از آنجا که قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی و برترین وارزشمندترین پیام الهی ، برای هدایت انسانها تا آستانه قیامت است ; مسلمانها از زمان نزول وحی ، پیوسته درحفظ و حراست این کتاب مبین کوشا بودند . این مهم بیش از همه مورد توجه پیامبراکرم (ص) بود .
آیاتی مانند : (لا تحرک به لسانک لتعجل به ، ان علینا جمعه وقرانه) (قیامت ، آیه 16 و 17)
«زبانت را به وحی بجنبان که بدان بشتابی ، گردآوردن وبرخواندنش برماست .»
و همچنین (آیه 114 طه) خطاب به پیامبر (ص) ، حاکی ازتوجه بیش ازحد آن حضرت بدین امر است ; چه رسول خدا از ترس این که مبادا کلمه ای از یاد برود ، یا حرفی تبدیل گردد ، در به خاطر سپردن آیات اهتمام تام داشت ، تا اینکه پروردگار او رامطمئن ساخت که قرآن را در سینه اش جمع کند و با پیامی دیگر ازاو رفع نگرانی می کند که نگهداری قرآن باماست : (انا نحن نزلناالذکر و انا له لحافظون) (حجر ، 9)
«ما خود قرآن را فرو فرستادیم و خود نگاهبان آنیم .»
مصطفی را وعده کرد الطاف حق گربمیری تو ، نمیرد این سبق
من کتاب و معجزه ت را رافعم بیش و کم کن را ز قرآن مانعم
من تو را اندر دو عالم حافظم طاعنان را از حدیث رافضم
کس نتاند بیش و کم کردن درو تو به از من حافظی دیگر مجو
تحقق اراده الهی در نگهداری از قرآن ، در عشق و علاقه مسلمانان به حفظ و حراست از آن تجلی کرده ، صحابی پیامبر (ص)با تاکید و نظارت رسول الله ، بر قرائت و حفظ آیات الهی سخت کوشا بودند ; اضافه بر این ، هرگاه آیه یا آیاتی بر پیامبرنازل می شد ، آن حضرت به کاتبین وحی املاء می کرد و آنها بر قطعات سنگ و چوب یا استخوان و نظائر آن می نوشتند ; حتی جمع نهائی قرآن در زمان حیات خود پیامبر (ص) صورت گرفت ; «زید بن ثابت نقل می کند : ما در حضور پیغمبر بودیم و قرآن را از رقعه هاو ورق پاره ها در یک جا تدوین و جمع آوری می نمودیم . حاکم در ذیل حدیث می گوید : این حدیث بنابه شرط شیخین (بخاری و مسلم) صحیح است ولی آن را در کتابهای خویش نقل ننموده اند . آنگاه می گوید :به هرحال این حدیث دلیل روشنی است بر اینکه همه قرآن در دوران خود رسول خدا جمع آوری شده .» (ترجمه البیان ، آیه الله خوئی، ج 1 ، ص 440 به نقل از مستدرک ، ج 2 ، ص 67) رامیار «درتاریخ قرآن » گوید :
جمع در زمان رسول خدا را «تالیف » می گویند . اقدام ابوبکر را «جمع » می نامند و آنچه در زمان عثمان انجام شده «نسخ » یا نسخه برداری و تکثیر نسخه می دانند . برترین کاتب وحی در حیات رسول اکرم ، علی بن ابی طالب (ع) بود و چنان براین کار همت داشت که پس از رحلت پیامبر ، با خود پیمان بست که از خانه بیرون نرود و جز برای نماز عبا بردوش نیندازد ، تا همه آیات قرآن که در طول بیست و سه سال نزول ، نوشته و در اختیارداشت ، یکجا جمع و مدون کند . با توجه به مطالب بالا ، نتیجه گرفته می شود که از میان علوم قرآنی (و هم علوم اسلامی) علم قرائت و رسم الخط ، از قدیمترین دانشهای اسلامی است . کتابت قرآن از زمان نزول وحی تا حدود قرن چهارم به خط کوفی بوده ، و کلمات و حروف در ابتدا نه نقطه و نه حرکت داشته ، پس از آنکه «ابن مقله » در قرن سوم خطی جدید ابداع نمود و «ابن بواب » درقرن چهارم آن را تکامل بخشید ، ناسخین مصاحف و کتب رفته رفته به آن روی آوردند . این خط که به خاطر کثرت استنساخ به نام «نسخ » شهرت یافت ، جایگزین خط کوفی شد ; و به خصوص از قرن ششم تاکنون بیشترقرآنها به این خط نگاشته شد . بی تردید مهمترین منبع در بررسی و تحقیق مربوط به تطور و دگرگونی رسم الخط قرآن کریم ، مصاحفی هستند که از زمان رسول مکرم اسلام تاکنون طی چهارده قرن نگارش یافته ، آگاهی از این دگرگونیها در چند زمینه است :
سیر تحول خط ، رسم الخط (املاء کلمات) بر اساس قرائات مختلف، ترجمه های گوناگون (به زبان و سبکهای مختلف) و در قرآنهای چاپی ، نوع چاپ ، محل و تاریخ و سایر مشخصه های دیگر .
اشاره ای به سیر چاپ قرآن مجید
پیشینه چاپ و نشر قرآن کریم ، به نخستین سالهای پیدایش صنعت چاپ می رسد ، گذشته از چاپهای متن قرآن در کشورهای اروپائی وچند چاپ دیگر آن در سن پطرزبورگ (به سال 1202 ه . ق برابر با1787 . م) و چاپ قازان (به سال 1216 ه . ق برابر با 1801 .
م) در روسیه ، باید از ایران به عنوان نخستین کشور اسلامی که متن قرآن مجید در آن به چاپ رسیده است ، نام برد . چاپ سنگی متن قرآن به سال 1244 ه . ق (برابر با 1828 . م) درتهران وچاپ 1248 ه . ق (برابر با 1832 . م) در تبریز ، اولین قرآنهای چاپی در ایران است . پس از آن باید به چاپهای 1274 ه. ق کلکته با مقدمه فارسی به کوشش محمدعلی کاشانی و 1281 ه . ق چاپخانه بولاق (محله بی در قاهره) مصر و چاپ 1288 ه . ق قسطنطنیه اشاره کرد . از چاپهای ممتاز که در سالهای بعد انجام شده چاپهای باغچه سرای روسیه درسال 1316 ه . ق (برابر با1898 . م) و چاپ 1289 ه . ق قسطنطنیه از روی خط حافظ عثمان وچاپ تاشکند (به قطع 50 در 67 سانتی متر) در سال 1905 . م و چاپ رسمی دولت مصر به سال 1342ه . ق (برابر با 1924 . م) می باشد .
ترجمه قرآن
ترجمه کلام الله مجید به زبانهای دیگر ، از آغاز ظهور اسلام مورد توجه مسلمانان بوده است و بنابر روایتی ، نخستین بارصحابی بزرگ رسول اکرم (ص) سلمان فارسی (متوفی به سال 35 ه. ق) سوره فاتحه را به زبان فارسی برگردانید و بنابرآنچه درتاج التراجم آمده ، سلمان فارسی ترجمه همه آیات را زیر آنهانوشت و برای قوم خود (ایرانیان) فرستاد ، شاید قدیمترین ترجمه فارسی قرآن که در دسترس است ، مربوط به زمان منصوربن نوح سامانی باشد و همانست که در ترجمه تفسیر طبری مندرج است . ازآن زمان به بعد از قرآن ترجمه های گوناگونی به فارسی شده که تاقبل از ترجمه الهی قمشه ای غالبا تحت اللفظی است ، در دوره های اخیر (از شهریور1320 تاکنون) حدود سی ترجمه از قرآن مجید به فارسی شده که اغلب نیز به چاپ رسیده است .
گفتنی است که قرآن کریم در طی چندین سده گذشته به زبانهای مختلف ترجمه شده است ، گمان می رود که نخستین ترجمه (به زبانی غیر از فارسی) متعلق به نیمه دوم قرن اول هجری ، به روزگارحجاج بن یوسف ، می باشد ، که اولین ترجمه قرآن به زبان سریانی است . تاکنون ، شمار ترجمه های قرآن کریم به زبانهای دیگر ، ازیک صد زبان فراتر رفته است .
گنجینه قرآنهای چاپی کتابخانه حضرت معصومه (س)
این کتابخانه در بردارنده بیش از 600 جلد قرآن از قدیمترین مصاحف مطبوع تا عصر حاضر و 100 جزء از اجزاء قرانی مختلف ازدویست و چند خطاط ایرانی و غیر ایرانی و نزدیک به 30 ترجمه فارسی (از قدیم وجدید) می باشد که آماده برای استفاده محققین است .
قرائت
اکثر قرآنهای چاپی و نیز قرآنهای موجود در این مجموعه ، براساس قرائت «عاصم » به روایت «حفص » است . عاصم قرائت رابواسطه ابوعبدالرحمن سلمی از علی بن ابی طالب (ع) گزارش می کند.
تنها تعدادی انگشت شمار در بین قرآنهای چاپی به قرائت «نافع مدنی » است .
خط
بیشتر قرآنها به خط نسخ (شیوه ایرانی و عربی) است . پنج ،شش نسخه به خط کوفی . یک نسخه به خط مغربی . دو ، سه نسخه به خط نستعلیق و حدود ده نسخه حروفچینی می باشد .
این مقاله گنجایش معرفی خطاطان نسخه های موجود را ندارد .
علاقه مندان می توانند به فهرست کامل نام آنان (موجود درکتابخانه) مراجعه کنند .
رسم الخط
رسم الخط قرآنها دو گونه است : قیاسی و اصطلاحی رسم الخطقیاسی : نحوه کتابت کلمات در این رسم الخط بر اساس تلفظ آنهاست. یعنی به همان صورت که کلمه تلفظ می شود ، کتابت می گردد ; به استثنای مواردی اندک که در املای خط عربی مشخص گردیده .
رسم الخط اصطلاحی : در این رسم الخط کتابت کلمه نسبت به تلفظ ،ممکن است حذف یا زیاده داشته یا از نظر وصل و فصل تفاوت کند .
رسم الخط اصطلاحی از دیرباز در مغرب اسلامی و اندلس رواج داشته وبسیاری از قرآنها را بر آن اساس کتابت می نموده اند ، این رسم الخط در نیمه دوم قرن چهاردهم به مصاحف مطبوع راه یافت و درهند و پاکستان بیشتر قرآنها بدین رسم الخط به چاپ می رسید .
رفته رفته به سائر کشورهای اسلامی راه یافت . در مجموعه قرآنهای چاپی آستانه ، بیش از پنجاه نسخه به رسم الخط اصطلاحی و بقیه به رسم الخط قیاسی است .
ترجمه ها
حدود سی ترجمه در این مجموعه موجود می باشد که اغلب تحت اللفظی است . مترجمین فارسی بدین قرارند :
احسان الله علی استخری ، سید اسدالله مصطفوی ، الهی قمشه ای ،بصیرالملک ، سیدجلال الدین مجتبوی ، سیدجمال الدین استرآبادی ،داریوش شاهین ، شیخ رضا سراج ، زین العابدین رهنما ، شاه ولی الله صاحب محدث دهلوی ، شهرام هدایت ، صادق نوبری ،عبدالمحمدآیتی ، عمادالدین حسینی اصفهانی ، میبدی (برگرفته ازتفسیر کشف الاسرار) ، فیض الاسلام ، ابوالقاسم امامی ، ابوالقاسم پاینده ، محمد کاظم معزی ، محمد مهدی فولادوند ، شیخ محمد یاسری، ناصرمکارم شیرازی ، نیشابوری) و حدود 70 قرآن مترجم (موجوددراین مجموعه) از مترجمین نامعلوم است که تعدادی از آنهادارای نثری کهن می باشد .
چند قرآن نیز به زبان اردو در این مجموعه ، موجود است .
تذهیب و نقاشی
حدود بیست وپنج نسخه دراین مجموعه ، در صفحات اول و آخر وحاشیه صفحات متن دارای تذهیب و نقاشی است که نام و خصوصیات مذهبین و نقاشان در فهرست آمده است .
کتب و رسائل و جداول الحاقی به قرآنها
در تعدادی از قرآنهای چاپی ، کتابها و رسائل و جداولی در اول و آخر متن ، به چاپ رسیده است .
الف : بعضی در علم تجوید است . مانند : تجوید القرآن ، تالیف محمدبن علی بن محمدالحسینی ، تجویدآسان ، «انیس القاری » تالیف میرزائی ، تجوید منظوم ، (مختصر تجوید القرآن) تالیف یاسری .
ب : بعضی در شان نزول آیات است . مانند : اسباب النزول سیوطی ، لباب النقول فی اسباب النزول .
ج : بعضی درباره استخاره به قرآن است . مانند : رساله ای در استخاره ، تالیف ابی المعالی بن محمد بن ابراهیم، رساله مختصری در استخاره ، از علامه مجلسی .
د : رسائلی در علومی دیگر ، مانند : تعبیر خواب ، خواص و ثواب قرائت سور و ختومات کلمات مشکله قرآن ، اصول دین ، نیز به تعدادی از قرآنها ملحق شده است .
بسیاری از قرآنهای چاپ قدیم ، دارای کشف الایات ، کشف المطالب و جداولی در باره ائمه (علیهم السلام) ، عدد آیات و سور واسماء الحسنی و از این قبیل مطالب می باشد .
چاپ
قدیمترین نسخه های چاپی موجود در گنجینه قرآنهای چاپی کتابخانه آستانه ، مربوط به نیمه دوم قرن سیزدهم ه . ق است که تاریخ دقیق چاپ آنها نامعلوم است . به شماره 1549 ، 1567 ،1573 ، 1588 ، 1597 ، 1604 ، چندنسخه چاپ شده به تاریخ شعبان 1258ه . ق ، به شماره 1525 ، 1121 و نسخه چاپ شده به تاریخ 1264 و 1265 ه . ق به شماره 1099 ، 1553 ، 1577 .
برای آگاهی بیشتر به سیر چاپ قرآنها به فهرست موجود درکتابخانه مراجعه شود .
در نظر بود که عکسهایی از نمونه های مختلف خط ، رسم الخط ،ترجمه ، صفحه آرائی ، نوع چاپ و نوع جلد همراه این مقاله به چاپ برسد ، محدودیت صفحات مجله این امکان را نداد . برای نمونه به چاپ عکس صفحات اول و آخر از چند نسخه ، از قدیمترین قرآنهای چاپی بسنده می شود .