در گفت وگو با
آیت الله محمدمهدی آصفی
فقه اهل بیت(ع): اندیشه تدوین دایرة المعارف فقهی در عالم اسلام از چه زمانی مطرح شده واین کار چه ضرورتی دارد؟
آیت الله آصفی: تا آن جا که در حافظه دارم تقریبا نیم قرن است که فقهای اسلام به فکر تدوین دایرة المعارف فقه اسلامی هستند. به چند دلیل، فقهای مسلمین دراین مدت نسبت به این مساله اهتمام کرده اند: یکی، مساله منظم کردن و جمع آوری ثروت بسیار با ارزش فقهی که به دست فقهای اسلام در این یک هزار و دویست یا سیصد سال تدوین شده است.
دوم، مساله تسهیل زبان فنی فقه است. این علم مانند هر علم دیگر برای خود زبان فنی دارد. زبان فنی فقه برای هرکسی قابالآستفاده نیست و طبقه مخصوصی از این زبان استفاده می کنند.
دایرة المعارف این زبان را برای طبقه تحصیل کرده تا اندازه ای آسان و قابالآستفاده می کند.
دلیل سوم، آن که دایرة المعارف می تواند به فقه ترتیب جدیدی بدهد. معروف است که دایرة المعارف متفرقات را جمع می کند، مجتمعات را متفرق می کند، این کار دایرة المعارف است. ممکن است چهل، پنجاه عنوان که در کتاب حج یک جا جمع است درچهل، پنجاه جای مختلف از دایرة المعارف و در حروف متعدد متفرق بشود و ممکن است یک بحث که در چند باب فقه می آید، دریک جا جمع بشود؛ مثلا فقها از عدالت در باب نماز، قضا، شهادت و... بحث می کنند.
وقتی در دایرة المعارف کلمه «عدالت» آورده می شود باید این بحث هایی را که در ابواب فقهی مختلف متفرقند، در یک جا جمع کرد.
به نظرم می رسد که حدود چهل سال پیش یا بیشتر، نخستین گام را در دمشق برداشتند. آن وقت ائتلافی میان سوریه و مصر بود که این دو کشور از لحاظ اداری و سیاسی یک کشور به حساب می آمدند. دایرة المعارفی نوشتند که به نام «موسوعه جمال عبدالناصر» معروف شد و تاکنون بیست مجلد از آن چاپ شده ولی هنوز از حرف «الف» خارج نشده است.
همزمان با آن با کمی تاخیر در کویت با امکانات وسیع تر دایرة المعارفی تاسیس شد که وسیع تر از دایرة المعارف اول بود و پیشرفت بهتری داشت ولی دایرة المعارفی که به نام جمال عبدالناصر بود، فقه مذهب اهل بیت(ع) را هر چند به نحو بسیار فشرده و خلاصه آورده بود ولی در دایرة المعارفی که در کویت از سوی دولت کویت تاسیس و تالیف شد مطلقا مکتب اهل بیت(ع) آورده نشد.
حدود سی سال پیش در کویت بودم که با شیخ احمد مصطفی الزرقا که فقیهی دانشمند ویکی از اعضای مؤسس دایرة المعارف فقهی کویت بود صحبت کردم فکر می کنم فوت کرده باشد؛ چون سی سال پیش پیرمردی مسن بود به ایشان گفتم: این کار بسیاربزرگی را که شما شروع کردید یک نقص بزرگی دارد. شما فقه اهل بیت(ع) را مطلقا فراموش کردید و نامی از فقه اهل بیت نیاوردید.ایشان قول داد که این مساله را با مسؤولین رده بالا مطرح کند ولی بعد از آن اثری دیده نشد و این دایرة المعارف همچنان بی توجه به فقه اهل بیت منتشر می شود. بالاخره با تمام این کارها جای یک دایرة المعارفی که فقه اهل بیت را مطرح کند به طور جدی در جهان اسلام خالی بود. به اصطلاح در کتابخانه فقهی معاصر، جای یک دایرة المعارف وسیعی که منعکس کننده عمق و وسعت فقه اهل بیت(ع) باشد، به طور محسوس، خالی بود.
فقه اهل بیت(ع): ویژگی ها و امتیازات فقه اهل بیت(ع) چیست؟
آیت الله آصفی: فقه اهل بیت ویژگی های مخصوصی دارد که شاید در مکاتب دیگر یافت نشود. این مکتب فقهی مستقیما فقه را ازمنبع اهل بیت(ع) می گیرد؛ یعنی ثقل دومی که پیغمبر(ص) معین کرده بود. فقهای مکتب اهل بیت(ع) فقه را بعد از کتاب خدا و حدیث رسول خدا مستقیما از این منبع می گیرند. دیگر این که این فقه قدرت تفریعی فراوانی دارد. من تا حدودی در فقه مذاهب، مطالعاتی دارم. درفقه شافعی، حنفی، حنبلی و مالکی و همچنین در فقه زیدی و ظاهری مطالعاتی دارم. می توانم با یقین بگویم قدرت تفریعی که در فقه اهل بیت(ع) هست، در هیچ یک از اینها نیست. مثلا نگاه کنید در آن فروع علم اجمالی که صاحب عروه در خلل نماز می آورد عقالآین فقیه تا کجا کار و تلاش نموده و تفریعات را جمع کرده. تفریعات فقه اهل بیت به این فقه توسعه زیادی می دهد و قدرت فقه را در اشتقاقات و استنباط نشان می دهد.
همچنین ثروت عظیم فقهی ما باید به گونه ای شایسته به دنیا و فقهای مذاهب اسلامی نشان داده شودو یک دایرة المعارف می تواند منعکس کننده میراث فقهی عظیم مکتب اهل بیت(ع) باشد.
امتیاز دیگری که مکتب اهل بیت دارد، انفتاح اجتهاد است. باب اجتهاد در دیگر مذاهب اسلامی متاسفانه به دلایل سیاسی بسته شده است و اجتهاد در مذاهب معینی چهار مذهب معروف متوقف شد. ولی در مکتب فقهی شیعه از روز اول، اجتهاد به طور جدی معمول بود تا به امروز و به هیچ وجه حرکت اجتهاد متوقف نشد، حتی ما فقهای بزرگی مثل شیخ طوسی داریم که در هزار سال پیش تااندازه زیادی فقهای قبل و بعد از خود را تحت الشعاع قرار داد ولی با آن مقام و عظمتی که شیخ طوسی داشت حرکت اجتهاد متوقف نشد و فقهایی که بعد از او آمدند در آرای فقهی، متکی بر مکتب شیخ نشدند.
همچنین در دوران معاصر ما یا قبالآز آن دو فقیه بزرگوار داریم که فقهای قبل و بعد از خود را تا اندازه ای تحت الشعاع قرار داده اند: یکی صاحب جواهر و دیگری شیخ انصاری. این دو فقیه بسیار بزرگ و تاثیر گذار بودند ولی ما در تاریخ معاصر فقهی خودمان به هیچ وجه نمی بینیم که حرکت علمی فقه و اصول پس از این دو فقیه بزرگوار متوقف شده باشد.
مکتب فقهی اهل بیت امتیازات فوق العاده ای دارد و به تمام معنا از لحاظ علمی یک مکتب قانونمند است. مثلا در هیچ مکتبی نداریم که میان امارات و اصول، ترتیب طولی بدهند و اینها را در عرض هم نگذارند، اما در مذاهب فقهی دیگر چنین نیست. فقهای ما اصول وامارات را در دو ردیف کاملا ممتاز از هم قرار می دهند و یکی را حاکم بر دیگر قرار می دهند. ما چنین قانونمندی در تربیت ادله را در مکاتب دیگر به هیچ وجه نداریم.
همچنین تقسیم بندیهایی که در ادله و احکام و عناوین صورت گرفته از قبیالآدله اولی و ثانوی، احکام اولی و احکام ثانوی، عناوین اولی و عناوین ثانوی، احکام واقعی و احکام ظاهری از اختصاصات و امتیازات فقه شیعه است. این تفصیلات فقهای ما، مبنای استنباط واجتهاد را به طور جدی قانونمند می کند. همان طور که یک ریاضی دان روی اصول ریاضی سیر می کند، فقهای ما مخصوصا فقهای معاصر، حرکت فقهی را روی قانون خاصی می برند. این قانونمندی اگر در اختیار مکاتب دیگر قرار بگیرد، فقه اسلامی را بسیار غنی می کند.
فقه اهل بیت(ع): آیا دایرة المعارف در ساده سازی زبان فقهی نیز می تواند مؤثرباشد؟
آیت الله آصفی: ما ثروتی داریم که متاسفانه به دو دلیالآین ثروت فقهی ما از مکاتب فقهی معاصر و از کتابخانه های فقهی معاصر پنهان مانده است و در این کتابخانه ها آنچنان که باید حضوری ندارد:
اول، زبان فقهی است که به آسانی برای دیگران قابل فهم نیست. یادم هست یکی از فقهای معاصر ما از اهل تسنن، در صدد شد که بحث مستقلات عقلی و غیر مستقلات عقلی را که یکی از امتیازات فقه شیعه است، موضوع دکترایش قرار دهد؛ یکی از مشکلات بزرگی که با آن مواجه شد، زبان فقهی بسیار دشوار فقه ما بود. فکر می کنم این مشکلات زبان فقهی و مشکل هر زبان فنی، یک امربسیار طبیعی است. بالاخره هر فنی و هر علمی، یک زبان مخصوص به خود دارد که هر چه آن علم پیشرفت بیشتری بکند و فنی تربشود آن زبان مشکل تر می شود. شما نمی توانید کسی را پیدا کنید که تحصیلاتش در سطح عالی باشد ولی تخصصی در فیزیک نداشته باشد اما بتواند زبان فنی فیزیک دانان را به راحتی بفهمد. زبان فنی، مشکل هر علمی است ولی بالاخره ما برای این که فقه خودرا به مکاتب فقهی دنیا معرفی کنیم باید سعی کنیم این زبان فقهی را آسان کنیم تا دیگران بتوانند در سطح معقولی این زبان فنی رابفهمند. دایرة المعارف فقه ضمن تدوین مجدد محتوای مطالب، زبان فقهی را نیز تسهیل می کند.
مشکل دوم: تحقیق و چاپ کتاب های فقهی ماست. کتاب های عظیم فقهی ما مثل حدائق، جواهر، ریاض، مسالک و مدارک تا مدت ها به صورت مصحح و محقق چاپ نشده بود. الحمدالله الان این نقیصه تا اندازه زیادی رفع شده است.
با برطرف شدن این دو نقص می توان فقه اهل بیت را با عمق حقیقی خودش و با غنای بالایی که مکتب فقهی معاصر اهل بیت دارد به دنیانشان بدهیم.
فقه اهل بیت(ع): در تدوین هر دایرة المعارف چه مراحلی را باید طی کرد؟
آیت الله آصفی: تدوین دایرة المعارف، چهار مرحله دارد:
مرحله اول: عنوان شناسی است که کار علمی بسیار مشکلی است که تلاش فراوانی می خواهد. عنوان شناسی و تشخیص عناوین واشتقاق آنها که در فقه و اصول متفرق هستند.
مرحله اول باید طوری در دایرة المعارف به انجام برسد که احتیاج نداشته باشیم مستدرکاتی بر آن بیفزاییم.
مرحله دوم منبع شناسی است یعنی این عناوین را در میان منابع پیدا کردن که بعد از عنوان شناسی، کار بسیار مشکلی است. به عنوان مثالآگر عنوان «قبله» را خواستیم درمنابع پیدا کنیم، بدانیم در چند جا هست، در باب صلاة، اموات و صید و ذباحه از قبله بحث شده است. در این مرحله محققین متخصص باید عناوینی را که در مرحله اول تعیین شده است درمیان منابع و مواطن متون فقهی پیدا کنند.
مرحله سوم مرحله استخراج و تدوین متن مقالات است. پس از آن که عناوین، انتخاب شده و منابع آن نیز تعیین شده، کار علمی نگارش مقالات آغاز می شود. مرحله اساسی کار همین است. محققی که روی یک عنوان کار می کند باید دقیقا متوجه باشد که منعکس کننده عمق و غنای فقه اهل بیت است. باید بداند که می خواهد حاصل زحمات چندین قرن فقهای شیعه را در قالب یک مقاله با قلم روان و زبان ساده تحریر کند. منظورم از زبان ساده، زبان همه کس فهم نیست. اگر بخواهیم عمق و غنای فقه اهل بیت(ع) را به زبانی که همه آن را بفهمند بنویسیم، غیر ممکن است، ولی باید به زبانی باشد تا کسانی که با این علم آشنایی دارند و یا فقهای مذاهب دیگر آن رابفهمند و این کار بسیار مشکلی است.
باید سعی کرد تدوین مطالب و نظم و تسلسل مباحث به نحوی باشد که نه زیادی توسعه پیدا کند که به عنوان یک بحث فقهی مطرح بشود و نه آن قدر فشرده باشد که نتواند همه بار علمی موضوع را نشان بدهد.
تشخیص حجم هر مقاله، کار مشکلی است. ممکن است، فقیهی روی عنوانی کارکند و به قدری آن را توسعه بدهد که از حد دایرة المعارف خارج بشود. من بحث صدقه را دیدم. فکر می کنم حجم آن زیاد است. باید مقداری فشرده تر باشد.
عناوین به طور کلی باید در حد متوسطی باشند که با دایرة المعارف سازگار باشد و در عین حالآن قدر فشرده نشود که عمق و غنای اهل بیت را نشان ندهد.
مرحله چهارم، ارزیابی نهایی است. اهمیت این مرحله کمتر از مرحله سوم نیست و باید بسیار مورد توجه قرار گیرد. مقاله در مرحله چهارم به دست فقیه می رسد و باید آن را ارزیابی محتوایی کند. ارزیابی محتوایی و مراجعه نهایی فقط این نیست که صحت و سقم مطالب تشخیص داده بشود، بلکه مهم در این مرحله، اصلاح متن و انسجام بخشیدن به مباحث است.
اگر بحث هایی بسیار ساده نوشته شده به طوری که نشان دهنده عمق فقه نیست، باید برای اصلاح و تکمیل، ارجاع داده شود. اگر در بحث ها از زبان فنی بسیار استفاده شده، باید در این مرحله زبان مقاله، تسهیل گردد.
خلاصه، اگر چه ممکن است دهها یا صدها محقق در تالیف دایرة المعارف شرکت داشته باشند، اما سطح علمی و متن و سبک نگارش مقالات دایرة المعارف باید چنان یکدست و هماهنگ باشد که خواننده احساس کند همه این متن عظیم را یک نفر نوشته است.
فقه اهل بیت(ع): ارزیابی جناب عالی از جلد اول دایرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت چیست؟
آیت الله آصفی: مقام معظم رهبری حفظه الله تعالی نسبت به مساله فقه اهل بیت(ع) عنایت فوق العاده ای دارند. با امر ایشان واهتمام و اشرافی که آیت الله هاشمی شاهرودی سلمه الله داشتند، مؤسسه وسیع دایرة المعارف فقه شروع به کار کرد و امروز ماشاهد نخستین ثمره این مجموعه عظیم هستیم. تاکنون کارهای فراوانی شده و عناوین زیادی تحقیق شده که جلد اوالآن بیرون آمده است. دست اندرکاران تالیف دایرة المعارف به خوبی می دانند که تدوین دایرة المعارف کار بسیار مشکلی است. همان طور که عرض کردم، نوشتن دایرة المعارف مستلزم داشتن اطلاعات وسیعی در منابع و ابواب فقهی است.
به عنوان نمونه بحث اوانی در همین مجلد اول به طور وسیعی آمده و خوب هم بحث شده. انصافا بحث اوانی در این مجلد می تواندنمونه ای برای مقایسه میان دایرة المعارف های موجود باشد. بحث اوانی در دایرة المعارف جمال عبدالناصر و دایرة المعارف کویتیه هم هست. می توان غنای مکتب فقهی شیعه را از خلالآین چند مرحله در مجلد اول به طور روشن نشان داد.
این بحث در فقه در جاهای متعدد بحث شده: در طهارت، وضو، مطاعم و مشارب، زکات، غصب، در اصول، علم اجمالی و تزاحم.
درمواضع متعدد، دست اندرکاران دایرة المعارف برای کار مستوفی روی یک عنوان باید اطلاع وسیعی از منابع و ابواب فقهی داشته باشند که البته امروز با کمک نرم افزارهای رایانه ای این کار آسان شده ولی باز بسیار کار مشکلی است و زحمت و تلاش فراوانی می خواهد. الحمدالله این کار شروع شد و امیدواریم آثار و برکات زیادی داشته باشد.
بحمدالله مؤسسه وسیعی به امر رهبر معظم انقلاب برای این منظور اختصاص داده شده است و از امکانات گسترده ای هم برخورداراست. امیدواریم این اثر بتواند فقه اهل بیت را با همه غنای آن با تدوین جدید و در هیئت دایرة المعارفی به دست فقهای معاصر ازمذاهب مختلف برساند. همچنین امیدواریم این دایرة المعارف بتواند فقه ما را با همه عمق و گستردگی آن در دسترس عموم اهل فرهنگ و دانش که متخصص در فقه نیستند، نیز قرار بدهد.
امیدواریم ان شاء الله این کار عظیمی که در حوزه علمیه بزرگ قم و با همیاری و همفکری علما و محققین شروع شده است با توفیقات الهی و توجهات حضرت ولی عصر(عج) در مدتی نسبتا کوتاه حدود بیست سال به نحو احسن، به انجام برسد.
از این که این فرصت را به من دادید تا در باره این دایرة المعارف سخن بگویم متشکرم و توفیقات همه برادرانی را که در این کار عظیم همکاری کردند از خداوند متعال می خواهم. و الحمدالله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطیبین الطاهرین.