خبر: نشست ملاک های اعتبار سنجی منابع حدیثی، از دوازدهم تا چهاردهم بهمن در پژوهشکده علوم و معارف حدیث برگزار شد. آنچه از نظرتان می گذردّ خلاصه ای از مباحث حجة الاسلام و المسلمین سید محمدکاظم طباطبایی است.
مقدمه
یکی از نکات قابل توجّه در پژوهش های حدیثی این است که متون روایی، اعتبار یکسانی ندارند و از جهت سند، متن و مصدر متفاوتند.
تاریخ حدیث نیز بیانگر وقوع اتّفاقاتی برای روایت» است که در اعتبار حدیث، نقش آفرین است؛ بنا بر این باید متون را ارزش گذاری کرد. سیره عقلا، بر اعتباردهی متفاوت به سخنان افراد مختلف است و شارع نیز همین سیره را تقریر کرده است. علما نیز در طول تاریخ، به منابع و متون مختلف، نگاه های متفاوتی می کردند و سعی می نمودند تا برای هر منبع و متنی، ارزشی درخور آن قائل شوند.
در ارزش گذاری متون، دو دیدگاه مطرح است:
1. دیدگاه سند محور که معیار اصلی سنجش اعتبار حدیث را سند آن می داند.
2. دیدگاه متن محور که ملاک اصلی اعتبارسنجی حدیث را متن آن می داند و به سند و منبع، به عنوان یکی از شاخصه های وثوق آور نسبت به متن، می نگرد.
این نشست ها، بر اساس دیدگاه دوم، بنیان گذاری شده و درصدد آن است که معیارهای ارزش گذاری منابع را به عنوان یکی از شاخصه های وثوق آور نسبت به متن حدیث، معرفی و بررسی کند.
اوّل. انواع منابع حدیثی از دیدگاه پژوهشی
در پژوهش ها، منابع حدیثی، از حیث استناد، چهار نوع اند:
1. منابعی که تفکّرسازند و به جهت اعتباری که دارند، می توانند در پژوهش های مهم حدیثی، محور واقع شوند.
2. منابعی که در پژوهش های کم اهمیت، شایستگی استناد دارند.
3. منابعی که فقط به عنوان مؤید، قابل استفاده اند.
4. منابعی که نشانی دادن به آنها، موجب کاهش اعتبار پژوهش و وهن روایتِ مستند به آن است.
بر این اساس باید در هر تحقیقی، متناسب با میزان اهمیت موضوع، به سراغ منابع هم رده با آن رفت تا مستند سازی مطالب پژوهش، در چارچوب نظام علمی پذیرفته شده در مجامع و حوزه های حدیثی باشد.
دوم. معیارهای اعتبارسنجی منابع حدیثی
معیارهای اعتبارسنجی منابع حدیثی، سه گروه اند:
الف. معیارهای مربوط به مؤلّف
1. شخصیت علمی: عالمانه زیستن، عالمانه فکر کردن و اجتهاد مؤلّف در فقه و اصول، جایگاه والایی به او عطا می کند و در میزان اعتبار تألیفش تأثیر می گذارد. با شناخت اساتید، شاگردان و آثار مکتوب مؤلّف و نیز توجّه به شهرت علمی او می توان جایگاه و شخصیت علمی اش را شناسایی کرد.
2. تخصّص: مؤلّفی که در موضوع تألیفش، تخصّص دارد، بر غنای کتابش افزون شده و اعتماد مخاطب، به اثرش جلب می شود. با شناخت حوزه حدیثی مؤلّف و مراجعه به متون مکتوبش و نیز توجّه به گزارش های دیگران درباره او می توان نوع و میزان تخصصش را تشخیص داد.
3. ویژگی های شخصی اثرگذار بر تألیف: دقّت، ضبط، منطقی بودن، ذوق سلیم داشتن، مبتکر بودن، فهیم و زیرک بودن و مانند این ویژگی های شخصی نویسنده، اثر خود را در نوشته اش نشان می دهد.
4. حوزه حدیثی: تفاوت حوزه های حدیثی با یکدیگر و حتی تفاوت ویژگی های هر حوزه در هر دوره، موجب می شود که در ملاک های اعتبارسنجی منابع حدیثی، به حوزه ای که این منبع در آن نوشته شده و دوره ای که در آن تألیف شده، توجّه کنیم. اساتید، شاگردان، منابع و مخاطبان هر حوزه و دوره ، از حوزه و دوره دیگر، متفاوت بوده است.
همچنین میزان حضور در یک حوزه حدیثی، قابل توجّه است؛ چرا که هر چه این حضور یشتر باشد، تأثیرپذیری او از آن محیط و در نتیجه، جلوه این تأثیر در تألیفش بیشتر خواهد بود.
حتّی نزدیکی مؤلّف به حوزه های حدیثی یا حضور او در آنها، می تواند هنگام نگارش کتاب، بر اثرش تأثیر بگذارد.
5. تألیف در سن کمال: تألیفی که در سنّ کمال به انجام رسیده و یا مؤلّف در سنّ کمال آن را تایید می کند، در صورت تساوی سایر شرایط، اعتباری بیش از تألیف و تایید در سنّ ناپختگی و بی تجربگی دارد.
ب. معیارهای مربوط به کتاب
1. قدمت: هر چه کتابی به زمان ائمه(ع)، نزدیک تر باشد، اعتماد به آن بیشتر است؛ زیرا احتمال جعل و تحریف در آن کمتر است. برخی از زمان ها و دوره ها، ویژگی خاصی داشته اند. مثلاً دوره یونس بن عبد الرحمن، عصر پالایش حدیث از سخنان غالیان و روایات ساختگی بود. به طور طبیعی کتبی که همه یا بیشتر روایات آنها، از صافی این دوره، ردّ شده باشد، اعتبار بیشتری خواهد داشت.
2. هدف نگارش: مؤلّفان مختلف، با توجه به اهدافشان از تألیف کتاب، دقّت ها و سخت گیری ها یا تسامحات و سطحی نگری هایی متناسب با آن هدف، در کتابشان روا می داشته اند. هر چند، گاه یک مؤلّف، هدفی را تعیین می کرد ولی به آن پایبند نمی ماند؛ ولی در مجموع هر چه هدف بزرگ تر باشد، به طور طبیعی دقّت و سخت گیری مؤلّف، افزایش می یابد.
3. منابع گزارش: کمّیت و کیفیت منابعی که مؤلّف در اختیار داشته، بر تألیف او اثرگذار است.
4. روش کتاب: معمولاً کتب روایی شیعه، چینشی پذیرفته شده و مطابق با فضای عمومی تفکّر شیعی دارد. بنا بر این، چینش شاذّ و خارج از این فضا، نشانگر دوری مؤلّف از فرهنگ حدیث شیعه است و در مقابل، هر چه کتاب بیشتر به این روش تمسّک جسته باشد، به همان نسبت، اعتبار آن افزایش خواهد یافت.
5. قرائت بر استاد: کتابی که بر استاد قرائت شده و مورد تایید و ـ احیاناً ـ اصلاح او قرار گرفته، اعتباری افزون خواهد یافت، مخصوصاً اگر استاد و شاگرد، از بزرگان شناخته شده علمی باشند.
6. شهرت و مقبولیت: اعتماد علما به یک کتاب و شهرت آن نزد آنها که از وقوع در سلسله اجازات، کثرت مراجعه و ارجاع، تعریف و ثنا، و فراوانی و قوّت شروح، گزیده ها، ترجمه ها، تعلیقه ها و حاشیه ها بر آن، فهمیده می شود، از معیارهای مهم کشف اعتبار منبع روایی است.
7. ویژگی های مربوط به نسخه: اتّصال نسخه های خطی یک کتاب، تا مؤلّف آن و تواتر نسخه ها در طول ادوار و قرون، از دیگر ملاک های سنجش اعتبار مصدر حدیثی است؛ امّا با توجّه به نابودی بسیاری از نسخه ها در طول تاریخ، قدمت نسخه موجود هم معیاری قابل توجّه است.
ج. معیارهای مربوط به متن
1. اَسناد: اگر منبعی، متونش را به صورت مسند بیاورد، به مخاطب خود امکان بررسی بیشتر می دهد و موجب جلب اعتماد می گردد؛ بخصوص اگر در آن، اسناد عالی و موثوق به، فراوان باشد.
2. تایید متن: مؤیدات مضمونی و لفظی متون کتب دیگر نسبت به یک کتاب، باعث افزایش اعتماد به آن کتاب می گردد و اگر منفردات و متون شاذّ یا مستبعدات آن، زیاد باشد، اعتماد به آن کاهش می یابد. متونی که با مجموعه تفکّرات شیعی ناسازگار است، یا مخالف ضروریات دین و مذهب و یا مسلّمات تاریخی است، مستبعد»، و متونی که از واژگان رکیک لفظی یا مضامین رکیک معنوی، استفاده کرده و یا انفراد در نقل دارد، شاذّ» شمرده می شود.
3. قوّت متن: رعایت قواعد ادبیات عرب، بلاغت متن و دوری آن از خطا و غلط، و نیز داشتن مضامین عالی، از ویژگی های افزایش دهنده اعتبار کتاب است.
4. موضوع متن: معمولاً علما نسبت به بعضی از متون، دقّت بیشتری می کردند که این دقّت ها و سخت گیری ها، اعتماد به روایات آن موضوع را افزایش می دهد. مثلاً به روایات فقهی، دقّت بیشتری می شد، روایات تاریخی در درجه بعد و اخلاق و آداب، در همین رده یا کمی پایین تر از آن، قرار داشت و در موضوع فضایل نویسی، اصلاً سخت گیری نمی شد.
نتیجه
در این نوشتار، لزوم اعتبارسنجی منابع حدیثی و نقش آن در بررسی اعتبار حدیث، به طور مختصر مورد بحث قرار گرفت و معیارهای اعتبارسنجی منابع حدیثی، در سه دسته کلّی و شانزده عنوان زیر مجموعه، مطرح شد که برای تعیین اعتبار نهایی یک کتاب، به برایند ملاک ها توجّه می شود.
