای الغ بیک (1394-1449 م) از بزرگترین طبیعی دانان در زمینه علوم خاصه ستاره شناسی، و یکی از بزرگترین نمایندگان فرهنگ آسیای مرکزی در قرون وسطی، و دیوان فانی امیر علیشیرنوایی.

- در حدود 600 نسخه اصل نامه هایی به خط امیر علیشیرنوایی.

- نسخه نفیس تاریخ وصاف یا تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار. این کتاب در تاریخ مغول از ادیب عبدالله بن فضل الله شیرازی ( - 730 ه. ق) است.

- نسخه نفیس و گرانبهای تاریخ عالم آرای عباسی از اسکندر بیک منشی (968-1043 ه. ق) این کتاب تاریخ صفویه (از آغاز تا پایان سلطنت شاه عباس) و نیز مطالب اجتماعی و زندگینامه بسیاری از بزرگان آن دوره را دربرمی گیرد.

- نسخه بوستان صفویان از میرزا بک بن حسن الحسینی گنابادی.

- نسخه نفیس تاریخ جهانگشای نادری از میرزا مهدی استرآبادی منشی نادرشاه. این کتاب مشتمل است بر وقایع دوران نادرشاه از هنگام ظهور تا زمان قتل وی.

- نسخه ای نفیس از قرآن معروفی که در زمان خلافت عثمان نوشته شده است و احتمالا قدیمترین نسخه قرآن کریم در جهان است. این قرآن طبق روایات جاری آسیای میانه به دست شخص عثمان نوشته شده و هنگام قتل عثمان چند قطره از خون خلیفه بر آن چکید. به طوری که حکایت می کنند. تیمور در یکی از لشکرکشی های خود آن را جزء غنایم جنگی به سمرقند برد. بنا به روایت جالب توجه دیگری خواجه احرار معروف آن را به پاس مداوای یکی از خلفای عثمانی به عنوان هدیه دریافت داشت و از قسطنطنیه به سمرقند آورد. این قرآن را در سال (1284 ه 1868 م) ژنرال فن هوفمان به سن پترزبورگ فرستاد و تا سال 1922 میلادی در آنجا ماند. در آن سال به دستور شخص لنین (1870-1924م) مجددا به تاشکند بازگردانده شد. این نسخه نفیس قرآن دارای 353 صفحه به ابعاد53×68 سانتی متر است.

- در نوامبر سال 1964 میلادی نسخه خطی نفیسی از یک فرهنگ قدیمی فارسی قرن هفتم هجری را دانشمند شوروی سیمون بایفسکی در یکی از نواحی مرکزی ازبکستان کشف کرد. این نسخه را در قرن دهم هجری شخصی به نام «بدرالدین وند» استنساخ و به مخزن نسخ خطی شرقی انستیتو علوم در تاشکند اهدا کرد.

صدها و هزارها دیوان و نامه و کتابهای نفیس از بزرگان ادب و تاریخ ایران که در این کتابخانه نگاهداری می شود و معرفی همه آنها در این مقاله نمی گنجد.

فهرست کامل این کتابها و نسخه های خطی از سال 1952 م به بعد در یازده جلد قطور (هر کدام در 700-800 صفحه) چاپ شده است.

کتابخانه دانشگاه دولتی سمرقند

دانشگاه دولتی سمرقند در سال 1927 م به صورت آکادمی تشکیل شد و در سال 1933 م به دانشگاه تبدیل گردید. کتابخانه این دانشگاه دارای 600000 جلد کتاب چاپی و 13000 جلد نسخه خطی است. این کتابخانه از بزرگترین کتابخانه های سمرقند است (یکی از شهرهای تاجیک نشین).

قابل ذکر است که در موزه دولتی ادبیات علیشیر نوایی مجموعه ای از نامه های فارسی جامی خطاب به امیر علیشیر نوایی نگاهداری می شود، و در سال 1989 م متن 432 نامه فارسی جامی را انستیتو خاورشناسی آکادمی علوم ازبکستان و انستیتو خاورشناسی آکادمی علوم تاجیکستان چاپ و منتشر کرد.

6 - جمهوری ترکمنستان

کاوشهای باستان شناسی نسا و مطالعات مربوط به اسناد اشکانی (دومین سلسله پادشاهی ایران بعد از حمله اسکندر مقدونی) کشف شده در این کاوشها، همچنین وجود شعرای پارسی گوی ادب پارسی در این خطه مانند ابوالعباس مروزی (قرن 3 ه. ق) مسعودی مروزی، کسایی مروزی، ناصرخسرو قبادیانی، کوکبی مروزی، عسجدی مروزی، حسن بن احمد عنصری و ابوحنیفه اسکافی دانشمند معروف و ابوالعباس لوکری (قرن پنجم ه. ق) همکار برجسته خیام در تنظیم زیج و تاریخ ملکشاهی. همچنین وجود کتابخانه ها و مدرسه های قدیم و کتابهای نفیس فارسی موجود در آنها و مهمتر از همه مزارهای بزرگان علم و عرفان ایرانی از جمله آرامگاه علاءالدین ابوالمظفر عطاملک بن بهاءالدین جوینی (623-681 ه. ق) در مرو و مزار ابوسعید ابوالخیر (در شهر مهنه در جنوب شرقی عشق آباد نزدیک مرز ایران) و مزار ابوعلی دقاق نیشابوری عارف بزرگ قرن چهارم ه. ق (در آبادی «باقر» واقع در مغرب نسای جدید)، مزار خواجه ابویعقوب یوسف بن ایوب همدانی (441-535 ه. ق) از مشایخ نامی طریقه خواجگان (در بیرام علی نزدیک مرو به نام رواق یوسف) و نیز آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی (که تا پایان قرن سیزدهم میلادی مرتفعترین بنای اسلامی به شمار می آمد و زیباترین اثر هنری آن کتیبه فارسی این بناست)، همه و همه از ارتباط بسیار عمیق فرهنگ و تمدن ایران و ترکمنستان حکایت دارد. و کتابخانه های ترکمنستان آثار گرانقدر و نفیسی از میراث گذشته خویش را در خود جای داده که در واقع اندوخته مشترک همه ملتهای فارسی زبان است و جا دارد که این نفایس فرهنگی مورد تحقیق پژوهشگران قرار گیرد و به دوستداران فرهنگ و هنر در سراسر جهان معرفی گردد.

مخزن نسخه های کهن انستیتو زبان و ادبیات مختوم قلی (مختوم قلی یا مخدوم قلی)

این مخزن به نام شاعر و بنیانگذار ادبیات کلاسیک ترکمن، مختومقلی فراغی (1146-1205 ه. ق) نامگذاری شده است. وی در نیمه دوم قرن 18 م و نیمه اول قرن 19م می زیست و از جنبه ادبیات منظوم میان قبایل ترکمن وحدتی ایجاد کرد.

این مخزن وابسته به فرهنگستان علوم ترکمنستان در عشق آباد است و حدود 200000 جلد کتاب چاپی دارد. مجموعه نسخه های خطی نفیس آن حدود 400 جلد است که مهمترین آنها عبارتنداز:

- چند نسخه خطی از شاهنامه فرودسی.

- دیوان محمدبن سلیمان فضولی بغدادی (913-976 ه. ق)

- دیوان امیر علیشیر نوایی.

- آثاری از شعرای کلاسیک ترکمن (مختومقلی فراغی، کمینه، شیدایی و غیره).

- دیوان دوست محمدآزادی شاعر ترکمن قرن هیجدهم و پدر مختومقلی فراغی به نام بهشت نامه. این منظومه در سال 1170 ه. ق سروده شده و شامل 483 بیت است. متن ناقص این دیوان در سال 1833 م در بخارا چاپ شده است.

کتابخانه ملی ترکمنستان (کارل مارکس سابق)کتابخانه ملی ترکمنستان در حدود سال 1895 م در عشق آباد بنیاد یافت، در سال 1976 م تجدید بنا شد، و در سال 1991 م به کتابخانه ملی ترکمنستان تغییر نام یافت.

مجموعه کتابهای خطی این کتابخانه بیش از 5000 نسخه است که از آن میان بخش اندکی به کتب خطی فارسی تعلق دارد.

در این کتابخانه، مجموعه مهمی از کتابهای خطی و چاپی مربوط به فرقه بهاییت وجود دارد، زیرا در دوران تزاری، عشق آباد یکی از کانونهای اصلی بهایی گری و مرکز حظیرة القدس بهاییان بوده است.

عموم کتابهای خطی این کتابخانه در زمینه علوم اسلامی، طب، ستاره شناسی، گیاه شناسی و غیره است. نقاشیها و مینیاتورهای این کتابخانه جایگاه خاصی در میان نسخه های خطی و قدیم دارد.

فهرست کتابهای خطی و چاپی فارسی این کتابخانه تهیه نشده است.

کتابخانه مرکز علمی فرهنگستان ترکمنستان

این کتابخنانه سومین کتابخانه معتبر و با اهمیت عشق آباد است که بالغ بر 10000 نسخه خطی نفیس و چاپ سنگی دارد.

- از جمله نسخه های نفیس و بسیار قدیم این کتابخانه شاهنامه فردوسی است که حدود هزار سال پیش به خط نسخ نوشته شده و دارای 1400 صفحه می باشد. این نسخه قبلا متعلق به متولی یکی از مدارس مذهبی ایالت مرو بوده، وی در سال 1274 خورشیدی وفات یافته و کتابخانه بزرگی شامل کتابهای متعدد فارسی و عربی و ترکی از خود برجای گذاشته است.

کتابخانه های دیگر ترکمنستان که در آنها نسخه های خطی نگاهداری می شوند، عبارتند از:

- کتابخانه عمومی عشق آباد

- مدرسه مروی، ماری (مرو سابق).

نگارنده تا زمان تنظیم مقاله حاضر از موجودی کتابهای خطی فارسی آنها نتوانست اطلاعی دقیق به دست آورد.

7 - جمهوری آذربایجان

جمهوری آذربایجان از بیست و هفت قرن پیش که نخستین اقوام آریایی نژاد در آن سکونت گزیدند پیوسته با ایران رابطه نزدیک داشته است. نخستین شعرای بزرگ پارسی گوی این سرزمین کفائی گنجوی (قرن 4 ه. ق) و علی بن احمد اسدی طوسی (-465 ه. ق) هستند. اسدی کسی است که نخستین کتاب خطی فارسی به نام الابنیة عن حقایق الادویه تالیف ابومنصور موفق بن علی هروی (قرن چهارم ه. ق) به خط او نوشته شده، و نسخه منحصربه فرد این کتاب در کتابخانه وین نگهداری می شود.

این شاعر در دربار ابودلف کرکری امیر «اران » می زیست و مثنوی گرشاسب نامه را به پیروی از شاهنامه به فرمان این امیر سرود و لغت فرس (قدیمترین کتاب در لغت فارسی دری) را تالیف کرد.

در نیمه اول قرن پنجم با آمدن سلسله های ایرانی جستائیان، کنگریان و سالاریان، زبان فارسی در این منطقه رواج یافت. بعد از تسلط سلجوقیان بر تمام آذربایجان چون اینان در خراسان بودند کارگزاران دربار خود را از دانشمندان آن سرزمین برگزیدند و از آن راه به زبان دری خو گرفتند و این زبان را زبان درباری خود کردند. در نتیجه، در این دوره آثار ادبی متعددی پدید آمد. از قرن ششم تا عصر حاضر زبان و ادب پارسی در آذربایجان گسترش چشمگیر یافت و شعرا و نویسندگانی برجسته به زبان ترکی آذری و پارسی، آثار نفیسی پدید آوردند که کتابخانه های جمهوری آذربایجان میراث این عزیزان را در خود جای داده است. از جمله آنهاست:

انستیتو نسخه خطی فرهنگستان علوم جمهوری آذربایجان - باکو

این انستیتو با عنوان «بنیاد خطی جمهوری آذربایجان »، در سال 1950 م شروع به فعالیت کرد و از سال 1986 م با عنوان «انستیتو نسخ خطی فرهنگستان » به کار خود ادامه داد. این انستیتو دارای یکی از بهترین ذخایر اسناد به زبان ترکی و فارسی است.

ذکر این نکته حائز اهمیت است که در دوره حاکمیت فرقه دمکرات بر آذربایجان نسخه های خطی بسیاری از کتابخانه های تبریز و مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی (-735 ه. ق) به باکو منتقل شد.

قسمت مهمی از کتابهای این انستیتو را دیوانهای شعرای کلاسیک ایران تشکیل می دهد. از مهمترین کتابهای فارسی این انستیتو عبارتند از:

- چند نسخه نفیس از خمسه نظامی گنجوی.

- کلیات اشعار افضل الدین ابراهیم بن علی نجار خاقانی شیروانی (-595 ه. ق).

- دو نسخه نفیس از شاهنامه فردوسی که یکی از آنها متعلق به سده نهم ه. ق و مصور است.

- دو نسخه نفیس از گلشن راز یکی مربوط به سده چهاردهم م و دارای تذهیب و دیگری با خط شکسته نستعلیق و کتابت اسدالله افشار.

- نسخه بسیار نادر جدول نجومی زیج ایلخانی تالیف دانشمند برجسته ایرانی خواجه نصیرالدین طوسی (597-672 ه. ق) و نسخه دیگری از آثار این دانشمند.

- کتاب هیئت از محمود بن مسعود قطب الدین شیرازی (634-710 ه. ق) شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی.

- زیج الغ بیک (1394-1449 م) یکی از دانشمندان ایران که به رشد علوم ستاره شناسی کمک فراوان کرد. (کتابهای این کتابخانه به کاخ گلستان انتقال یافته است.)- نسخه خطی نفیسی از نامه نامی اثر غیاث الدین بن همان الدین خواندمیر (880-942 ه. ق).

- نسخه نفیس تاریخ جهان آرا از محمد صادق همای مروزی (وقایع نگار) مربوط به قرن 13 ه. ق در وقایع و مآثر فتحعلیشاه قاجار که وقایع آن دوره را از سال 1212 تا 1232 ه. ق در بردارد. یک نسخه از این کتاب در کتابخانه سلطنتی سابق بود. (کتابهای این کتابخانه به کاخ گلستان انتقال یافته است.)

- غزلیات محمودبن یمین الدین ابن یمین (685-769 ه. ق) که یکی در سال 1055 ه. ق و دیگری در سال 1187 ه. ق کتابت شده است.

- چندین نسخه نفیس از کتاب تاریخ نادری و انشاء تالیف محمدمهدی بن محمد نصیر استرآبادی (-1180 ه. ق)

- چندین نسخه نفیس از تذکره آتشکده آذر تالیف لطفعلی بن آقاخان آذر بیگدلی (1134-1195 ه. ق) شاعر و تذکره نویس قرن دوازدهم ه. ق. این کتاب حاوی شرح حال 842 تن از شعرا و نمونه هایی از اشعار آنان می باشد.

- کلیات بیدل دهلوی.

- 14 نسخه نفیس از دیوان حافظ.

- منتخبات بوستان و گلستان سعدی.

- اکثر تالیفات عبدالرحمن جامی.

- جلد دوم کتاب قانون ابن سینا، که در سال 547 هجری در بغداد کتابت شده است.

- دیوان سلمان بن محمد ساوجی (709-778 ه. ق).

- تذکرة الشعرا دولتشاه سمرقندی... و دهها نسخه نفیس دیگر که باید مورد پژوهش و تحقیق قرار گیرد.

- فرمانها و احکام متعددی از پادشاهان صفوی و قاجار نیز در این کتابخانه نگاهداری می شود.

در سال 1958م فهرستی از نسخه های خطی این کتابخانه تحت عنوان نسخه های خطی نادر نویسندگان کلاسیک خاور نزدیک و میانه در مخزن نسخ خطی فرهنگستان علوم آذربایجان تالیف محمدسلطان اف رئیس این کتابخانه در تاشکند به چاپ رسید.

همچنین در سال 1963 م دو جلد از فهرست مجموعه خطی این کتابخانه چاپ شد و بقیه مجلدهای آن که حدود پانزده جلد است متاسفانه چاپ نشده و به صورت تایپ شده باقی مانده است. از فهرست یاد شده دو نسخه در کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی در قم موجود است.

- قرآن به خط کوفی، و چندین قرآن آراسته و زرین دیگر.

- دیوان عبدالرحمن جامی متعلق به 1264 ه. ق و مصور.

- داستان مهستی و امیراحمد با رباعی هایی به خط نستعلیق و متعلق به سال 900 ه. ق و بغلی کوچک مرقع اشعار و تصویرهای خورشید بانوی ناتوان، نسخه اصل.

- دیوان حیران خانم به فارسی و ترکی.

- الشفاء ابن سینا متعلق به سده 10 و 11 ه. ق.

- آثار فضولی با تصویب.

- دیوان نسیمی به ترکی متعلق به سده نهم ه. ق.

- مینیاتورها و نقاشیها و نمونه های خطوط میخی و پهلوی و کوفی و نسخ تعلیق و ثلث و نستعلیق و شکسته که بر دیوار آویخته اند.

- اخلاق ناصری کتابی به زبان فارسی در اصول و حکمت از خواجه نصیرالدین طوسی (597-672 ه. ق) متعلق به سال 1041 ه. ق و...

موزه ادبیات آذربایجان (نظامی)فرمان تاسیس این موزه در سال 1939 م به پاس هشتصدمین سال تولد نظامی گنجوی از طرف شورای وزیران آذربایجان در باکو صادر شد ولی این کار به علت بروز جنگ جهانی (1939-1944 م) به تاخیر افتاد. سرانجام در سال 1945 میلادی مصادف با بیست و پنجمین سال تاسیس جمهوری آذربایجان مورد بهره برداری قرار گرفت.

تا سال 1950 میلادی این موزه دارای چهارده تالار بود که در آن آثار خطی و چاپی مربوط به خمسه نظامی و سایر آثار و اسناد مربوط به زندگانی این شاعر، و نیز آثار مختلف مربوط به تاریخ ادبیات آذربایجان تا قرن دوازدهم میلادی نگاهداری می شد. از سال 1950 م موزه نظامی وسعت بیشتری پیدا کرد و به موزه عمومی ادبیات آذربایجان تبدیل شد و در عین حال نام نظامی برای آن محفوظ ماند.

این موزه صاحب مجموعه ای نفیس از آثار رودکی، فردوسی، ناصرخسرو، امیرخسرو دهلوی، سعدی و حافظ است که بخصوص از نظر رابطه این آثار با ادبیات آذربایجان و تاثیری که بر آنها بخشیده طبقه بندی شده اند. مجموعه هایی کامل نیز از ترجمه های منتشر شده از آثار فارسی و عربی نویسندگان گذشته آذربایجان همراه با متون اصلی این آثار گردآوری شده است.

موزه نظامی دارای مجموعه ای کامل از دیوان نظامی چاپ ایران است که به اهتمام شادروان حسن وحید دستگردی (1259-1321) و با خط و امضای وی بدین موزه اهدا شده است.

بایگانی موزه نظامی صاحب مجموعه ای نفیس از کتابهای خطی فارسی است که فهرست و مشخصات آن چاپ شده است.

برخی از آثار جالب نگاهداری شده در این موزه:

- نمونه های خط پهلوی، آرامی و کوفی.

- سکه های ساسانی و فرمانروایان بیزانس.

- عکس دو نسخه واتیکان و درسدن از کتاب دده قورقوت و آثاری که درباره آن تالیف شده است.

- نسخه های خطی و چاپی دیوان قطران تبریزی.

- تصویرهای ابن سینا و بهمنیار و خطیب تبریزی.

- دورنمای شهر گنجه از سده ششم.

- نقشه باکو در سده ششم و نمودار آن در همین سده از خشکی به دریا.

- مجلس ابوالعلاء گنجوی و منوچهر شروان شاه و مهستی خانم.

- نسخه نفیس عالم آرای عباسی.

- آثار نظامی از خطی و چاپی مانند پنج گنج متعلق به سده نهم و دهم میلادی و نسخه مذهب آخوندوف از سده نهم و تصاویر نسخه ای از پنج گنج.

- قالب قبر نظامی و کتیبه قبر او مورخ 506 ه. ق.

- پیکره فضولی و آثار او مانند حدیقة السعداء به تاریخ 1000 ه. ق.

موزه تاریخ آذربایجان

این موزه در سال 1920 م در باکو بنیاد یافت و در آن بیش از 300000 اثر مربوط به تاریخ آذربایجان از ادوار باستان تا امروز نگهداری می شود. بخشی از این گنجینه مربوط به ایران و بخشی نیز آثار مشترک آذربایجان و ایران است. متاسفانه نگارنده اطلاعاتی از آثار نگاهداری شده در این موزه به دست نیاورد.

8 - جمهوری ارمنستان

روابط دوستانه دو ملت ایران و ارمنستان از قرن هفتم پیش از میلاد آغاز شد و تاکنون ادامه داشته است.

ارامنه شاخه ای از نژاد آریایی و از خویشاوندان نژادی نزدیک ایرانیان هستند. نمونه های این خویشاوندی را می توان در کاوشهای باستان شناسی و سنن فرهنگی و نژادی دو ملت به خصوص در زبان آنها یافت، که نمونه بارز آن کتیبه معروف داریوش در بیستون است که در آنجا از این سرزمین به صورت ارمنیا یاد شده است.

به این ترتیب با تحقیق در تاریخ و تمدن ایران و ارمنستان که همانا ذخایر مضبوط در کتابخانه های آنجا است پی به این ارتباط فرهنگی غنی می توان برد.

کتابخانه متن داران. مخزن دولتی نسخه های خطی کهن - ایروان

این کتابخانه یکی از مراکز مهم نسخه های خطی مربوط به ایران و مرکز مطالعات ایران شناسی در ایروان است، که نسخه های خطی نفیس و منحصر به فرد فرهنگی و تاریخی ارمنستان و سایر جمهوری های آسیای میانه و قفقاز و اسناد مربوط به بیزانس و ممالک اسلامی در دوره های سلجوقی و مغول و صفوی را در خود جای داده است.

اساس مجموعه این کتابخانه اسناد تاریخی کلیسای آچمیادزین است که از قرن پنجم م به بعد طی 1500 سال بتدریج گردآوری شده است. از کتابهای مهم مربوط به ایران که در این کتابخانه نگاهداری می شود عبارتند از:

- نسخه منحصر به فردی از مرتدین اثر یزنیک کوغباتسی متفکر و فیلسوف قرن پنجم ارمنستان که در اواخر دوره ساسانی در رد اصول زرتشتی و مانوی نوشته شده است و اطلاعاتی که بدین مناسبت در این اثر درباره معتقدات مذهبی مانوی و زرتشتی و علوم آن دوره مخصوصا هیئت و ریاضی در ایران ساسانی داده شده است از نظر تاریخ اجتماعی ایران ساسانی بسیار ارزنده است.

- نسخه نفیس و ارزنده ریاضیات اثر آنانیا شیراکاتسی بزرگترین دانشمند قرن هفتم م ارمنستان که در آن شرحی مبسوط درباره گاهشماری و اوزان و مقادیر رایج ایران در قرن دوم هجری می توان یافت.

- سه نسخه منحصر به فرد و اصلی ترجمه اندرزنامه انوشیروان و داستان بهلول شاه و داستان هفت حکیم که هر سه در قرون وسطی به ارمنی ترجمه شده اند.

- کتاب گرانقدر النجات یکی از کتب مهم فلسفی ابوعلی سینا که در آن به اختصار راجع به منطق و طبیعیات و الهیات بحث شده است. این کتاب در سال 1036 هجری به خط رشیدبن صفی الدین سهری به زبان عربی نوشته شده است.

- مجموعه ای از آثار شهاب الدین عبدالله شیرازی، نظام الدین شامی، شرف الدین بتلیسی و نسخه های متعدد از شاهنامه و خمسه نظامی و کلیات سعدی و دیوان حافظ و امیر خسرو دهلوی.

- کتاب پرحجم مجموعه مواعظ که 44 کیلوگرم وزن دارد و خطاطی آن در طول سه سال توسط وارطان خطاط معروف قرن سیزدهم میلادی ارمنستان صورت گرفته است.

- مجموعه کتابهای خطی آوانس مانکاسارنس که هفتاد و دو سال تمام به کار کتابت اشتغال داشت و سرانجام نابینا شد.

- فرمان ها و نامه هایی از دوره امرای قراقویونلو و آق قویونلو و سلاطین صفوی و پادشاهان بعدی ایران و...

فهرست اسناد و مدارک در کتابخانه متن داران در دو جلد به سالهای 1957 و1959 در ایروان منتشر شده است.

از دیگر مراکز نگهداری نسخه های خطی در این جمهوری می توان به کتابخانه های زیر اشاره کرد:

- کتابخانه اصلی فرهنگستان علوم جمهوری ارمنستان - ایروان.

- کتابخانه انستیتو نسخه های خطی به نام مسروپ مامشتوتس - ایروان.

- کتابخانه ایروان - ایروان... .

9 - جمهوری گرجستان

طبق اسناد و مدارک باستان شناسی و شواهد سنگنبشته ها و اسناد و مدارک مکتوب و قرائن متعدد، گرجستان در سالهای پیش از اسلام و پس از اسلام تا اواخر قرن 18 م روابط سیاسی و فرهنگی بس نزدیک با ایران داشته است.

دانشمندان و محققان و دانشگاه تفلیس و انستیتو تحقیقاتی خاورشناسی فرهنگستان گرجستان گامهایی مؤثر در ترویج علم و فرهنگ گرجی و استقرار ایرانشناسی در گرجستان برداشته اند که مبنای بسیاری از این پژوهشها وجود اسناد و مدارک خطی فارسی فراوانی است که در آرشیوها و کتابخانه های مختلف گرجستان، بخصوص در آرشیو مرکزی دولتی وجود دارد.

قابل ذکر است که یکی از نخستین دانشمندان گرجی که به مطالعه دامنه دار و ترجمه منابع تاریخی فارسی دست زد، ولادیمیر پوتوریدزه (1893-1966 م) بود، او در گنجینه ها و کتابخانه های گرجستان اسناد و مدارک فارسی بسیاری کشف کرده و پس از بررسی علمی در دسترس عموم قرار داده است. این پژوهشگر جمعا136 سند مربوط به دوره سلطنت پادشاهان صفوی در موضوع نصب اشخاص به مشاغل، عطیه ها، انعامها، و شیوه دریافت مالیاتها با ترجمه و توضیحات در چهار جلد با عنوان اسناد تاریخی فارسی در مخازن کتاب گرجستان (1977-1961م) منتشر کرده است. او در بایگانی موزه گرجستان نسخه خطی منحصربه فرد فارسی تاریخ صفی (تاریخ ایران تا انعقاد عهدنامه ترکمانچای به سال 1828 م) از میرزا یوسف قره باغی را یافته و توصیف کرده است.

موزه دولتی س. ن. جاناشا

گرجستان صاحب یکی از مجموعه های غنی اسناد و مدارک فارسی است. در موزه دولتی س. ن. جاناشا و در بایگانی مرکزی دولتی گرجستان در تفلیس اصل یا رونوشت قریب به دو هزار سند فارسی و فارسی - گرجی نگاهداری می شود.

مجموعه بایگانی دولتی گرجستان، اصولا عبارت از بایگانیهای ادارات پیشین حکومت تزاری قفقاز بود که تمام منطقه قفقازیه سابق (قفقاز شمالی و آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) را زیر نظارت خود داشت. این اسناد که بخش مهمی از آنها به فارسی است غالبا از خانواده های قدیم گرجی خریداری شده است و مربوط است به دوران اواخر قرن شانزدهم تا اوایل قرن بیستم، و بخش اعظم آنها فرامین گوناگون از پادشاهان ایران، اسناد خرید و فروش ها و مقاوله نامه ها و قراردادها، قبوض تجاری و مالیاتی است.

فهرست مشخصات 50 سند از 420 سند فارسی «مجموعه موزه دولتی گرجستان «تحت عنوان فرمان ها و احکام فارسی موزه گرجستان » تالیف ا. م. خوبوا در سال 1949 م در تفلیس به چاپ رسید.

فهرست دیگری تحت عنوان اسناد تاریخی فارسی مخازن قدیمی جمهوری گرجستان تالیف پوتوریدزه در سال 1958 م در تاشکند به چاپ رسید. و فهرست دیگری نیز توسط همین نویسنده با نام اسناد تاریخی ایران در مخازن گرجستان در سال 1962 م در تفلیس به چاپ رسید.

10 - جمهوری قرقیزستان

در کتابخانه های قرقیزستان کتابهای خطی نفیسی وجود دارد که تعدادی از آنها به زبان فارسی است از جمله:

- فرض العین به زبان فارسی - تاجیکی.

- مجموعه اشعار فضولی.

- داستان لیلی و مجنون به زبان فارسی - ترکی.

- رباعیات بیدل دهلوی و خیام و...

متاسفانه تهیه فهرستی جامع تر از این نسخه ها میسر نشد.

11 - جمهوری قزاقستان

کتابخانه دولتی جمهوری قزاقستان «کتابخانه پوشکین »این کتابخانه در سال 1936 میلادی در آلماآتا بنیاد یافت و دارای مجموعه ای از نسخه های خطی فارسی و عربی و زبانهای آسیای مرکزی است.

برخی از نسخه های خطی این کتابخانه عبارتند از:

- نسخه ای نفیس و باارزش از شاهنامه فردوسی به زبان جغتایی که شاه میران کلاندار به امر حاکم یارقند آن را کتابت کرده است. این نسخه متجاوز از یک هزار صفحه است.

- نسخه ای نفیس و مصوری از خمسه نظامی که حدود پانصد سال قبل نوشته شده و آراسته به مینیاتورهای عالی است.

- قرآن خطی نفیس مربوط به قرن ششم ه. ق که از بهترین آثار خطی این کتابخانه محسوب می شود. این نسخه را یکی از کاتبان ایرانی در شهر غزنین برای یکی از فرمانروایان غزنوی کتابت و به صورت زیبایی تذهیب کرده است.

منابع

1- آینه پژوهش، س 1، ش 5، (1369)، 102-104.

2- اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران: امیرکبیر، 1365.

3- اکبریان، مهراب، سیمرغ، س 1، ش 7-9 (70-1369)، (سفرنامه ماوراءالنهر).

4- خیرالله یف، م. م. الغ بیگ، پیام نوین، دوره 7، ش 5 (1344).

5- دادخدایوا، لاریسا، منقشات شرقی کلکسیون... سیمرغ، س 1، س 3/4 (74-1373)، 275-286.

6- شعر دوست، علی اصغر، آموزش زبان فارسی در جمهوری آذربایجان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی، 1374.

7- شفا، شجاع الدین، جهان ایران شناسی، تهران، کتابخانه پهلوی، 1348، ج 1.

8- صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات ایران، تهران، ابن سینا،1347-1364، 5ج.

9- صفا، ذبیح الله، گنج و گنجینه، تهران، ققنوس، 1372.

10- طبری، محمدعلی، زبدة الآثار، تهران، امیرکبیر، 1372.

11- مفتاح، الهامه; ولی، وهاب، نگاهی به ایران شناسی و ایران شناسان و...، تهران، الهدی، 1372.