بیمارستان های مهم طب سنتی در ایران

1. بیمارستان و دانشگاه جندی شاپور (1)

شهر جنتاشاپیرتا (به معنی باغ های زیبا) در زمان آریایی ها بنیانگذاری شد. در سال 260 میلادی، شاپور اوّل پادشاه ساسانی پس از شکست دادن رومی ها و تصرف انطاکیه، عدّه ای از اسرای رومی را موظّف ساخت تا در محل جنتاشاپیرتا شهر جدیدی بسازند. وی هنرمندان و دانشمندان انطاکیه را به این شهر منتقل کرد و بدین وسیله پایه ی تأسیس یک مرکز علمی بزرگ ریخته شد. در یک اعلام همگانی، شاپور بیان کرد که هر کس شور دانش در سر دارد به جندی شاپور بیاید و در همان 5 سال اوّل، از بسیاری از کشورها افرادی به جندی شاپور آمدند.
وی در انتخاب استادان دقّت و موشکافی زیادی به خرج می داد و قبل از انتخاب استادان برای تدریس، هر استاد جدید باید در مجلسی با دانشمندان و استادان دیگر به مناظره می نشست. خود شاپور هم تا جایی که توانایی داشت در مناظرات شرکت می کرد و اگر فردی سربلند از این مناظره بیرون می آمد، لباس مخصوص استادی بر تن او استوار می گشت.
در جندی شاپور طب، فلسفه، ریاضیات، نجوم، الهیات و مقدمات هر یک از علوم مذکور تدریس می شد. بنابر شواهد تاریخی، کتابخانه ی این دانشگاه دارای 295 اتاق بزرگ بود که 500 هزار جلد کتاب ایرانی، سریانی، هندی، پهلوی و یونانی در مکان های خاص در آن نگهداری می شد.
در دانشگاه طب جندی شاپور برای نخستین بار طب بقراطی به صورت علنی تدریس می شده و اکثر مدرسین طب در این دانشگاه در ابتدا یونانی بوده اند. اوج فعالیت بیمارستان و دانشگاه، در زمان انوشیروان ساسانی بوده است. در این زمان کتاب های زیادی از زبان های مختلف، به زبان رسمی آن دوران (پهلوی) ترجمه شد و در اختیار اساتید و دانشجویان قرار گرفت و بدین ترتیب در جندی شاپور مکتب پزشکی نوینی ایجاد گردید که آمیخته ای از طب ایرانی، یونانی و هندی بود.
پزشکان جندی شاپور روش های درمانی خود را با روش های درمانی سایرین مقایسه، تکمیل و اصلاح می کردند و اصول و تجاربی را که از این طریق بدست می آوردند، ثبت و ضبط می کردند. به دلیل اهمیت دانشگاه و بیمارستان جندی شاپور، دانشجویان طب از سایر کشورها به ایران می آمدند و بدین طریق مبادله ی اطلاعات پزشکی و گیاهان دارویی بین ایران و سایر کشورهای جهان افزایش یافت. پزشکان زیادی در جندی شاپور خدمت می کردند که از مهم ترین آنها می توان از خاندان بختیشوع، خاندان ابن ماسویه و خاندان حُنین نام برد.
پس از حمله اعراب به ایران و سپس تأسیس بیمارستان بغداد و انتقال پزشکان مجرب ایرانی توسط خلفا به بغداد، روز به روز از اهمیت بیمارستان جندی شاپور کاسته شد، تا جایی که در زمان خلفای عباسی بدون کمک مالی حکومت، توسط تعدادی از پزشکان ایرانی اداره می شده است. این بیمارستان نقش بسزایی در پیشرفت علوم پزشکی آن زمان داشت به طوریکه تمامی بیمارستان هایی که در شرق ایران و در ممالک اسلامی دیگر به دست ایرانیان ساخته شد، به تقلید از این بیمارستان بزرگ بوده است.

2. بیمارستان بغداد

همان گونه که قبلاً اشاره شد، در قرن دوم هجری، بغداد مرکز حکومت اسلامی- با جذابیت ها و امکانات زیادی که در آن وجود داشت- پزشکان جدید را به سوی خود جذب می کرد. همچنین با توجه به اینکه خلفای عباسی برخی پزشکان جندی شاپور را به بغداد فراخوانده بودند، به تقلید از بیمارستان جندی شاپور، بیمارستان هایی در شهر بغداد ساخته شد که روند آموزش و درمان در آنها مشابه بیمارستان جندی شاپور بود. قدیمی ترین آنها بیمارستانی بود که به امر منصور، دومین خلیفه عباسی ساخته شد.
البته بغداد در دوره های بعدی هم دارای بیمارستان هایی بوده است. یکی از معروف ترین آنها بیمارستانی بود که عضدالدوله دیلمی در سال 982 میلادی در بغداد بنا کرد. ریاست این بیمارستان بر عهده جبرئیل، پزشک معروف شیرازی بود. این بیمارستان دارای تجهیزات کامل و داروخانه بود که داروهای آن از سراسر دنیا جمع آوری شده بود و داروسازان ایرانی در آنجا مشغول به ساخت داروهای ترکیبی بودند. مانند امروز، معالجه ی بیماران به دو شکل سرپایی و بستری انجام می شد. تخصّص در میان پزشکان تشویق می شد و کارورزی متداول بود. دفتری هم برای صدقات و وجوه بریه وجود داشت. نوعی از خدمات پرستاری هم در این بیمارستان وجود داشته است.

3. بیمارستان ری

این بیمارستان در قرن 3 و 4 هجری در ایران دایر بوده است و زکریای رازی مدتی ریاست آن را برعهده داشته است.(2) متأسفانه از جزییات و قسمت های مختلف آن اطلاعات زیادی در دست نیست.

4. بیمارستان زرند

مؤسس این بیمارستان "عمرو بن لیث صفاری" است. چون دوران حکومت وی کوتاه بوده، نمی توان گفت که این بیمارستان چند سال دوام داشته است. ولی به نظر می رسد که بیمارستان های ری و زرند قدیمی ترین بیمارستان های ایران پس از ظهور اسلام باشند.

5. بیمارستان اصفهان

این بیمارستان در قرن 4 هجری قمری دایر بوده و به احتمال زیاد در زمان آل بویه پایه گذاری شده است. "ابن مندویه اصفهانی" از پزشکان بزرگ ایران، کتابی را تألیف کرده و در این بیمارستان به تدریس آن به دانشجویان پزشکی می پرداخته است.

6. بیمارستان نیشابور

مؤسس آن "محمّد بن ابراهیم نیشابوری"، ابتدا در مکّه فقه می خوانده ولی پس از بازگشت به موطن خود به تأسیس این بیمارستان اقدام کرد. پس از او "خواجه نظام الملک" بیمارستان بزرگی در نیشابور تأسیس کرد که پس از حمله مغول ها این بیمارستان نابود گردید و اثری از آن به جا نماند.

7. بیمارستان مرو

از جزئیات این بیمارستان اطلاعات زیادی در دست نیست. "عیسی بن ماسه" پزشک حاذق قرن دوم هجری در این بیمارستان خدمت می کرده است.

8. بیمارستان های شیراز

چنانکه اسناد تاریخی نشان می دهند، اوّلین بیمارستان شیراز در دوره عضدالدوله دیلمی در قرن چهارم(هـ.ق) ساخته شد. عضدالدوله در بغداد نیز بیمارستان بزرگی ساخت. این بیمارستان در وسط شهر شیراز بنا شده بود و در آن از کلّیه ی ابزار پزشکی و انواع داروها استفاده می شد. پزشکان این بیمارستان در منطقه ی خاصی که به دستور عضدالدوله دور از هیاهوی شهر ساخته شده بود، در رفاه و آسایش زندگی می کردند و هر ماه، حقوق معینی دریافت می کردند. از پزشکان بزرگ این بیمارستان می توان از ابوالعلا شیرازی (طبیب ارتش عضدالدوله)، ابن عجیم و ابوماهر شیرازی (استاد علی بن عباس مجوسی اهوازی) نام برد. خود اهوازی نیز در این بیمارستان به طبابت پرداخته است. بیمارستان عضدی شیراز در دوره های بعد نیز به کار خود ادامه داد، امّا در دوره ی سلجوقیان به سبب بلایای طبیعی رو به ویرانی نهاد.
از دیگر بیمارستان های بزرگ شیراز که در دوره ی اتابکان ساخته شد (686-543هـ.ق)، می توان از بیمارستان مظفری نام برد. این بیمارستان در دوره های بعدی توسط "خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی" وزیر دانش دوست ایلخانیان بازسازی شد.
شیراز در دوره های بعدی نیز دارای بیمارستانهایی بوده است.

پی‌نوشت‌ها:

1- موقعیت فعلی در 18 کیلومتری جنوب شرقی دزفول و 50 کیلومتری شمال غربی شوشتر
2- زکریای رازی قبل از ریاست بیمارستان ری، مدتی ریاست بیمارستان بغداد را بر عهده داشته است.

منبع مقاله :
شمس اردکانی، محمدرضا.[و دیگران]؛ (1387)، مروری بر تاریخ و مبانی طب سنتی اسلام و ایران، تهران: ملائک، چاپ اول