به خاطر اعمال نفوذ باندها و طوائف پولدار و برخی کشورها به ویژه امریکا و دلارهای آن در تقسیم ناعادلانه مسئولیتها و دامن زدن به اختلافات قومی و مذهبی، لبنان; دچار مشکلات فراوانی شده است .
مشکلات و پیامدهای ساختار سیاسی لبنان
توزیع قدرت بین طوایف و فرقه های لبنان و جنجال های شدید سیاسی احزاب و گروههای اجتماعی، چشم اندازی نگران کننده و ناامیدکننده برای لبنان پیش روی آدمی می نهاد . این که دولتی لائیک در آن هویت مذهبی نادیده گرفته شود، روی کار آید با حقایق تاریخی و اجتماعی و موقعیت جغرافیایی لبنان در تباین بود . تعدادی از مارونی ها هنوز موافق تجزیه کشور و استقرار دولتی از خود بودند و آن را تنها روزنه امید برای ثبات و آرامش در این سرزمین تلقی می کردند ولی اکثر مسیحیان با چنین تفکری مخالف بودند چون چنین دولتی به بیگانگان روی می آورد، متحد اسرائیل می شود و مورد تحریم جهان عرب قرار خواهد گرفت، زیرا لبنان درآمد خود را مدیون موقعیتی می داند که به عنوان مرکز بازرگانی و بانکداری منطقه ای کسب کرده، و از دست دادن سرمایه گذاری کشورهای اسلامی و عربی خاورمیانه می تواند برایش ویران کننده باشد . مسلمانان عرب نیز با تجزیه مخالف بودند . از نظر سایر مسیحیان نیز این حرکت غیراصولی مردود می باشد، هم به این دلیل که هویت ملی آنان از طریق زبان و فرهنگ عربی مشخص می شود و هم به این خاطر که تاسیس یک دولت مسیحی امکان دارد موقعیت آنها را ناپایدار و متزلزل سازد، مسایل جغرافیایی و استراتژیکی لبنان هم به اثر تجزیه، دورنمائی خوفناک و آشفته دارد .
طرح برقراری نظام فدرال
برخی محافل سیاسی پیشنهاد دادند که یک دولت فدرال به شکل کانتون های سوئیس در لبنان بنیان نهاده شود . این فکر مورد حمایت برخی مارونی ها و حتی دروزی هاست ولی چون تاسیس دولت فدرال می تواند اولین قدم و یا شیوه بسیار موذیانه برای تجزیه لبنان باشد، از طرف مسلمانان رد شده است . آلا سدیر درایسدل Alasdair Drysdale متخصص جغرافیای سیاسی و کارشناس مسایل خاورمیانه خاطرنشان می نماید: هر نوع راه حل دراز مدت در مورد لبنان باید در برگیرنده توزیع مجدد قدرت بر اساس واقعیات دموگرافیک، به ویژه رشد جامعه فعال شده شیعه باشد، به اعتقاد وی شبه نظامیان شیعه (جنبش امل و حزب الله لبنان) تاکنون پرقدرت ترین نیروهای مسلمان را در این کشور تشکیل داده اند اما سنی ها از نقش فزاینده شیعیان احساس نگرانی می کنند بی طرف سازی لبنان امکان دارد هراس دو همسایه اش (فلسطین و سوریه) را از نظر امنیتی کاهش دهد سرانجام مسایل لبنان در واقع نمی تواند جدا از مسئله وسیع تر کشمکش میان اعراب و رژیم اشغالگر قدس باشد . اگر یک چیز وجود داشته باشد که تقریبا همه لبنانی ها بی توجه به وابستگی های مذهبی خود درباره آن توافق کنند این است که باید راه حلی برای تشکیل دولت فلسطینی پیدا کرد اما نه به هزینه لبنان (1) .
پیشنهاد برقراری نظام دموکراسی منهای طایفه گرایی
مرحوم آیة الله شیخ محمد مهدی شمس الدین (1353 - 1421 ه . ق) اندیشمند برجسته لبنانی از تشکیلات سیاسی توام با تبعیض و تفرقه آفرین حاکم بر لبنان که بر شیعیان فشار بیشتری وارد می آورد، رنج وافری می برد و اهتمام اصلی او در محافل سیاسی این بود که این طایفه گری تحمیل شده به نظام سیاسی - اداری لبنان محکوم است . چرا قدرت های بزرگ که از دموکراسی و رعایت حقوق شهروندان دم می زنند در این سرزمین این گونه تصمیم بر ضد حقوق مسلمانان را اتخاذ کرده اند، باید بررسی شود که کدام یک از این گروهها در اکثریتند و هر طایفه ای که رای افزون تری آورد، باید مناصب اصلی جامعه را به عهده گیرد . وی در مقالات گوناگونی تاکید کرد به هیچ وجه با واقعیت های مسلم جامعه لبنان تطبیق نمی کند که رئیس جمهور، مسیحی مارونی باشد، زیرا اکثریت در وضع کنونی با مسلمانان (اعم از شیعه و سنی) است و عالی ترین مقام سیاسی باید از بین مسلمین انتخاب شود . البته معضل دیگری که او در نحوه اداره لبنان مشاهده کرد، تفرقه و عدم هماهنگی بین مسلمانان بود زیرا این ضایعه آنان را از چنین حقی محروم می کرد ضمن این که استکبار، طراح اصلی آن به شمار می رفت . او از منادیان اتحاد بین جوامع اسلامی لبنان بود و ضمن تلاش برای گسترش روابط توام با تفاهم مسلمانان با مسیحیان نقش مهمی در ایجاد وفاق ملی لبنان و لغو بنیان فرقه گرایانه نظام سیاسی لبنان ایفا کرد و از پیشتازان و فعالان علمای لبنان در ایجاد اقتدار و صلابت شیعیان بود (2) .
آیة الله شمس الدین در مصاحبه ای خاطرنشان ساخت:
به نظر ما ضروری و متعین است که لبنان وحدت اقلیمی خود را حفظ کند و از این روی هر طرز فکر و پیشنهادی که در نهایت به تقسیم لبنان بیانجامد، با آن مخالفیم و بر این باوریم که با مکاتبات و گروههایی که در جهت تقسیم و تجزیه لبنان کار می کنند و یا کشور را بدین سو سوق می دهند، هیچ گونه وجه مشترکی نداریم و به نفع عموم مسلمانان است که لبنان، یکپارچه و متحد بماند و حکومت مرکزی مصدر نیرو و اقتدار سیاسی، اجتماعی باشد . همچنین وی پیشنهاد جلوگیری از هرگونه تغییر در بنیه سیاسی کشور و ادامه روش پر آفت سابق - البته با تغییرات جزیی در برخی پست های ظاهری و سطحی - را به شدت محکوم می کرد و طرحی اصلاحی را که خواستار دگرگونی جدی در نظام سیاسی لبنان با حفظ ترکیب کنونی که همان طائفه گری و گروه گرایی است را، مورد تایید قرار نمی داد و انتقاد جدی بر آن وارد می نمود و عقیده داشت به رغم آن که این پیشنهاد حمایت برخی محافل سیاسی را دربر دارد اگر به اجرا در آید، گره گشایی از مشکلات و گرفتاری های لبنان را به تاخیر می اندازد و نوعی مصالحه موقت و محدود تلقی می گردد و نمی تواند آشفتگی های حاکم بر مسایل سیاسی اجتماعی این سرزمین مظلوم را به صورت ریشه ای، بنیانی و اساسی و با ملاحظه واقعیت های جمعیتی و جغرافیایی حل کند . از این جهت سالهاست نظر خویش را مطرح کرده و بر روی آن کار نموده است که همان تغییر کامل نظام حکومتی در لبنان می باشد و این که ساختار کنونی دگرگون شود و از نو با پرهیز از وابستگی طائفگی و بر اساس رای هر فرد به عنوان شهروند و نه تعلق او به فرقه و حزب خاصی، درباره آینده سیاسی لبنان تصمیم گرفته شود، در این شیوه قدرت بر اساس طوایف بین افراد تقسیم نمی شود و اگر چه رای افراد، تکلیف را معین می کند ولی حاکمیت به لحاظ اکثریت از آن مسلمانان خواهد بود . این طرح به نظر این محقق عالیقدر شیعه می تواند مشکلات لبنان را برطرف سازد و نیز از لحاظ فقهی و موازین شرعی اعتبار دارد و با شرایط، ضروریات و مقتضیات لبنان وفق می دهد . ایشان دیدگاه سیاسی خود را در کتابی تحت عنوان «نظام حکومتی و مدیریتی در اسلام » مطرح کرده و اعتقاد دارد هر موقع شرایط تشکیل جمهوری اسلامی در لبنان مهیا گردید، می توان استراتژی مذهب را در این مورد به کار گرفت ولی اجرای چنین طرحی به جهت مصارف سیاسی زودگذر و به صورت شعاری سرگردان و بی اساس نه تنها معقول نیست، بلکه مضر و غیر عملی می باشد (3) .
علامه سید محمد حسین فضل الله از علمای شیعی در لبنان نیز طرح خاصی را دنبال می کند به اعتقاد وی باید اسلام را به طور کامل و بدون نقص به جامعه لبنان معرفی کرد و با این حرکت فکری و فرهنگی از تاثیر مسیحی ها بر مسلمانان لبنان کاست تا بتوان از این رهگذر مارونی ها را قانع ساخت که هر مسلمانی دولت اسلامی را جزئی از دین خود می داند و ما دارای آیینی هستیم که اززمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله در حال اجرا و پیاده شدن بوده است، اما شما مسیحیان از این ویژگی محرومید و عقیده دارید آنچه از خداست برای اوست و آنچه از آن قیصر می باشد مختص اوست و ما، در سیاست دخالت نمی کنیم! پس شما مسیحیان نه دولتی دینی دارید، نه قانون، نه سیاست و نه حکومت دینی، نباید با ما مسلمانان در تشکیل دولت اسلامی، بر طبق معتقداتمان مخالفت کنید . این آن چیزی است که ما داریم . چرا زندگی در زیر سلطه مارکسیست ها و کمونیست ها را می پذیرید اما حاضر نیستید در پرتو حکومت اسلامی قرار گیرید؟! هدف علامه فضل الله هم آن است که اسلام را از حالت گروهی، طایفه گرائی و عشایری خارج کرده و آن را به جریان های فکری و سیاسی و حقوقی مطرح و عرضه کند . او اضافه می کند که کشور لبنان از مزیتی ویژه برخوردار است که همان ارتباط بسیار گسترده با جهان می باشد . از این رو هر آنچه در آن مطرح شود، در مدت کوتاهی تمام وسایل ارتباط جمعی جهانی آن را دریافت کرده و به آن اهمیت می دهند زیرا که غرب لبنان را دریچه شرق به شمار می آورد همان گونه که لبنان خود نیز دریچه غرب در خاورمیانه محسوب می شود . بدین خاطر است که می خواهیم از شرایط ویژه این سرزمین استفاده کرده و ندای اسلام را به غرب برسانیم .
به عقیده او باید مسلمانان را با این فکر آشنا نموده و از سوی دیگر این اندیشه را به مسیحیان و دیگران رسانید تا بتوانیم اسلام را از روح فردگرایی و فرقه گرایی بدر آوریم . یادآوری می شود بین علامه فضل الله و علمای دیگر لبنان به لحاظ نحوه عملکرد، روش و کیفیت این طرح اختلاف نظر وجود دارد (4) .
طایفه گری و فساد مالی معجونی مخرب
در تاریخ سپتامبر سال 2000میلادی (شهریور1379 و جمادی الثانی 1421ه ق) انتخابات نمایندگان مجلس در لبنان برگزار شد و در یک انتخابات سراسری 128 نماینده مجلس از سوی مردم برگزیده شدند و به مجلس این کشور راه یافتند . سه ائتلاف در این انتخابات شهرت یافت . ائتلاف موسوم به دولت که سلیم الحوص، نخست وزیر وقت و امیل لحود، رئیس جمهوری لبنان، از آن حمایت می کردند . این ائتلاف شکست خورد . ائتلاف رفیق حریری (نخست وزیر کنونی) با چند گروه از جمله با ولید جنبلاط، رهبر دروزی های لبنان و اغلب بخش ها و اقوام سنی مذهب در بیروت و اطراف آن، همچنین تاجران، سرمایه داران مشهور در این کشور . ائتلاف حزب الله به رهبری سید حسن نصرالله و جنبش امل به رهبری نبیه بری (رئیس مجلس لبنان در هنگام انتخابات) . این ائتلاف مجموعه طوایف شیعه در لبنان بخصوص در سراسر منطقه جنوب این کشور را دربر می گرفت . این اتحاد مقطعی در نواحی جنوبی، در استان بعلبک و در دره بقاع با پیروزی چشمگیری قرین بود .
کارنامه نامقبول دولت حریری
در ماجرای انتخابات مزبور، رفیق حریری که از پست نخست وزیری کنار گذاشته شده و از مرکز میدان سیاسی به حاشیه رانده شده بود، با پیروزی گروه ائتلافی خود بار دیگر به مرکز تصمیم گیری های سیاسی باز آمد . با مشخص شدن رسمی تعداد نمایندگان، از مجموعه دو ائتلاف پیروز در انتخابات، فراکسیون های اصلی مجلس متشکل از این دو گروه پدید آمدند که محور و خط دهنده اصلی در مجلس به شمار می آیند . در این دو ائتلاف بزرگ مسلمانان اعم از شیعه و سنی صاحب اکثریت نزدیک به مطلق هستند و مجموعه نمایندگان مسیحی از طوایف مختلف آن در اقلیت قرار گرفتند . رفیق حریری با گروه ائتلافی خود از سه ویژگی عمده برای پیروزی استفاده کرد:
اول: ثروت و سرمایه های قابل توجه خود و همراهانش .
دوم: در یک حرکت ظریف سیاسی - اجتماعی، خود را سخنگو و منادی جامعه مسلمانان سنی مذهب و همه طوایف آنها معرفی کرد .
سوم: خود را معارض با سوریه نشان نداد ولی از ناسیونالیسم خاص لبنانی به صورت یک تکنوکرات موفق و نوساز بهره گرفت به همین دلیل سرمایه داران و بازرگانان معروف مسیحی و مسلمان از وی حمایت کردند .
مایه تعجب است که رفیق حریری با آن کارنامه منفی چگونه بار دیگر قدرت را در سمت نخست وزیری به دست آورد . زیرا وی با شعار بازسازی لبنان حدود بیست و دو میلیارد دلار بدهی برای این کشور باقی گذاشت .
فاصله گیری از دمشق و باز گذاشتن دست بیگانگان برای غارت لبنان در جهت سودآوری سرسام آور سرمایه های آنان و در کنارش شکاف طبقاتی عمیق تر، فقر وسیع تر و محرومیت آشکارتر، در جامعه لبنان به اضافه فساد مالی کارگزاران، گوشه دیگری از کارنامه سیاسی حریری می باشد . در واقع پول، تبلیغات سیاسی، تعصبات فرقه ای و زد و بندهای نامشروع ابزارهایی بودند که حریری را به نخست وزیری رسانید . یعنی معامله گری سیاسی و مافیای مالی، انتخابات را هدایت کرد و نامبرده را در جنگ قدرت فاتح نمود .
علاوه بر این ها، می توان گفت: پس از انتخابات هم مجلس از بیرون توسط باندهای پرقدرت مالی در تصمیم گیری ها، متاثر است، در این ماجرا نباید حمایت عربستان، مصر و تا حدودی سوریه (البته با شرایط خاص) و نیز چند کشور اروپایی و امریکا را نادیده گرفت . گویی مردم لبنان برای افرادند نه اشخاص برای مردم! متاسفانه سیاستمدار مستقل، پاکدامن و حامی جامعه به مفهوم واقعی آن در این کشور از نوادر است و اگرچه در گذشته میزان قدرت و نفوذ خانوادگی و قومی طوائف، بخصوص در شکل رئیس و یا سرکرده هر یک از طایفه ها، در شکل گیری مجموعه قدرت سیاسی حاکم در لبنان تاثیر قابل ملاحظه و همه جانبه ای داشت، ولی در این رای گیری قدرت دلارهای امریکایی به عوامل یاد شده افزوده شد و این مورد چنان پر رنگ و مؤثر بود که بر موارد دیگر تفوق پیدا کرد و آرای جوامع و طوایف را به نفع رفیق حریری دگرگون ساخت .
خطر انشقاق، بین مسلمانان
در مورد گروهها، طوایف و شخصیت های سیاسی، هشدار جدی به عنوان خطر انشقاق جدید در میان مسلمانان بخصوص با گرایش های شیعه و سنی وجود دارد و استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا و اشغالگران قدس به چنین محور و تقسیم بندی جدید سیاسی لبنان چشم امید خاصی دوخته اند و در پی برافروختن آتش جنگ داخلی دیگر و پاشیدن بذر اختلاف و نزاع در میان جناح های سنی و شیعه در بیروت می باشند .
اگرچه لبنان نیازمند امنیت، وحدت و سازندگی می باشد، اما نباید دستیابی به این دو مفهوم منجر به ثروتمند شدن افراد نوکیسه و یا خانواده های خاصی شود که از امنیت تنها امن بودن سرمایه های کلان خود و از پروژه های سازندگی، درآمد برای اقوام و باند خویش را جستجو نمایند (روزنامه اطلاعات، شماره 22008، ص 12) .
پی نوشت:
1) جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال افریقا، ص 275 - 276 .
2) در سوگ غروب شمس دین در لبنان، قسمت دوم، ب . شریعتمدار، روزنامه اطلاعات، ش 22109 .
3) مصاحبه با آیة الله محمد مهدی شمس الدین، مجله حوزه، شماره 66، ص 39 - 40 .
4) حوزه و تبلیغ، ص 42، 43 .