کار و تلاش مایه آبرومندی
کار، وسیله ای لازم برای کسب درآمد و ادامه زندگی و حفظ آبروست. انسان در زندگی خود ناگزیر از کار و فعالیت است. اگر جریان کار در زندگی بشر متوقف شود، فنای بشر قطعی است. رسول اللّه صلی الله علیه و آله از اوان خردسالی به کار و تلاش می پرداخت، در کودکی گوسفندان جد و عموی خویش را به صحرا می برد و در نوجوانی هم از فعالیت باز نماند. آن گاه که به جوانی رسدی، به تجارت و داد و ستد روی آورد. پس از نبوت نیز از کار و فعالیت دست برنداشت و هرگز چون شاهان نزیست. کار نبوت به نوبه خود بسیار پردامنه بود. در مدینه بخش اعظم عمر او، در سفرهای نظامی گذشت یا به امر تبلیغ مشغول بود. با این حال، با کار و تلاش بی وفقه از کوتاه ترین فرصت بهره بردرای می کرد. دقیقه ای از عمر پربارش را بیهوده سپری نکرد و زندگی صوفیانه و راهبانه را خلاف اسلام می دانست.
رسول گرامی، دیگران را نیز به کار و تلاش فرامی خواند و آنها را از سربار بودن نهی کرد. پس هر که بار زندگی خود را بردوش مردم می گذارد، از دیدار ایشان ملعون و مورد نفرت خدا بود: «مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقی کَلَّهُ عَلَی النّاسِ». ایشان بارها سفارش می کرد که از گوشه و کناره ها و اعماق زمین، روزی را طلب کنید: «أُطلُبُوا الرِّزْقَ مِن خَبایَا الأَرضِ».
در آموزه های قرآنی نیز آمده است که خداوند، زمین را رام انسان کرده تا بر روی آن به فعالیت و تلاش بپردازد و از روزی آن بهره گیرد: «هُوَ أَنْشَأَکُم فِی الْأَرضِ وَاستَعْمَرَکُمْ فِیها». (هود: 61) همچنین رسول اللّه صلی الله علیه و آله می فرمود:
مَنْ وَجَدَ ماءً و تُراباً ثُمَّ افْتَقَر فَأَبْعَدُهُ اللّه ُ.
کسی که آب و خاک دارد، ولی بر اثر نداشتن فعالیت گرفتار فقر می شود، از رحمت خداوند به دور است.
پیام متن:
رسول گرامی اسلام در طول زندگی خود همواره در کار و تلاش بود و هیچ گاه زحمت خود را بر دوش دیگران نمی نهاد.
طلب روزی حلال
پیامبر خدا درباره ارزش طلب روزی حلال می فرمود:
أَلْکادُّ عَلی عِیالِهِ کَالْمُجاهِدِ فِی سَبِیلِ اللّه ِ.
کسی که برای (هزینه) خانواده اش زحمت بکشد، مانند مجاهد در راه خداست.
آن بزرگوار، کار را سبب جلب محبت خداوند می دانست و می فرمود:
اِنَّ اللّه َ تَعالی یُحِبُّ أَن یَری عَبدَهُ تَعِباً فِی طَلَبِ الحَلالِ.
خداوند دوست دارد که بنده اش را در راه به دست آوردن روزی حلال، خسته ببیند.
البته ایشان زیاده روی در کار و فعالیت را هیچ گاه نمی پسندید و سفارش می کرد:
ماقَلَّ و کَفی خَیرٌ مِمّا کَثُرَ وَ أَلهی.
روزی اندک و کافی، بهتر است از روزی بسیار و بازدارنده از یاد خدا.
ناگفته پیداست هر کس باید به اندازه نیاز خانواده خود بکوشد و به اندازه شأن و موقعیت آنان به فعالیت بپردازد. پس در راه تأمین هزینه زندگی نمی توان کوتاهی کرد؛ زیرا رسول اللّه صلی الله علیه و آله در روایتی چنین می فرماید: «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَن ضَیَّعَ مَن یَعُولُ؛ ملعون است ملعون، کسی که هزینه خانواده خود را تأمین نمی کند».
ایشان در نیایش های خود می فرمود: «أَعُوذُ بِاللّه ِ مِنَ الْکَسَل وَ الْفَشَل؛ خداوندا! از بی کارگی و زبونی و تنبلی به تو پناه می برم».
پیامبر مهر و رحمت، همگان را به کار حلال و مشروع فرامی خواند و به کشاورزی که مادر مشاغل و مایه خیر و برکت است، سفارش می کرد.
پیام متن:
روزی حلال در پرتو تلاشی هم شأن با خانواده، در مکتب رسول اللّه صلی الله علیه و آله اهمیت بسیار داشت.
کار و تلاش؛ وسیله جلب رحمت الهی
پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله از روح سخاوتمندی بهره مند بود. با این حال، دوست نداشت کسی بدون عذر موجه، به تن پروری و تنبلی روی آورد و دست نیاز به سوی این و آن دراز کند. بنابراین، کسانی را که با این حالت نزد ایشان می رفتند، به کار کردن فرامی خواند. ایشان در کلامی راه گشا به همه مسلمانان سفارش می کند:
طَلَبُ الحَلالِ فَریضَةٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ.
کسب روزی و رزق حلال (با کار و کوشش)، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.
خدای متعال، انسان را به گونه ای آفریده است که از توانایی های ذاتی و استعدادهای فراوان خویش برای برآوردن نیازهای خود به نیکی بهره گیرد. به یقین، بهره مندی از امکانات رفاهی در زندگی فردی و اجتماعی که لازمه پرداختن به عبادت سالم و کامل است، تنها به میزان کار و تلاشی بستگی دارد که فرد یا اجتماع بر خود هموار ساخته است خداوند متعالی در قرآن می فرماید:
و اَنْ لَیْسَ لِْلإِنْسانِ إِلاّ ما سَعی وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ اْلأَوْفی. (نجم: 41)
همانا برای انسان، جز حاصل تلاش و کوشش او نیست و نتیجه کوشش او به زودی (در این جهان) دیده می شود. پس پاداش تمام تر (در آن جهان) به او خواهند داد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله در سخنی ارزش مند، کارجویان را به بهشت جاودان خویش بشارت می دهد و می فرماید:
مَنْ أَکَلَ مِن کَدِّ یَدِهِ حَلالاً فُتِحَ لَهُ اَبْوابُ الْجَنَّةِ یَدْخُلُ مِن اَیِّها شاءَ.
آن که از دست رنج خود می خورد، درهای بهشت به روی او گشوده خواهد شد و از هر دری بخواهد، وارد آن می شود.
همچنین رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، کار را وسیله جلب رحمت الهی می شمارد و می فرماید:
مَن أَکَلَ مِنْ کَدّ یَدِهِ نَظَرَ اللّه ُ اِلَیْهِ بِالرَّحمَةِ ثُمَّ لایُعَذِّبُهُ أَبَداً.
آن که از دست رنج خود می خورد، خدا به او با نظر رحمت می نگرد و هرگز او را عذاب نمی کند.
پیام متن:
کار و تلاش، سبب رشد و کمال آدمی، رحمت الهی، پاداش بی شمار اخروی و مورد تاکید خدا رسول اوست.
خرسندی رسول اللّه صلی الله علیه و آله از پیشه کارگری
در سیره عملی پیامبر گرامی اسلام آمده است، که وی روزی با یاران خود نشسته بود. جوان نیرومندی را دید که در اول صبح سرگرم کار و کوشش است. بعضی از حاضران گفتند: این جوان شایسته تمجید و ستایش بود، اگر نیروی جوانی خود را در راه خدا به کار می انداخت. پیامبر فرمود:
چنین نگویید. اگر این جوان کار می کند تا نیازمندی های خود را تأمین کند و به دیگران محتاج نباشد، در راه خدا گام برداشته است. همچنین اگر به نفع پدر و مادر ناتوان و کودکان خردسالش کار کند و آنها را از مردم بی نیاز سازد، باز هم در راه خدا قدم برداشته است.
«رسول اللّه صلی الله علیه و آله هرگاه کسی را می دید که توجه او را جلب می کرد و از وی خوشش می آمد، از دیگران می پرسید: آیا شغل و حرفه ای هم دارد؟ اگر گفته می شد که حرفه ای ندارد، حضرت می فرمود: از چشم من افتاد. می پرسیدند: چرا ای رسول خدا؟ و او می فرمود: چون اگر مؤمن حرفه ای نداشته باشد، دین خود را وسیله معاش قرار می دهد».
امام صادق علیه السلام نیز از پیامبر گرامی اسلام روایت می کند:
مَنْ باتَ کالّاً مِنْ طَلَبِ الْحَلالِ باتَ مَغفُوراً لَهُ.
هر کس شب را برای دست یابی به روزی حلال با خستگی به روز رساند، در حالی که آمرزیده شده، شب را به روز رسانده است.
حضرت رسول در حدیث دیگری فرموده است:
مَنْ اَکَلَ مِن کَدِّ یَدِهِ مَرَّ عَلَی الصِّراطِ کَالْبَرْقِ الْخاطِفِ.
کسی که از دست رنج خود بخورد، مانند برق درخشنده از روی پل صراط می گذرد.
پیام متن:
1. کار و تلاش، راه نزدیکی به خداوند، آمرزش گناهان و عبور از پل صراط است.
2. کار به انگیزه هایی درست، گام برداشتن در راه خداست.
3. در پیش رسول خدا کسی که بدون عذر، به کار و حرفه ای مشغول نبود، منزلتی نداشت.
کارآفرینی
«روزی به رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر رسید که یکی از مسلمانان انصار (اهل مدینه)، نیازمند و فقیر شده است. پیامبر به خانه او رفت و فرمود: در خانه چه داری؟ هرچه داری، بیاور و آن را کوچک نشمار. او یک فرش کم ارزش و یک کاسه آورد. پیامبر به مردم فرمود: چه کسی اینها را می خرد؟ شخصی گفت: من آنها را به یک درهم خریدارم. پیامبر فرمود: چه کسی بیشتر می خرد؟ شخصی آنها را به دو درهم خرید. پیامبر دو درهم را گرفت و به آن مسلمان فقیر داد و فرمود: با یک درهم آن زندگی روزانه ات را تأمین کن و با درهم دیگر، یک تیشه بخر. او رفت و تیشه ای خرید و نزد پیامبر آورد. پیامبر آن را محکم کرد و به او داد و فرمود: این تیشه را بگیر و به بیابان برای خارکنی برو. هیچ گاه کار را کوچک و ناچیز نشمار و در بیابان هرگونه تیغ و خار و هیزم دیدی، جمع آوری کن و به فروش برسان. او پانزده روز به همین کار ادامه داد و هیزم جمع می کرد و به شهر می آورد و می فروخت. پس از آن، زندگی اش از همین راه سامان گرفت و خرج زندگی خود و خانواده اش را تأمین کرد. پس پیامبر به او فرمود: این کار برای تو بهتر از آن است که (صدقه بگیر شوی و در نتیجه) در روز قیامت وارد محشر شوی، در حالی که در چهره ات خراش صدقه باشد».
رسول بزرگوار اسلام در سخنی دیگر همگان را برای رهایی از فقر و نداری، به کار و فعالیت فرامی خواند و پی آمدهای فقر را چنین یادآور می شود: «اَلْفَقرُ سَوادُ الْوَجْهِ فِی الدّارَینِ؛ فقر و ناداری، روسیاهی دو جهان است».
مردی نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد و گفت: دو روز است غذا نخورده ام. حضرت فرمود: برو از بازار برای خودت روزی طلب کن. روز دیگر آمد و گفت: «یا رسول اللّه ! دیروز به بازار رفتم، ولی چیزی پیدا نکردم و دیشب بدون غذا خوابیدم. حضرت باز هم فرمود: «عَلَیک بالسُّوق؛ به بازار برو.» روز سوم نیز که همان پاسخ را شنید، حرکت کرد و به سوی بازار روانه شد. کاروانی آمده بود. او در فروش اجناس، به افراد آن کاروان یاری داد و در پایان، سهمی از سود متاع خویش به او دادند. بار دیگر نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: چیزی پیدا نکردم. حضرت فرمود: چرا، من آگاهم به تو چیزی دادند. گفت: بلی. پیامبر فرمود: چرا دروغ گفتی؟ آن مرد گفت: البته شما راستگو هستید. می خواستم ببینم آیا شما از عمل مردم باخبرید! همچنین خواستم از شما هم چیزی بگیرم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
راست گفتی، هر کس بی نیازی بورزد، خدا او را بی نیاز کند و هر کس دری از درخواست به روی خود باز کند، خداوند هفتاد در از فقر را به روی او بگشاید که امکان بسته شدن بر آن نیست. صدقه بر کسی که بی نیاز است و کسی که با سلامتی اعضا می تواند نیاز خود را برطرف کند، حلال نیست.
همچنین آن حضرت بارها می فرمود: «کُلوا مِنْ کَدِّ أَیْدیکُمْ؛ از دست رنج خود بخورید».
پیام متن:
از دست رنج دیگران استفاده کردن، مایه شرمساری در دنیا و آخرت و بهره گیری از حاصل کار و تلاش خود، مایه کمال و سربلندی در دنیا و آخرت است.
منزلت کارگر در نگاه پیامبر
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله احترام و جایگاه ویژه ای برای کارگران در نظر می گرفت. ایشان معتقد بود که هر کسی بنا به موقعیت خود، می تواند در کار خاصی توفیق بیشتر بیابد. رسول مهربانی و رحمت در این باره می فرماید: «همه شما کار و کوشش کنید، ولی متوجه باشید که هرکس برای کاری آفریده شده است و آن را به سهولت انجام می دهد».
هرگاه کسی در کاری که مهارت داشت، فعالیت می کرد، حضرت به نیکی، او را احترام می گذاشت. در بیان شرافت و عزت کارگران همین بس که رسول اکرم صلی الله علیه و آله با افتخار، بر دستشان بوسه زد. می گویند پس از آنکه پیامبر از جنگ «تبوک» بازگشت، سعد انصاری به پیشواز آن حضرت شتافت و با حضرت دست داد. پیامبر به او فرمود: دستت چه شده که چنین زبر و خشن است؟ سعد گفت: ای رسول خدا! با طناب و بیل کار می کنم و درآمدی برای خرج زندگی خود و خانواده ام کسب می کنم. ازاین رو، دستم خشن شده است. حضرت دستان سعد را در دست های مهربان خویش گرفت و آنها را بوسید و فرمود: «این دستی است که آتش دوزخ به آن نمی رسد».
تنبلی و تن پروری، مسئله ای بود که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله همواره مردم را از آن برحذر می داشت و درباره پرهیز از این کار و روی آوری به کار و تلاش می فرمود: «اِنّ اللّه َ یُبغِضُ الشّابَّ الفارِغَ؛ خداوند، جوان بی کار را دوست نمی دارد».
پیام متن:
پیامبر کارگران را بسیار ارج می نهاد، بر دست کارگر بوسه زد و همگان را به کار متناسب با شأن و توان خود سفارش می کرد.
پرهیز از سستی و تنبلی
همان گونه که کار و تلاش، نردبان پیشروی آدمی به قله سرافرازی و نیک بختی است، تنبلی و بی تحرکی نیز استعدادهای نهفته در نهاد انسان را به ضعف و نابودی می کشاند. تنبلی و کاهلی، دین و دنیای آدمی را نیز به مخاطره می اندازد. ازاین رو، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در دعایی از خداوند چنین می خواهد:
وَ امْنُنْ عَلْینا بِالنِّشاطِ وَأَعِذنا مِنَ الْفَشَلِ وَالْکَسَلِ وَالْعَجزِ وَالْعِلَلِ وَالضَّرَرِ وَالضّجَرِ وَالمَلَل.
خدایا! نعمت کوشایی و سرزندگی را به ما ارزانی دار و ما را از سستی، تنبلی، ناتوانی، بهانه جویی، زیان و دل مردگی و ملال خاطر محفوظ بدار.
افراد تنبل و بی اراده، بیشتر کارها را بی سبب به تأخیر می اندازند و بر انجام دادن آن در زمان معین، سستی می ورزند. در نتیجه، سبب از میان رفتن فرصت ها و تباهی عمر خود می شوند. پس آن گاه به پشیمانی می افتند. این گونه انسان ها برای رهایی از این گرفتاری بزرگ، باید از خداوند بخواهند که به آنها تلاش و نشاط پایدار و روبه رشد ببخشد. پیامبر اسلام، ویژگی های انسان تنبل را چنین برمی شمارد:
عَلامَةُ الْکَسلانِ اَرْبَعَةٌ: یَتَوانی حَتّی یُفرِّطَ وَ یُفَرِّطُ حَتّی یُضَیِّعَ وَ یُضَیِّعُ حَتّی یَأثمَ وَ یَضْجَرَ.
نشانه های تنبل، چهار چیز است: به اندازه ای (در کار) سستی می ورزد که به کندی و تفریط می گراید و چنان کندی می کند که (اصل کار را) فرومی گذارد و چندان فروگذاری می کند که گنه کار و دل مرده می شود.
پیام متن:
تنبلی، سبب پژمردگی روحی انسان، از دست دادن فرصت ها و تباهی عمر می شود. خدا و رسولش نیز چنین صفتی را نکوهیده می دانند.
