نسخه خطی یعنی کتابی که کاغذ آن به دست صنعت گر ماهری ساخته شده و جلد آن را هنرمند توانایی به وجود آورده و محتوای آن را دانشمندی با خامه خویش به دقت و حوصله در طول روزها و ماه ها تحریر نموده است. نسخه های خطی میراث دینی و فرهنگی هر ملتی محسوب می شوند. پیشینه علمی و هنری ملت ها و تمدن ها در لا به لای نسخه های خطی برای آیندگان به ودیعه گذارده شده است. توجه و شناسایی نسخه های خطی، برای نسل حاضر، گذشته درخشنده علمی و فرهنگی مسلمانان را بازگو می کند. نسخه های خطی برجای مانده در علوم مختلف مانند حدیث، تفسیر، فقه، اصول، فلسفه، کلام، نجوم، ریاضیات، موسیقی، پزشکی، خطاطی، کشاورزی، فیزیک، شیمی و...، نشانگر تلاش گسترده دانشمندان مسلمان در علوم مختلف و اختراع و ابداع های بی شمار در این عرصه است.
سوگمندانه در کشف و معرفی این گنجینه های عظیم، آن چنان که باید و شاید تلاش کافی صورت نگرفته است. با تلاش عده ای از فرهیختگان علم و فرهنگ بیش از دویست جلد فهرست در ایران اسلامی برای نسخه های خطی منتشر شده ولی با این همه، هزاران نسخه در این سرزمین شناسایی نشده و از دسترس محققین به دورمانده است. نسخه های خطی فهرست نشده در کتاب خانه های عمومی و خصوصی نگهداری می شوند. برای نمونه در کتاب خانه بزرگ حضرت آیت اللّه مرعشی از بیست و پنج هزار نسخه موجود تنها برای دوازده هزار نسخه آن فهرست منتشر شده و از حدود هیجده هزار نسخه خطی کتاب خانه مجلس شورای اسلامی حدود یازده هزار نسخه آن فهرست گردیده است. در گنجینه عظیم کتاب خانه آستان قدس رضوی نیز تعداد فراوانی نسخه بدون فهرست نگهداری می شود. کتاب خانه های شخصی که فراوان هستند، اغلب فهرست ندارند و برخی از فهارس منتشرشده آن ها نیز با توجه به مختصر بودن، نیاز به بازنگری و انتشار فهرست مجدد دارند.
با توجه به مطالب گفته شده، نیاز به آموزش دانشجویانی برای فهرست این گنجینه ها کاملاً محسوس است؛ امّا متأسفانه تاکنون سازمانی عهده دار آموزش و ترویج فن فهرست نویسی نسخه های خطی نشده است.
این نوشتار بر چگونگی فهرست نویسی نسخه های خطی از بدو ورود آن به مخزن تا انتشار فهرست نسخه های خطی و روش های موجود در این زمینه، نظر دارد.
ابتدا نظری داریم بر پیشینه فهرست نویسی در تمدن اسلامی و پس از آن روش های فهرست نویسی را بررسی خواهیم کرد.
پیشینه فهرست نویسی در تمدن اسلامی
تهیه فهرست برای کتاب ها از سده دوم و سوم هجری در بین دانشمندان اسلامی رواج یافت و فهارس متعددی در این زمینه تدوین گردید که اغلب آن ها در تندباد حوادث از بین رفته اند. این فهارس را در یک تقسیم بندی بر چند دسته می توان تقسیم کرد:
1. فهارس عمومی
فهرست هایی که مؤلف در آن مشخصات کتاب های مربوط به علوم و فنون مختلف را جمع آوری نموده و نظر به کتاب خانه خاصی یا آثار دانشمند خاصی نداشته است. از اهم این فهارس می توان به نمونه های زیر اشاره کرد:
«فوز العلوم» معروف به «الفهرست»، تألیف ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق وراق معروف به ابن ندیم، متوفای 380 ق(1)، این کتاب کهن ترین فهرستی است که از مصنفین مسلمان به دست ما رسید. مؤلف آن مذهب شیعه اثنی عشری داشته است. ابن ندیم در این کتاب آثار دانشمندان اسلامی و غیراسلامی را در علوم و فنون مختلف که به دستش رسیده یا از اسامی آن ها اطلاع پیدا کرده ذکر نموده است. او اغلب نام کتاب را دقیقا ذکر کرده و در برخی جاها تقسیم بندی فصول و ابواب کتاب را نیز آورده است. برای نمونه در معرفی تورات چنین نوشته:
«سألت رجلاً من افاضلهم عن ذلک فقال: انزل اللّه جل اسمه علی موسی التوراة و هی خمسة اخماس و ینقسم کل خمس الی سفرین و ینقسم السفر الی عدة فراسات و معناها السورة، و ینقسم کل فراسة الی عدّة ابسوقات و معناها الآیات»(2) هم چنین در برخی موارد از موضوع و محتوای رساله یا کتاب گزارش کوتاهی ارائه می دهد، مانند:
«وله رسالة الی اخته فیما جری بینه و بین المخالفین بالاسکندریه»(3)
«و له من الکتب، کتاب یطعن فیه علی اسطورس الرئیس».(4)
ابن ندیم در موردی که تشخیص داده، نسخه ای دارای اهمیت ویژه ای بوده، خصوصیات دقیق آن، حتی یاد داشت های بزرگان در ظهر آن نسخه را نقل نموده، نظیر این مورد:
«و کان علی کل جز ء او ورقة او مدرج، توقیع بخطوط العلما ء واحدا ا ءثر واحد، یذکر فیه خط من هو، و تحت کل توقیع، توقیع آخر خمسة و ستة من شهادات العلما ء علی خطوط بعض لبعض»(5)
و وقتی مصحفی را که یکی از یاران امام علی(ع) نوشته بود، معرفی می کند، باز به یادداشت های آغاز آن توجه دراد و می نویسد:
«و رأیت فی جملتها مصحفا بخط خالد بن ابی الهیاج صاحب علی علیه السلام ثم وصل هذا المصحف الی ابی عبداللّه ابی حانی رحمه اللّه و رأیت فیها بخطوط الائمة من الحسن و الی الحسین علیهم السلام».(6)
ابن ندیم در مواردی از کتاب هایی که نزد مؤلفین آن ها دیده، ولی تألیف آن هنوز به پایان نرسیده، نیز گزارش نموده است.(7)
به طور کلی ابن ندیم در گزارش آثار دانشمندان، به ذکر نام کامل کتاب و در برخی موارد گزارشی از بخش های داخلی کتاب، تعداد برگ های آن و یادداشت های آغازین برخی نسخه ها اکتفا نموده است.
«کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون»، تألیف مولی مصطفی بن عبداللّه قسطنطینی مشهور به کاتب چلبی و حاجی خلیفه، متوفای 1067 ق.(8) حاجی خلیفه در این اثر خود بر خلاف ابن ندیم که ترتیب موضوعی را در کتابش به کار برده بود، ترتیب الفبایی را در پیش گرفت و با تبحری که در علوم اسلامی داشت اثر جاویدانی از خود بر جای گذاشت.
او با نگرش گسترده به آثار دانشمندان تمدن اسلامی، چندین شیوه را بر هم آمیخت و طرحی نو درانداخت. وی در اثر ش از روش الفبایی برای تنظیم عنوان کتاب ها استفاده نموده و در ذیل هر عنوان که متناسب بانامِ موضوعی از علوم بود، گزارشی از آن علم، موضوع، مسائل و آثار مهم آن ارائه داده است. پس از آن اگر کتابی دارای شروح و حواشی بوده، آن ها را نیز در ذیل عنوان اصلی گزارش کرده است. و در گزارش حاجی خلیفه در معرفی یک اثر از عنوان آن، نام مؤلف، سال تألیف و سال درگذشت مؤلف یاد کرده و در معرفی متن اثر صرفا به گزینش و نقل عبارت صاحب اثر از مقدمه آن اکتفا کرده است.
پس از این دو فهرست، فهارس دیگری مانند «کشف الحجب و الاستار» کنتوری، «کشف الاستار» خوانساری و «مرآة الکتب» ثقة الاسلام تبریزی، نیز تألیف شده اند، ولی از جهت اهمیت به درجه این دو فهرست نمی رسند. هم چنین در سده اخیر چند فهرست عمومی در اروپا تألیف گردیده که همه آن ها به صورت موضوعی بوده و دارای اهمیت اند. این فهرست ها عبارت اند از: «التراث العربی» فواد سرگین، «تاریخ الادب العربی» بروکلمان و کتابی که استوری درباره کتاب های فارسی تألیف کرده و چند جلد آن به فارسی ترجمه شده است.
2. فهرست های مذهبی
به فهرست هایی که برای نشان دادن آثار دانشمندان یک مذهب به وجود آمده اند، فهرست های مذهبی گفته می شود. برخی از فهارس که برای نشان دادن آثار دانشمندان شیعی تألیف شده، عبارتند از: «الفهرست» تألیف شیخ طوسی؛ «الفهرست» تألیف منتجب الدین؛ «معالم العلما ء» تألیف ابن شهرآشوب؛ فهرست مجدوع؛ «تأسیس الشعیه لفنون الاسلام» تألیف سید حسن صدر و «الذریعة الی تصانیف الشیعة» تألیف شیخ آقا بزرگ تهرانی.
3. فهرست آثار دانشمندان
این بخش از فهرست ها به فهارسی گفته می شود که به وسیله خود دانشمند یا شخص دیگری، برای نشان دادن تألیف های یک دانشمند نوشته شده است. به چند نمونه از این فهرست ها اشاره می شود:
«فهرست تصانیف کراجکی» متوفای 499 ق؛ این اثر فهرستی است که یکی ازشاگردان کراجکی برای آثار وی نوشته و در مجله «تراثنا» به چاپ رسیده است.
«فهرست کتاب های زکریای رازی» تألیف ابوریحان بیرونی؛ ابواسحاق ابراهیم تبریزی معروف به غضنفر تبریزی رساله «المشاطة لرسالة الفهرست» را در تنظیم و تکمیل این اثر نوشته است.(9)
«فهرست تصانیف شیخ علی حزین لاهیجی» این اثر فهرستی است که حزین برای آثار خود نوشته و تاکنون به چاپ نرسیده است. نسخه ای از این فهرست در یکی از کتاب خانه های هند موجود است.
«فهرست تصانیف فیض» فیض برای آثار خود دو فهرست تهیه کرد که با نام «فهرست های خود نوشت فیض کاشانی» به تحقیق محسن ناجی نصرآبادی به چاپ رسیده است.(10)
«فهرست تصانیف مجلسی» تألیف میرمحمدحسین خاتون آبادی، این اثر به ضمیمه کتاب «کتاب شناسی علامه مجلسی» چاپ شده است.
4. فهرست کتاب خانه ها
فهرست هایی که دانشمندان برای کتاب خانه های خود تنظیم نموده اند، فهرست کتاب خانه ها نامیده می شود. برخی از این فهارس عبارتند از:
«الأبانة فی معرفة اسما ء کتب الخزانة»، ابن طاووس این فهرست را برای کتاب خانه خود نوشت.(11) و سپس برای تکمیل این اثر کتاب «سعد السعود» را تألیف کرد.(12)
«فهرست کتاب خانه صدرالدین قونوی»، این اثر فهرستی است که قونوی برای کتاب خانه خودش نوشته است.(13)
«فهرست کتاب خانه ملاصدرا»، ملاصدرا برای کتاب خانه اش فهرستی نوشت که در ضمن کتاب «یادداشت های ملاصدرا» با تحقیق محمد برکت، به چاپ رسیده است.(14)
آن چه گذشت، گزارشی اجمالی از پیشینه فهرست نویسی در تمدن اسلامی بود که تنها به ذکر چند نمونه اکتفا گردید.
روش فهرست نویسی
با گسترش صنعت چاپ و محدودشدن نسخه های خطی، دادن اطلاعات دقیق و جامع از نسخه های خطی، کمک فراوانی به ارائه تلاش های علمی و هنری دانشمندان گذشته است. اهمال و کوتاهی در این امر، ارتباط رشته های علمی را با سابقه آن ها از بین خواهد برد. بنابراین تعریف دقیق نسخه خطی و گزارش کامل از ویژگی های علمی و هنری آن، بر فهرست نگاران لازم و ضروری است.
فهرست نویسان پیشین با تلاش های فراوان خود، تجاربی را که موجب رشد و تکامل فن فهرست نویسی گردیده است، در اختیار ما قرار داده اند. ما در این نوشتار سبک کامل و جامع آن را ارائه خواهیم کرد، اما پیش از ورود به مباحث اصلی فهرست نویسی، مقدماتی تقدیم می گردد.
چینش نسخه ها در مخزن
ترتیب و چینش نسخه ها در مخزن، دارای نقشی اساسی در حفظ نسخه ها و دسترسی آسان به آن ها است. بنابراین در چینش نسخه ها این دو ویژگی کاملاً باید رعایت شود: 1. حفظ و بقا ء نسخه ها؛ 2. دسترسی آسان به نسخه ها.
برای حفظ و بقا ء نسخه های خطی باید کتاب های هم اندازه در کنار هم چیده شوند تا به مرور زمان جلد آن ها آسیب نبیند. قفسه ای که برای نسخه های خطی انتخاب می گردد، در برابر آفت ها مقاوم باشد و از قفسه های چوبی استفاده نشود. هم چنین از چسبیدن لبه نسخه ها به دیوار باید جلوگیری کرد تا نسخه در معرض آفت قرار نگیرد.
ویژگی های مخزن، نوع قفسه ها و کیفیت نگهداری نسخه ها از موضوع این مقال خارج است و در بحث نگهداری و آفت زدایی نسخه های خطی باید بررسی شود.
برای سهولت دسترسی به نسخه ها، ترتیب و شماره گذاری آن ها ضروری است. روش هایی که در این زمینه موجود است، عبارتند از:
الف. ترتیب بر اساس قطع نسخه ها؛
در این شیوه ابتدا نسخه ها را به ترتیب اندازه آن ها و بدون در نظر گرفتن موضوع یا لغت کتاب، کنار هم قرار می دهند، آن گاه به صورت مسلسل شماره گذاری کرده، در فهرست نیز برای دسترسی به نسخه، شماره مسلسل آن را ذکر می کنند. ترتیب نسخه ها در اغلب کتاب خانه های ایران مانند کتاب خانه های: آیت اللّه مرعشی، دانشگاه تهران، ملک، وزیری یزد و... به همین شکل است.
ب. ترتیب بر اساس لغت کتاب؛
در این روش نسخه هایی را که لغت آن ها مشترک است، کنار هم قرار می دهند و ضمن تقسیم نسخه ها به فارسی، عربی، ترکی، اردو، انگلیسی و... هر دسته را به صورت مسلسل شماره گذاری می کنند. ترتیب نسخه های خطی کتاب خانه ملی ایران به این صورت است.
مشکلی که در این روش به وجود می آید تکرار شماره مسلسل ها است؛ بنابراین برای رفع این مشکل بایستی پس از شماره مسلسل نسخه، زبان آن نیز درج گردد. مثلاً گفته شود نسخه شماره 108 فارسی تا با شماره 108 عربی اشتباه نشود.
دشواری دیگری که در این روش وجود دارد، تعیین لغت برای برخی نسخه ها است؛ زیرا قرار دادن مجموعه هایی که مثلاً دارای چند رساله عربی و چند رساله فارسی است، در هر لغتی موجب نقض غرض می شود.
ج. ترتیب موضوعی
بر اساس این روش نسخه ها را ابتدا طبق موضوعات علمی آن ها تقسیم می کنند و آن گاه برای نسخه های هر موضوع شماره مسلسل جداگانه قرار می دهند.
این روش نیز مانند روش سابق دچار همان دو مشکل است؛ یعنی تکرار شماره مسلسل ها و ممکن نبودن تعیین موضوع برای نسخه هایی که بیش از یک رساله دارند. علاوه بر این برای برخی کتاب های تک نسخه ای نیز تعیین موضوع مشکل خواهد بود. نسخه های خطی کتاب خانه آستان قدس رضوی دارای ترتیب موضوعی است.
د. مجموعه سازی
طبق این روش نسخه ها را در مجموعه های مختلف مانند: مجموعه های اهدایی، خریداری شده و... قرار می دهند و برای هر مجموعه شماره مسلسل خاصی درج می کنند. ترتیب نسخه های خطی کتاب خانه مجلس شورای اسلامی، به این صورت است.
**آماده سازی نسخه برای فهرست
برای این که نسخه ای خطی برای فهرست نویسی آماده گردد چند کار باید صورت پذیرد:
1. شماره گذاری نسخه در مخزن؛ شماره نسخه قبل از فهرست باید در مخزن معین گردد و همان شماره در فهرست ذکر شود.
2. برگ شماری نسخه؛ نسخه خطی قبل از فهرست باید برگ شماری شده و برگ های آن شماره گذاری شود. در برگ شماری چند نکته را باید توجه نمود:
اول. در نسخه ها، برگ شماری یا ورق شماری مرسوم است، نه صفحه شماری؛ بنابراین برای هر ورق یک شماره قرار می دهند.
دوم. در برخی نسخه ها که شیرازه آن از بین رفته و برگ ها جا به جا شده است، ابتدا باید اوراق در جای اصلی خود قرار گیرد و سپس شماره گذاری شود.نسخه هایی که برگ های آن جا به جا شده و به همان صورت صحافی مجدد شده است، باید به جا به جایی برگ ها در فهرست اشاره شود.
سوم. در اول و آخر نسخه های خطی قدیم، چند برگ سفید برای حفظ نسخه قرار می دادند. هنگام برگ شماری، این برگ ها نیز باید شمارش شوند. شماره گذاری برگ هایی که در صحافی های جدید در اول نسخه ها قرار داده می شود، لازم نیست.
چهارم. سابقا که برگ شماری نسخه ها مرسوم نبوده است، برای حفظ ترتیب برگ ها، کلمه اول برگ بعدی را زیر آخرین سطر برگ سابق، در گوشه چپ می نوشتند. به این کار در اصطلاح نسخه شناسی «رکابه» می گویند. برای کنترل ترتیب برگ های نسخه، توجه به رکابه ها ضروری است.
3. تعیین رساله های مجموعه؛ برخی از نسخه های خطی دارای چند رساله اند که در اصطلاح به آن «مجموعه» می گویند. قبل از فهرست باید تعداد رساله های آن مجموعه را مشخص و آغاز و پایان هر رساله را تعیین کرد.
رده بندی اطلاعات به دست آمده
اطلاعاتی که از یک نسخه خطی به دست می آید به دو بخش اساسی تقسیم می گردد:
1. کتاب شناسی؛ این بخش شامل اطلاعاتی درباره کتاب و مؤلف است و منحصر در یک نسخه نیست.
2. نسخه شناسی؛ شامل اطلاعاتی است که به نسخه مربوط می شود و منحصر به آن است.
در اغلب فهرست ها ابتدا اطلاعات کتاب شناسی می آید و پس از آن اطلاعات نسخه شناسی درج می گردد. روش به دست آوردن این اطلاعات و کدهایی که باید در هر بخش به آن ها توجه شود، به شرح ذیل است:
کتاب شناسی
کتاب شناسی در فهرست نویسی نسخه های خطی از کارهای جانبی فهرست نگار است. هدف اصلی فهرست نگار معرفی نسخه و خصوصیات آن است و چون یکی از خصوصیات هر نسخه محتوای علمی و پدیدآورنده آن است، فهرست نگار به آن نیز می پردازد. به همین دلیل اگر کتابی را که فهرست نگار شناسایی می کند، در مصادر دیگر به تفصیل معرفی شده یا کتاب به چاپ رسیده و در دسترس همگان است، می تواند به ذکر مأخذ یا دادن مشخصات چاپی اثر اکتفا کند و نیازی به آوردن کتاب شناسی نیست. لکن باید توجه داشت که اگر نسخه موجود از نظر محتوایی با نسخه های چاپی متفاوت است، حتما باید ذکر نماید.
فهرست نگار اغلب با کتابی روبروست که یا منحصر به فرد است یا هنگام نوشتن فهرست، اطلاعی از انتشار یا معرفی آن در مصادر دیگر ندارد. در این گونه موارد فهرست نگار باید اطلاعات کتاب شناسی مربوط به اثر را، در حدّ توان ارائه دهد. نحوه نوشتن سرفصل هایی که در کتاب شناسی باید ذکر شوند عبارت اند از:
عنوان کتاب
عنوان کتاب یا نام اثر از مهم ترین اطلاعاتی است که هر فهرست نگار باید به آن توجه کامل کند؛ زیرا خواننده در وحله اول که می خواهد معرفی هر نسخه را مطالعه کند، به عنوان و نام اثر مراجعه و توجه می کند. بنابراین فهرست نویس باید در ذکر عنوان کتاب اهتمام تام نماید و امور زیر را در نظر بگیرد:
1. ذکر نام کامل کتاب؛ باید فهرست نویس نام کتاب را به صورت کامل نه تلخیص شده و مختصر در فهرست ذکر نماید.
2. ذکر عنوان مشهور یا نام های دیگر کتاب؛ برخی کتاب ها به چند نام مشهورند؛ بنابراین فهرست نویس پس از نام اصلی، باید عنوان های دیگر کتاب را نیز ذکر نماید.
3. رسم الخط عنوان؛ در ذکر عنوان کتاب باید رسم الخط آن به همان صورت اصلی که مؤلف انتخاب و نوشته است، نقل شود. مثلاً اگر نام کتاب عربی است با همان صورت عربی نقل شود و اگر فارسی است به همان شکل نوشته شود.
4. یقین به عنوان کتاب؛ محقق به عنوانی که برای کتاب انتخاب می کند باید یقین داشته باشد و بداند نام این کتاب واقعا همین عنوان است. بنابراین اگر کم ترین احتمالی درباره عدم صحت عنوان انتخاب شده دارد، باید درج نماید.
بهترین راه برای یقین به عنوان کتاب، مراجعه به مقدمه مؤلف است؛ زیرا اغلب مؤلفان در مقدمه کتاب خود نام اثر را ذکر نموده اند. به نام هایی که در عطف یا شیرازه کتاب یا صفحه اول نسخه نوشته شده است، نباید اعتماد نمود. اعتماد فهرست نگاران به این نوشته ها موجب ایجاد اشکالات و اشتباهات فراوان در فهارس شده است.
5. کتاب های مجهول العنوان؛ کتاب هایی که نام آن ها بر فهرست نگار روشن نشده است، فهرست نگار خود اسمی برای کتاب انتخاب می کند. اسم هایی که در این موارد انتخاب می شوند اغلب کلی و با اشاره به موضوع کتاب یا لغت آن است. مثلاً می نویسد رساله ای در فقه شیعی، رساله ای در نحو و... .
اشکالی که در فهارس نسخه های خطی در این زمینه به چشم می خورد، این است که فهرست نگاران برای عنوان هایی که خود انتخاب می نمایند، هیچ علامت و رمزی قرار نداده اند؛ از این رو خواننده نمی داند چه عنوانی یقینی و چه عنوانی را فهرست نگار انتخاب کرده است. برای جلوگیری از این اشتباه قراردادن عنوان انتخابی داخل کروشه، می تواند کمک خوبی برای خوانندگان و تمایز بین عنوان های یقینی و انتخابی باشد.
1 . الذریعه الی تصانیف الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، 16/373.
2 . الفهرست للندیم، ص 25.
3 . همان، ص 26.
4 . همان.
5 . همان، ص 46.
6 . همان.
7 . همان، ص 150 در گزارش آثار «ابن بشار».
8 . ذیل های مختلفی بر این کتاب نوشته شده که معروف ترین آن ها «ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون» تألیف اسماعیل پاشا بن محمد امین بغدادی است. اسماعیل پاشا مؤلفین ذکر شده در کشف الظنون را همراه آثارشان در کتابی با نام «هدیة العارفین فی اسما ء المؤلفین و آثار المصنفین من کشف الظنون» گرد آورده است. این دو کتاب همراه با اصل کتاب کشف الظنون در شش جلد به چاپ رسیده است که جلد اول و دوم اصل کشف الظنون و جلد سوم و چهارم ذیل کشف الظنون و جلد پنجم و ششم هدیة العارفین، تألیف اسماعیل پاشا است.
9 . فهرست بیرونی همراه با «رسالة المشاطة» تحقیق دکتر مهدی محقق با نام «فهرست کتاب های رازی» از سوی دانشگاه تهران در سال 1371 به چاپ رسید.
10 . مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1377، وزیری، 360 ص.
11 . کتاب خانه ابن طاووس، ص 66.
12 . همان، ص 95 و 96.
13 . فهرست کتاب خانه صدرالدین قونوی، تحقیق ایرج افشار، چاپ شده در مجله تحقیقات اسلامی، ویژه نامه دکتر عباس زریاب خویی، سال دهم ش دوم، ص 477 503.
14 . یادداشت های ملاصدرا، قم، انتشارات بیدار، 1377 ش، رقعی، 144 ص.