تورقّی در نسخه قبل از انتشار کتاب «جامعه شناسی شعارهای انقلاب اسلامی ایران» اثر دکتر محمدحسین پناهی که قرار است توسط موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر چاپ شود، نشان از اثری محققانه در باب موضوعی بکر و پراهمیت دارد. دریغمان آمد، در این شماره «زمانه» که با موضوعات مربوط به انقلاب اسلامی درآمیخته است، به معرفی اجمالی این اثر نپردازیم و نظر گرامی پژوهشگران و مورخان انقلاب را به آن معطوف نسازیم.
این کتاب محققانه می تواند به عنوان یکی از منابع مهم پژوهش های مربوط به انقلاب اسلامی و تدوین نظریه های انقلاب مورد توجه و استفاده قرار گیرد. چنان که مولف امید دارد: «به کمک این تحقیق و تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب، ابعاد، مراحل، مسائل و نکته های آموزنده و مهمی از انقلاب اسلامی ایران و ویژگی های آن که تاکنون بدان ها توجه نشده است، روشن شود و از این طریق سیمای انقلاب اسلامی برای مردم و محققان، روشن تر و شفاف تر گردد.» مولف در این تحقیق، ابتدا به گردآوری کلیه شعارها و شعارگونه های دوران قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دست زده و به عنوان «واحد ثبت» به ثبت کلیه آنها پرداخته، آنگاه براساس اهداف و روش تحقیق، آنها را طبقه بندی و سپس تجزیه و تحلیل نموده است. مولف در این پژوهش بنا دارد چارچوبی مفهومی برای تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب اسلامی ارائه دهد و آن گاه فرضیه های خود را براساس چارچوب مورد نظر تبیین کند.
به اعتقاد مولف: «برای تعیین مقوله ها و زیرمقوله های لازم جهت تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب، نیاز به تدوین چارچوبی مفهومی است تا محقق بتواند بر مبنای آن ابعاد و متغیرهای اساسی این پدیده را مشخص کند؛ آن گاه با تحلیل محتوای شعارها، آن ها را به محورها، مقوله ها وزیر مقوله های مختلف تجزیه نماید و در نهایت، نتایج به دست آمده را بررسی و تحلیل و تفسیر کند.»
حاصل کار مولف در راستای هدف فوق الذکر، گردآوری و طبقه بندی بیش از چهارهزار شعار است. البته همان گونه که ذکر شد، مولف این اثر اهتمام بلیغی در روشمندکردن شیوه تحقیق خود و پایبندی به آن روش دارد. او خود می گوید: «این پژوهش، پژوهشی تبیینی (Explanatory) نیست؛ یعنی هدف ما بررسی علت یا علل شکل گیری شعارهای انقلاب نیست، بلکه این کار تحقیقی توصیفی (Descriptive) است که هدف اصلی آن تجزیه و تحلیل و توصیف شعارهای انقلاب اسلامی است. اما برای توصیف علمی یک پدیده نیز از مبنای نظری بی نیاز نخواهیم بود. خاصه اگر آن پدیده مانند انقلاب یا شعارهای انقلابی، پدیده ای پیچیده و چندبعدی باشد. بنابراین باید برای تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب نیز، از چارچوبی نظری استفاده کرد؛ اما به نظر می رسد در این تحقیق خاص، به جای استفاده از چارچوبی نظری یا نظریه ای خاص، استفاده از یک چارچوب مفهومی مناسب تر باشد.»
در این پژوهش توزیع شعارهای انقلاب در ابتدا بر حسب محورهای ششگانه زیر صورت گرفته است:
1 شعارهای مربوط به نظام پیشین
2 شعارهای مربوط به چگونگی سرنگون کردن نظام
3 شعارهای موضوعی پس از سرنگونی نظام
4 شعارهای مربوط به شخصیت های انقلاب
5 شعارهای مربوط به نظام ها و شخصیت های بین المللی
6 شعارهای مربوط به نظام آرمانی
درصد شعارهای مربوط به محورهای فوق، به ترتیب 3/21 درصد، 7/20 درصد، 3/14 درصد، 5/15 درصد، 5/10 درصد و 7/17 درصد است.
طبقه بندی و توزیع شعارها در هر یک از محورهای مذکور نیز، خود به محورها و شاخه های گوناگونی تقسیم می شود. به عنوان مثال: شعارهای محور اول، یعنی شعارهای مربوط به نظام پیشین، خودبه سه محور زیر تقسیم شده اند:
الف) توزیع فشرده شعارهای مربوط به نفی و محکوم کردن وضعیت نظام پیشین
ب) توزیع شعارهای مربوط به نفی و محکوم کردن وضعیت و شخصیت های نظام پیشین
ج) توزیع گسترده شعارهای مربوط به نفی و محکوم کردن وضعیت و شخصیت های نظام پیشین
در محور الف، مقوله های سیاسی زیر در شعارهای مردم با فراوانی، درصد و درصد تجمعی مشخصی تعیین شده است:
1 محمدرضا شاه
2 اعمال و سیاست های شاه
3 اعضای خانواده شاه
4 شاپور بختیار و اقدامات او
5 نظام سیاسی پهلوی
و...
مولف درباره بررسی توزیعی شعارها، این توضیح را می دهد که «در روش تحلیل محتوا در شمارش واحدها، تلویحا دو فرض پذیرفته می شود. یکی این که فراوانی، شاخص معتبری از اهمیت است و دیگر این که واحدهای محتوا، همه وزن مساوی دارند. بنابراین در بررسی شعارهای انقلاب اسلامی، می توان کثرت شعارها را در یک مقوله، در مقایسه با مقوله های دیگر، حاکی از اهمیت بیشتر آن مقوله برای انقلابیون تصور کرد.»
در این پژوهش پس از آن که گردآوری، تفکیک و طبقه بندی شعارها براساس روش محتوایی انجام شد، در فصول پنجم و ششم تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب اسلامی، براساس همان روش محتوایی صورت گرفته است. در این تحلیل ها بیشتر به محتوای مضمون شعارها توجه شده است تا به محتوای آشکار آنها؛ چرا که به قول مولف «داور نمی تواند صرفا بر مبنای یافتن و شمارش کلمات خاصی در شعارها، آنها را رمزگذاری کند، بلکه باید به مضمون های نهفته در هر شعار توجه نموده، آن را مبنای داوری خود قرار دهد.»
این اثر پژوهشی را می توان اولین و مهمترین کار تحقیقی درخصوص «تحلیل جامعه شناختی شعارهای انقلاب اسلامی» دانست و انتشار آن، منبع ارزشمندی در بررسی های مربوط به شناخت انقلاب اسلامی را در اختیار محققان و علاقه مندان این حوزه پژوهشی خواهد گذاشت.
این کتاب در دو بخش و شش فصل تنظیم و نگارش شده است و حجم آن حدود 300 صفحه در قطع وزیری خواهد بود که چشم به راه انتشار آن هستیم.