اشاره
جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمود تقی زاده داوری، رئیس مؤسسه شیعه شناسی، در شهریور ماه امسال در سفری ده روزه به کشور لبنان، به مسائل گوناگون شیعیان این کشور پرداخته اند. صفحات پیش رو، گزارشی کوتاه از این سفر است.
لبنان
کشور لبنان با مساحت 10452 کیلومتر مربع، در غرب آسیا قرار دارد و از شمال و شرق به سوریه، از جنوب به فلسطین اشغالی، و از غرب به دریای مدیترانه منتهی می شود. این کشور در سال 1926 اعلام جمهوری نمود، سال 1943 از مستعمره فرانسه خارج شد و سال 1945 به جامعه دُوَل عربی پیوست. حکومت لبنان جمهوری است و بر اساس قانون اساسی، رئیس جمهور از مسیحیان، نخست وزیر از سنّیان و رئیس مجلس از شیعیان انتخاب می شود.
بر مبنای سرشماری سال 1995، جمعیت لبنان 921/695/3 نفر برآورد شده که از این میان، 70% (144/587/2) مسلمان، و 30% (774/108/1 نفر) مسیحی هستند. مسلمانان به پنج فرقه شیعه، سنی، دروزی، نصیریّه و اسماعیلی تقسیم می شوند که شیعه با 000/750/1 نفر بزرگ ترین مذهب و اهل سنت با 000/800 نفر دومین مذهب به شمار می آید. مسیحیان نیز به یازده فرقه، چهار فرقه ارتدوکس، شش فرقه کاتولیک و یک فرقه پروتستان تقسیم شده اند.
جمعیت شهری 88% و جمعیت روستایی 12%، و نرخ رشد 28/1% است. زبان رایج عربی و زبان دوم فرانسوی می باشد؛ البته گاه به زبان های انگلیسی و ارمنی نیز تکلم می شود. خط رایج، عربی است.
لبنان شش استان دارد: بقاع، جنوب، نبطیه، جبل، شمال و بیروت. پایتخت این کشور نیز، شهر یک و نیم میلیون نفری بیروت است. این شهر از سه بخش تشکیل شده است:
1. بیروت شرقی، قسمت مسیحی نشین با تراکم جمعیتی کمتری به نسبت دو قسمت دیگر است.
2. بیروت غربی، قسمت سنی نشین شهر است که ادارات دولتی، گمرک، بنادر، سفارتخانه ها و دانشگاه های معتبر در آن قرار دارد.
3. منطقه ضاحیه، در قسمت جنوبی شهر قرار گرفته و متعلق به شیعیان است که تراکم جمعیتی بالایی دارد. در این قسمت، بر اثر جنگ های داخلی، بسیاری از ساختمان ها خراب شده و آثار گلوله بر آن ها مشهود است.
واحد پول لبنان لیره لبنانی است و بر اساس آمار، درآمد سرانه 5000 دلار می باشد. لبنان، دارای معادن سنگ آهک، نمک، سنگ گچ و سنگ آهن است. 23% مساحت کشور مزروعی است و محصولات عمده آن زیتون، مرکّبات و موز است و در صنایع شیشه سازی، نساجی، حبوبات، صابون، وسایل چرمی و سیگار هم فعال می باشد. صادرات این کشور، جواهرات، پوشاک، تجهیزات دارویی، محصولات فلزی و کشاورزی بوده و 4/1% درآمد لبنان از صنعت جهانگردی است.
از دانشگاه های معتبر لبنان می توان از دانشگاه لبنان، دانشگاه یوسف قدیس، دانشگاه روح القدس، دانشگاه عربی بیروت، دانشگاه امریکایی بیروت، الجامعیة الاسلامیة فی لبنان که تنها دانشکده شیعی لبنان است، نام برد.
در لبنان، شبکه های رادیو و تلویزیونی الیسار، لبنان العربی، المستقبل، الشرق الاوسط، السنابل، حرمون، الاسلام، المنار، الباصر، البصائر، آاب، ث تپ و آتا فعال هستند.
نشریات مهم این کشور نیز النهار، السفیر، الانوار، البیرق، الاحرار، الشرق، الکفاح العربی، الفرسان، الثوری و العالم هستند.
چهارشنبه 11 شهریور ماه 1383
با پرواز ساعت 16 به طرف لبنان حرکت کردیم و ساعت 30/19 به وقت رسمی لبنان، تشریفات فرودگاهی به پایان رسید؛ فرودگاهی بسیار زیبا و مدرن با مأمورانی خوش برخورد. ناگفته نماند که لبنان، یک ساعت و نیم با ایران اختلاف افق دارد. محل اسکان گروه، مهمانسرای مرکز مطالعات خاورمیانه است.
پنجشنبه 12 شهریور ماه 1383
ساعت 10 با دکتر ویکتور الکِک که دکترای زبان فارسی را از تهران گرفته، در دفتر مطالعات استراتژیک ملاقات کردیم. او توضیح داد که بین ادیان مختلف مسیحی و مسلمان، دارالتقریبی تأسیس کرده اند که محور مشترک آن، مقاومت ملی است و تا به حال 21 کتاب در این زمینه چاپ کرده اند. مسیحیِ پاک طینتی به نظر می رسید و می توان از او در احیای فرهنگ ایرانی در آنجا بهره برد.
ساعت 11 با حجت الاسلام والمسلمین شیخ عبدالامیر قبلان ملاقات کردیم و از ساز و کار مجلس اعلی، اطلاعات مفیدی به دست آوردیم و معلوم شد به مسائل شیعیان مثل تبلیغات و ... اهتمام می ورزند. این مجلس، پیش تر به دست امام موسی صدر و شیخ مهدی شمس الدین اداره می شده است.
نماز ظهر و عصر را در مسجد القائم (عج)، یکی از مساجد تحت اشراف حزب الله اقامه کردیم؛ مسجدی کاملاً زیبا، تمیز و مملو از جمعیت که بیشتر، نوجوانان و جوانان حزب الله بودند. در لبنان برای رفتن به دستشویی مسجد و تجدید وضو، رسم خاصی دارند. برای ورود به محوطه دستشویی ها، حوضی تعبیه کرده اند که باید پاچه شلوار را تا زانو بالا زد و داخل آب شد و به دستشویی ها رسید و در برگشت هم به همین روش عمل کرد. وقتی پرسیدیم علت چیست، گفتند: چون عده ای از مردم به طهارت و نجاست اهتمام نداشتند و گروهی هم وسواس بودند، علما این کار را سنت کردند.
ساعت 30/13 با رئیس کمیته امداد امام خمینی رحمه الله در لبنان، آقای حاج علی الزریق دیداری صورت گرفت. او توضیح داد از مجموع 52000 خانواده محروم لبنانی، 5000 خانواده تحت پوشش کمیته هستند؛ البته از ایران هم کمکی به آن ها نمی شود. 45000 صندوق صدقه در لبنان گذاشته اند و سال گذشته 000/000/1 دلار صدقه، و در عید فطر نزدیک به 000/80 دلار فطریه جمع آوری کرده اند. در کل لبنان، کمیته امداد 10 شعبه اجتماعی، 4 مرکز معلولان، یک اردوگاه و 4 مدرسه تحت اشراف دارد.
جمعه 13 شهریور ماه 1383
ساعت 10 صبح در محل رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، حدود نیم ساعت با آقای هاشمی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ملاقات کردیم. به ایشان گفته شد هدفمان چیست و قصد دیدار با چه کسانی را داریم، و آقای هاشمی نیز افرادی را برای گفتگو معرفی کرد. در کل ملاقات مفیدی بود.
ساعت 11 به دفتر مقام معظم رهبری رفتیم که عهده دار مسائل شرعی و اجتماعی مقلدان ایشان است و با مسئول آن، حجت الاسلام والمسلمین آقای مقداد ملاقات نمودیم. او اعلام کرد که وظیفه ما، امور حسبیه، قضای شرعی، تحکیم بین خانواده ها و ثبت ازدواج و طلاق شرعی است. همچنین از حمایت مقام معظم رهبری از حزب اللّه خبر داد و پیروزی حزب اللّه در انتخابات شهرداری ها را از نتایج آن دانست. در کل لبنان، حزب الله از 60 شهرداری، 40% شهرداری را به خود اختصاص داده و باقی بین سنیان، جنبش امل و مسیحیان تقسیم شده است. آقای مقداد گفت که مجمع علماء المسلمین متشکل از 50 عالم سنی و شیعه، هر سه شنبه جلسه دارند و آخرین اطلاعات و راهکارهای فرهنگی را مطرح می سازند.
از حوزه های علمیه رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سیده زهرا علیهاالسلام دیدن کردیم. حوزه رسول اکرم صلی الله علیه و آله 100 طلبه در مقاطع عمومی (مقدمات و سطح یک) و تخصصی (فقه و اصول، تفسیر و علوم قرآن) دارد. حوزه سیده زهرا علیهاالسلام نیز 80 طلبه دارد و فقط درس های تخصصی (تفسیر و علوم قرآن) در آن برقرار است.
به انتشارات دارالهادی، از معتبرترین انتشارات شیعی لبنان رفتیم. این انتشارات، کتاب هایی از شهید مطهری، جلال آل احمد و بعضی نویسندگان معاصر به عربی ترجمه و چاپ کرده است. نماز جمعه، در مسجد الحسنین علیهماالسلام به امامت حضرت آیت الله علامه سیدمحمدحسین فضل اللّه اقامه گردید؛ نمازی بسیار باشکوه و روح بخش و افتخار آفرین. عصر هم به حوزه علمیه علامه فضل اللّه رفتیم که به علت تعطیلات تابستانی، جز طلاب خارجی، کسی در آن نبود. نماز مغرب و عشا در مسجد بزرگ، زیبا و بسیار تمیز الامام الصادق علیه السلام خوانده شد که یادگار مرحوم شیخ مهدی شمس الدین است. در محوطه حیاط مسجد، مقبره بسیار خوش ساختِ مرحوم شیخ مهدی شمس الدین و همسرش بانو امین قرار دارد. به نظر می رسد این مساجد شیک و زیبای لبنان، مرهون هم زیستی با مسیحیان، با آن کلیساهای دیدنی باشد.
شنبه 14 شهریور ماه 1383
ساعت 9 صبح در دفتر حرکة الجمعیة الاسلامیه، با شیخ فیصل المولوی دیدار کردیم. توضیحاتی درباره شیعه شناسی به ایشان داده شد و بحث های مفیدی راجع به اصول عقاید شیعه، پژوهش و تحقیق در لبنان، وحدت اسلامی بین مذاهب و نیز مقاومت اسلامی مطرح گردید.
ساعت 12 به دفتر بنیاد شهید رفتیم. مسئول فرهنگی آنجا توضیح داد که این نهاد، در سال 1982 و پس از تجاوز اسرائیل، به فرمان حضرت امام خمینی رحمه الله تأسیس شد. 1600 شهید و 4000 خانواده را تحت پوشش دارد و اهداف آن، مانند بنیاد شهید ایران است با این تفاوت که مردم در خدمت رسانی به خانواده شهدا مشارکت می کنند و از طریق بانک، به حساب بنیاد پول واریز می نمایند.
یکشنبه 15 شهریور ماه 1383
ساعت 10 صبح به منزل شهید دکتر مصطفی چمران در شهر صور رفتیم. ابتدا دکتر تقی زاده، اندکی از والایی مقام آن شهید در ایران صحبت کردند و بعد همسر آن مرحوم، توضیح دادند که شهر صور، شهر مرحوم علاّمه سید عبدالحسین شرف الدین، و از شهرهای مذهبی لبنان به شمار می آید. البته متأسفانه به تازگی به بهانه جذب جهانگردان، مظاهری از غرب گرایی و فساد در آن دیده می شود. در مقابل، ما نیز با برنامه ای طرح ریزی شده، حسینیه ای در منزل تعبیه کرده ایم و در مناسبت های اسلامی، مراسم های باشکوهی برگزار می کنیم و مردمِ تشنه معارف در آن شرکت می کنند.
در ساعت 11 با آقای حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمد غروی ملاقات کردیم. روحانی ای موجّه، حدود 55 60 ساله و اصالتا عراقی است. او از شاگردان شهید صدر می باشد و در شهر صور به رتق و فتق امور می پردازد و در حوزه علمیه این شهر که زیر نظر علامه فضل الله است، تدریس می کند.
دوشنبه 16 شهریور ماه 1383
ساعت 30/10 در الجامعة الاسلامیة فی البنان در شهر بیروت که به مجلس شیعی اعلی وابسته است، با دکتر حسن چلبی رئیس دانشگاه، و نیز استادان آنجا دیدار کردیم. متأسفانه رشته های علوم اسلامی مانند عرفان، تفسیر و ...، در رشته الاهیات ادغام شده و به صورت کم رنگ عرضه می شود و مظاهر اسلامی هم رعایت نمی گردد.
ناهار دعوت مرکز دراسات و ابحاث المشرقیه بودیم که زیر نظر کلیسای کاتولیک است. این مرکز را پدر عطاءالله به کمک پدر ضوء اداره می کند و به کارهای مطالعاتی، مجله و نیز انتشارات مشغول هستند. آن ها قبلاً از چند شهر ایران دیدار کرده و خاطرات بسیار خوشی را بازگو می کردند. در هنگام صرف نهار مسائل اخلاقی، خانواده، و برخی مسائل جهانی مشترک مورد گفتگو قرار گرفت.
ساعت 18 با دکتر طلال عتریسی رئیس دانشکده علوم اجتماعی بیروت و از اساتید شیعه متدیّن لبنان، ملاقات کردیم. ابتدا دکتر تقی زاده ضمن اظهار خوشنودی از ملاقات با او، مقدمات طرح تدوین کتاب شیعیان لبنان را تشریح نمودند و خواستار طرحی جامع، متناسب با الگوهای فرهنگی لبنان برای تدوین این کتاب شدند. ایشان هم ضمن راهنمایی درباره فعالیت ها و کتاب هایی که در این زمینه منتشر شده، اظهار علاقه کردند که مطالعات میدانی جامعی را در این باره انجام دهند. در زمینه ترجمه مجله تخصصی شیعه شناسی به زبان عربی هم با دکتر عتریسی مشاوره شد که برای ایشان خیلی جالب بود و اصرار داشتند که حتما این کار انجام شود.
سه شنبه 17 شهریور ماه 1383
صبح همراه با آقای دکتر الکک، به ملاقات پاتریارک اعظم، پدر نصرالله رفتیم که بالاترین مقام کلیسای کاتولیک مارونی در لبنان، سوریه و انطاکیه است. به ادعای دکتر الکک، جناب پاتریارک، یکی از هفت نفری است که بعد از ژان پل دوم، کاندیدای مقام پاپی است. پاتریارک سر ساعت 10 آمد. پیرمردی با موی سپید و پیراهن و لباس سرتاسری سفید با صلیبی در گردن. ابتدا دکتر تقی زاده از اهداف مؤسسه شیعه شناسی گفتند و این که این مؤسسه به دنبال فرقه گرایی و خصومت با سایر مذاهب و ادیان نیست بلکه آشتی و همزیستی مسالمت آمیز ادیان را تعقیب می کند. بعد ادامه دادند که بعضی از مسائل مشترک شیعه و کاتولیک اینهاست: بسط اخلاق و معنویت در جامعه، حقوق کودک، حقوق زن، مبارزه با فمینیسم و ... . پاتریارک هم گفت که اگر تعالیم شیعه این باشد، تفاوتی با کاتولیک ندارد. بعد دعا کرد که باید برای خدا کار را انجام داد تا او از آن حمایت کند و به این آیه قرآن کریم استمداد جست که: «ان تنصرالله ینصرکم و یثبت اقدامکم». جالب اینکه روزنامه های معروف لبنان مثل السفیر، النهار و ...، و نیز تلویزیون لبنان، همان روز این ملاقات را پوشش خبری و تلویزیونی دادند.
عصر با هماهنگی دکتر الکک، با رؤسای دانشگاه سن ژوزف (یوسف قدیس) ملاقات شد و دکتر تقی زاده، به نقاط مشترک بین الادیانی و جهانی پرداختند و درباره تبادل کرسی شیعه شناسی و کاتولیک، و نیز تدوین کتاب و رساله های علمی مشترک بحث کردند. بعد آن ها گفتند که تاکنون، دو رساله «تصوف شیعه و تصوف مسیح» و «مقایسه بین ملاصدرا و شلینگ» در این دانشگاه دفاع شده و نیز کتابی درباره آل بویه که شیعه بوده اند، در دانشکده علوم الدین چاپ شده است. به نظر می رسد رابطه خوبی بین شیعیان و مسیحیان برقرار است؛ چون هر دو گروه در معرض بمباران تبلیغاتی غربیان، و نیز پیکان تهاجم صهیونیست ها قرار دارند.
ساعت 18 با علامه سیدجعفر مرتضی دیدار کردیم. دو مجلّد از مجله تخصصی شیعه شناسی به ایشان اهدا گردید و توضیحاتی راجع به مؤسسه شیعه شناسی داده شد. طرح شیعیان لبنان هم در محضر ایشان ارائه گردید که پیشنهاد کردند موضوعات ریزتر شود. سپس از پدیده مهاجرت شیعیان صحبت کردند که افرادی برای کار به برزیل، آرژانتین و ... رفته اند و بعد تغییر مذهب داده اند. برای مثال، کسانی هستند که نام جورج دارند، حال آنکه نام پدر و مادرشان علی و زینب است.
چهارشنبه 18 شهریور ماه 1383
تمام این روز را در شهر بعلبک و دشت بقاع گذراندیم. ابتدا از اردوگاه تفریحی کمیته امداد امام خمینی رحمه الله که ظرفیت پذیرش 2500 نفر داشت، دیدن کردیم. در آنجا علاوه بر امکانات تفریحی ورزشی، دوره آموزش عقاید و اخلاق نیز برگزار می شود. در ورودی شهر، مجسمه ای از مرحوم حافظ اسد قرار دارد و سربازان ارتش سوریه در این منطقه مستقر هستند. در داخل شهر بعلبک، مزاری هست که به خولة بنت الحسین مُنتَسب، و محل زیارت اهالی و جهانگردان است. از معبد کهن ژوپیتر و معبد هیپولیس که ظاهرا مربوط به دوره قبل از میلاد است، دیدن کردیم. بعد سری به دفتر کمیته امداد امام خمینی رحمه الله ، شاخه بعلبک زدیم و عصر هم به خانه چند محروم تحت پوشش کمیته رفتیم و مختصر کمکی کردیم. غروب هم بر سر مزار مرحوم شیخ موسی شراره که تکیه گاه شیعیان آن منطقه بود رفتیم و برای او طلب غفران و علو درجات نمودیم.
پنجشنبه 19 شهریور ماه 1383
ساعت 30/9 صبح در دفتر کار علامه سید محمد حسین فضل الله حاضر شدیم. ابتدا دکتر تقی زاده از فعالیت های مؤسسه شیعه شناسی در عرصه های مختلف برای ایشان توضیحاتی ارائه نمودند. بعد آیت الله فضل الله گفتند که کار شما بسیار مهم و اساسی است و با جدیت شما، دیدگاه شرق شناسان راجع به شیعه عوض می شود. ایشان سپس روی دو نکته تأکید کردند: یکی رواج خرافه در بین شیعه که باید زدوده شود، و دوم حضور زنان در مجامع علمی که به برکت انقلاب اسلامی مطرح شده است. در خاتمه هم ایشان تأکید کردند که دولت ایران، تنها دولت شیعی دنیاست و باید مورد حمایت همه قرار گیرد.
ساعت 11 صبح در المرکز الاستشاری للدراسات و التوثیق، یکی از نهادهای وابسته به حزب الله که کار فرهنگی انجام می دهد، با آقای دکتر علی فیاض دیدار کردیم. او دکترای جامعه شناسی سیاسی دارد و از اهتمام شیعه شناسی به جهان شیعه معاصر، بسیار خوش وقت گردید. در مورد ترجمه مجله تخصصی شیعه شناسی هم گفت که حتما از مترجمانی استفاده کنید که قابل، و با اصطلاحات تخصصی و فنی آشنا باشند. برای این کار حیدر نجف (مترجم کتاب های در خدمت و خیانت روشنفکران و غربزدگی جلال آل احمد به عربی) و حبیب فیاض برادر خود را به ما معرفی کرد. سپس از فضای این مؤسسه و نیز بانک اطلاعات غنی آنجا بازدید نمودیم. او آمادگی مرکز تحت اشراف خود را در تأمین اطلاعات مورد نیاز برای تدوین کتاب شیعیان لبنان اعلام کرد.
ناهار را میهمان الجامعة الاسلامیه فی لبنان بودیم. ضیافت، رسمی و بسیار مجلّل بود و آقای قبلان هم در آن شرکت کردند و درباره کلیت دانشگاه و دانشکده های آن توضیحاتی دادند؛ دانشکده های دراسات اسلامی، هندسه، تکنولوژی، جهانگردی، زبان و ترجمه، مدیریت، حقوق و علوم سیاسی. آن ها درخواست داشتند که دولت ایران، هزینه تحصیل تعدادی از فرزندان یتیم وابسته به جنبش امل را در مقطع کارشناسی تأمین نماید و کرسی زبان فارسی را در دانشگاه راه اندازی کرده، مخارج آن را بپردازد.
ساعت 21، در شهر صیدا با شیخ ماهر محمود دیدار کردیم. بسیار فعّال و پرانرژی بود و به رتق و فتق امور مذهبی مردم شهر همّت داشت. به انقلاب اسلامی ایران خوش بین بود و از مرحوم امام رحمه الله به نیکی یاد می کرد و می گفت: امام خمینی رحمه الله ، آیت الله خامنه ای و سیدحسن نصرالله، موجب بلندمرتبگی و بزرگی شیعه در جهان امروز شدند.
جمعه 20 شهریور ماه 1383
ناهار، میهمان مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه بودیم که ریاست آن به عهده دکتر نورالدین است. مجله ای به نام شؤون الاوسط و فصلنامه ای به نام ایران و عرب دارند. بحث های مشترکی مطرح شد و به نظر می رسد زمینه مساعدی برای همکاری با این مرکز وجود دارد.
ساعت 16، خبرگزاری جمهوری اسلامی در بیروت، با وقت قبلی مصاحبه ای با دکتر تقی زاده به عمل آورد. در این مصاحبه، اهداف مسافرت به لبنان و نیز فعالیت های شیعه شناسی به طور تفصیلی تشریح شد.
در ساعت 20/20، با سید حسن نصرالله ملاقات کردیم. بسیار خون گرم و و صمیمی بود و با فارسی روان صحبت می کرد. هنگامی که با فعالیّت های مؤسسه شیعه شناسی آشنا شد، بسیار خوش حال شد و به وجد آمد، و اظهار داشت که مرکز فرهنگی حزب الله و بانک اطلاعات آن در اختیار شماست و از آن می توانید استفاده کنید. سید از محبوبیت خاصی میان همگان، حتی مسیحیان برخوردار است و بوی دین و دیانت کشور لبنان نیز، به برکت فعالیت های حزب الله می باشد. ارتباط امین لحود، رئیس جمهور کنونی لبنان هم با ایشان بسیار خوب است و از این رو تسهیلاتی به حزب الله داده اند؛ از جمله نشان مظهر مقاومت. شخصیت خوش نام و آوازه سیدحسن نصرالله، باعث شده که روابط حزب الله و سوریه در دوره بشاراسد، حتی از زمان مرحوم حافظ اسد هم بهتر شود. شایسته و بایسته است حزب الله را که در واقع مرزبان دیانت و تشیع در آن سرزمین است، مورد حمایت مستدام قرار داد. به امید حاکمیّت و عزّت مستمّر شیعیان لبنان.
1 محقق و مدرس حوزه.