واکاوی آسیب های فرهنگی علیه زنان (قسمت اول)

چکیده:

از جمله مباحث اساسی جامعه شناختی دوران معاصر، شناسایی و نقد وضعیت جامعه یا به عبارتی آسیب شناسی اجتماعی است. از دیدگاه اغلب صاحبنظران ارتباطات، ابزارهای فرهنگی و رسانه های جمعی اعم از نوشتاری، دیداری و شنیداری قادرند به واسطه انتشار محتوا، تصاویر و اصوات مخرب، آسیب هایی فرهنگی را تولید یا بازتولید نمایند. در این نوشتار بدون انکار توانمندی ابزارهای فرهنگی و وسائل ارتباط جمعی در تثبیت ارزش ها و هنجارهای متعالی، مصادیق آسیب زا و منفی این کالاها بر علیه زنان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است و در شماره آتی علل و پیامدهای چنین روندی تبیین خواهد شد.

واژگان

آسیب فرهنگی، ارتباطات، زنان، نماد، کالاهای فرهنگی، انحرافات اجتماعی، ارتباط کلامی، ارتباط غیر کلامی، پورنوگرافی، مسائل جنسی، رسانه های جمعی.

زندگی اجتماعی به وسیلة نظام هایی از نمادها شکل می گیرد که در کنش و واکنش و سازمان دادن روابط انسان ها حکم رانی می کنند. بدون این نمادها، قدرت پیش بینی و تفسیر کنش و واکنش افراد، ناممکن یا دشوار خواهد بود. البته امروزه به دلیل انقلاب اطلاعات، نظام های اجتماعی به طور مداوم، در حال تولید نمادهای جدید می باشند، از این رو به نظر می رسد آنها زنجیرهایی بیش در دست و پای انسان ها نیستند، اگر چه بدون آنها زندگی جمعی نیز میسّر نیست. اگر از کثرت و فراوانی نمادها صرف نظر شود، مشکل جدّی تر، بهره وری ناصحیح و سوء استفاده از علائم، نمادها و کالاهای فرهنگی است، تا آنجا که امکانات فوق به جای هدایت به سوی اهداف مثبت و ایجاد ارتباط سالم، به ابزاری برای سقوط در دره های انحرافات، کجروی ها و آسیب ها تبدیل شده اند و جز تخریب فرصت ها، تخدیر اذهان ، روان پریشی و فروپاشی هنجارهای اجتماعی نتیجه ای ندارند.

این سوء استفاده و استفادة ناصحیح و ناسالم، می تواند به دلیل عدم وحدت نظر در مبانی، اختلاف در مصادیق، فقدان اتفاق نظر در باورها، ارزش ها و هنجارها و تفاوت در تفسیر و تطبیق بین مصادیق و مبانی ایجاد شود.

1-

1- 1)

ناهمنوایی با هنجارها یا مجموعه ای از هنجارهای معین را آسیب می گویند. البته تشخیص آسیب ها با توجه به ملاک ها و معیارهای فرهنگی و ارزش ها و هنجارهای حاکم بر جامعه صورت می پذیرد، از این رو، هر جامعه ای برای رفع نیازهای مادی و غیر مادی اعضای خود، از نظر تداوم نسل و صیانت نفس، انتظام امور اجتماعی و ارضای نیازهای روانی و عاطفی را به طریقه خاصی سازماندهی و اداره می کند که به آن فرهنگ جامعه می گویند. ولی همین فرهنگ گاهی توسط خرده فرهنگ های معارض، آسیب پذیر شده و موجب درگیری و برخورد فرهنگی در یک جامعه می گردد که نتیجه این وضعیت آسیب سازی و آسیب رسانی بر اعضای جامعه است. این خرده فرهنگ ها می توانند هم از سوی برخی اعضای جامعه که منافعی متفاوت با منافع جمعی دارند و هم به واسطه نیروهای بیرون از جامعه ایجاد گردد، البته ایجاد خرده فرهنگ های معارض، تمام مقصود صاحبان منافع متفاوت نمی باشد، بلکه انتشار و توسعه آنها در درون جامعه هدف اصلی است. این مهم امروزه از طریق رسانه ها و ابزارهای اطلاعاتی نظیر «رایانه، ماهواره و دیجیتالی کردن فن آوری ها (تکنولوژی)» صورت می پذیرد و حتی این وسائل ارتباط جمعی «وضعیتی را پدید آورده است که گروه ها به راحتی می توانند فرهنگ ویژة خود ]خرده فرهنگ[ را در سطح ملی و حتی منطقه ای و جهانی منتشر سازند»، زیرا روز به روز با تحولات شگرف، بر وسعت و گستردگی فن آوری های جدید ارتباطی افزوده می شود و عملاً «رایانه، ماهواره، تلویزیون، رادیو، دورنگار، ویدئو، تلفن های همراه مرزهایی را که زمانی، افراد جهان را از نظر اقتصادی،جغرافیایی وسیاسی جدا می کرد، کمرنگ نموده است». در نتیجه به خاطر برتری فن آوری و اقتصادی فرهنگ های مهاجم، روند فرهنگ پذیری از حالت دو جانبه و طبیعی خود خارج گردیده و به جریانی یک طرفه و یک سویه و برای تحمیل و تهاجم تبدیل شده است؛ به گونه ای که رسانه ها، با تولیدات و فرآورده های فرهنگی متنوع، به شدت محیط های مرجع را تحت تأثیر خود قرار داده اند. از طریق شبکه های مختلف، محصولاتی چون نوارهای ویدئویی، کاست، عکس، مجلات، نرم افزارها و بازی های رایانه ای، انواع الگوهای رفتاری، ارزش ها و هنجارهای خاص ارسال می شود که «بیش از هر چیز، اخلاق و معنویت را مورد تهاجم قرار می دهد و در مقابل، فرهنگ مادی و جلوه های آن از جمله خشونت و سکس با مظاهر آن نظیر رابطة نامشروع دختر و پسر، پارتی های شبانه، بدلباسی و ...» اشاعه می یابد. در بررسی پرونده های جنائی نیز ارتباط میان این انحرافات با بروز مظاهر ضدفرهنگی با درصد بالائی به تأیید رسیده است، چنان که در دو کشور شرقی و غربی، رابطة آماری بین میزان استفاده از تولیدات ضدفرهنگی فناورهای جدید رسانه ای با وقوع انحرافات، به ویژه جرائم علیه زنان به اثبات رسیده است.

2- 1)

در عرصة فرهنگ، آسیب ها به واسطه ابزارهای مختلف محقق می شود، اما آنچه در این نوشتار مورد نظر است، آسیب هایی است که به دلیل بهره وری ناسالم از رسانه ها تولید می شود. بدین لحاظ تبیین تأثیر ابزارهای ارتباطی، پیام های کلامی و غیر کلامی رسانه ها ضروری می نماید.

1-

«بورس ماجیان» می نویسد: «واژة ارتباط غیرکلامی پهنة وسیعی، از بیان چهره ای و اشاره تا مُد، از وضعیت نمادی تا رقص، تئاتر، موسیقی و تشریفات دیپلماتیک... را می پوشاند» «شولمن» یادآوری می کند: «حرکات چارلی چاپلین در فیلم های صامت او، دست هایش، چهره اش، راه رفتن مُضحکش و لباس هایش همه پیام های او را منتقل می کردند».یکی از صاحب نظران ارتباطات بیان می دارد: «هر کُمدین روش خاص خود را دارد... باسْتِرکیتون تمام نقش های خود را با چهره ای مبهوت و پرابهام ایفا می کرد».به تعبیر ویلبرشرام از نخبگان علوم ارتباطات «پیام ممکن است به شکل جوهر روی کاغذ باشد، امواج صوتی در هوا، جریان برقی، تکان دادن دست یا پرچم یا هر نوع علائمی باشد که قادر به تفهیم معنی باشد». سازه های پیام فقط محتوای پیام نیست، بلکه کُدها و رمزهای پیام و نحوة ارائه پیام نیز جزء سازه های پیام می باشند و حتی اندیشمندانی مثل مالتسکه معتقدند پیامی که از طریق چهره رسانده می شود، سریع تر و صریح تر از پیام کلامی می باشد. «هارجی اَوْن» بیان می کند: «معلمی را در نظر بگیرید که از دانش آموزان خود می خواهد در مورد موضوع درس پرسش و انتقاد کنند، اما رفتار غیرکلامی او نشان می دهد که چندان هم انتقاد پذیر نیست ، با مراجعه به متون دینی، شواهدی مبتنی بر پیام رسانی غیرکلامی یافت می شود، به طور نمونه:

1-1

در داستان حضرت یوسف بیان می شود زیبائی چهرة او موجب شیفتگی همسر عزیز مصر گردید و حتی شدت، سرعت و صراحت پیام رسانی چهره وی چنان بود که دوستان و زنان اطراف همسر عزیز مصر در هنگام دیدار، از حفاظت فیزیکی خویش غافل شده و در اثر شیفتگی و بهت زدگی، به واسطه چاقوی میوه، به جای قطع میوه، به انگشت خویش آسیب رساندند. آن گاه همسر عزیز مصر فرصت پیدا کرد تا از علاقه و ارادت خویش به یوسف و تقاضای کامیابی جنسی از یوسف که عملی مغایر با منزلت و پایگاه اجتماعی وی بود با این توجیه دفاع نماید که: این همان زیبائی است که مرا به خود مشغول و از آداب و رسوم سلطنتی خارج نموده است و همان چیزی است که شما مرا به خاطر آن سرزنش می کنید. نکته مهم تر اینکه این سوره قالب داستان را، بهترین ابزار پیام رسانی غیر کلامی و قالب قصة یوسف را بهترین قالب و رساترین قالب های قصه ای معرفی می کند.

2-

آیاتی از قرآن مجید و کلماتی از ائمه اطهار (ع) با صراحت، به شیوة گام برداشتن و نحوة حرکت اندام هنگام راه رفتن اشاره کرده و برای آن تأثیرات روانی و اخلاقی قائل شده است. سوره قصص در جریان ذکر سرگذشت دختران شعیب، شیوه راه رفتن آنها را الگوی عفت، خویشتن داری و حیاء معرفی کرده است.

3-1

در قرآن مجید، پوشش، معیاری برای تحفظ از اجانب و عامل امنیتی معرفی شده است. نوع پوشش، همانند پلاک اتومبیل است؛ پوشش جامع نظیر پلاک سفید و بدپوششی همچون پلاک قرمز برای صاحب آن می باشد. اولی به مخاطب می فهماند که نباید قصد استفاده از صاحب این لباس را نماید و همچون عابر منتظر تاکسی، دست خود را بلند کند. این پیام در سورة احزاب به صراحت اشاره شده است، آن گاه که می فرماید: «ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو که: جلبابهای خود را بر خویشتن فرو افکنند، این کار بر اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، بهتر است». یعنی پوشش می تواند معرف گروه فرهنگی او و حافظ امنیت وی باشد.

4-1-2

درمورد پیام رسانی گفتاری نیز در قرآن اشاره شده است که شیوه و لحن سخن (زن) می تواند پیام صریح و سریع جنسی داشته باشد و مرز و کد تحریک جنس مخالف باشد. آنجا که می فرماید: «پس به گونه ای هوس انگیز سخن نگوئید که قلوب بیمار در شما طمع کنند». این جمله در خطاب به همسران پیامبر نازل شده است.

5-1-2

ائمه اطهار (ع) به هنگام توصیه به یاران و محبان خود در مورد انتخاب قالب جملات در هنگام طرح سؤال و پرسش می فرمایند: «زیبائی سؤال، نصف علم و دانش است». به عبارت دیگر هرگاه شخص به طور نیکو، سؤال نماید، پاسخگو به میزان فهم و توان مندی او پی می برد، در نتیجه مخاطب را فردی کم دانش یا بی اطلاع نمی پندارد، بلکه سعی می کند بادقت و جامعیت پاسخ گوید.

2-2-

در اینکه کلام، پیام دارد، هیچ تردیدی نیست. از جمله انواع پیام های کلامی، پیام منفی است، از این رو قرآن مجید و کلمات معصومین (ع) به طور مکرر انسانها را از محتوای باطل و ناصحیح نهی کرده است. اوج نهی از محتوای باطل، در سورة شعرا به جهت غلبه محتوای اشعار جاهلی و ناصحیح بودن و آسیب رسانی آن بوده است. در این سوره کسانی را که از صاحبان این محتوا تبعیّت می کنند، «گمراه» لقب داده است. وجه نهی، همان بدآموزی و آسیب رسانی پیام های منفی و نوع محتوای مخرب می باشد یعنی از فراگیر بودن محتوای منفی، قالب مورد نفرت قرار گرفت.

2-

یکی از نویسندگان جامعه شناسی رسانه ها و از دست اندرکاران فرهنگی قبل از انقلاب اسلامی، راجع به فضای ضدفرهنگی رسانه ها در قبل از انقلاب می نویسد: «استعمار نو کوشید تا بار دیگر با شگردهای تازه، همچنان بندهای اسارت را بر دست و پای بسیاری از مردم جهان و به خصوص جهان سوم محکم تر کند ]اما[ ادامة استعمار اقتصادی و دوام سلطة نظامی بدون استعمار فرهنگی از ضمانت کافی برخوردار نبود.]از این رو به کمک[ وسائل ارتباط جمعی با تولید داستان ها، نمایش ها، برنامه ها و فیلم های مبتذل، مخاطب را به ماشین های مجهز به کنترل از راه دور تبدیل کرد تا بر طبق فرمان او حرکت کنند… برنامه های مبتذل سبب می شوند که مردم جهان سوم ارزش های فرهنگی خود را فراموش کنند. جالب تر اینکه هرگاه منتقدان اجتماعی هشدار می دهند، مسئولین دستگاههای فرهنگی سریع ندا می دهند که ما می خواهیم خواست های مردم را منعکس می کنیم، اما آیا همین رنگین نامه های به اصطلاح فرهنگی نبودند که مردم را سرگرم عشق بازی فلان رقّاصه و یا هرزگی فلان هنرپیشه ساختند؟؟ پس خواست مردم به وسیلة آنها تعیین گشته است، برای همین است که جوان، حاضر می شود ساعت ها برای دیدن رقص فلان روسپی سر و دست بشکند. وجه اشتراک تمام داستان ها، برنامه ها و فیلم های غربی که پیام های زهرآلود آن، تفکر را نابود می کند، عبارت است از «عشق کن نه جنگ»، «حال کن، به فردا نیاندیش»، «زندگی زود می گذرد، سعی کن از زندگی لذت ببری»، «بی خیالی پیشه کن» و در یک جمله «فکر نکن، فقط مصرف کن» و نتیجه این رسانه ها و هنرها برای بیننده و به خصوص کودک، چیزی جز «سکس به علاوة خشونت» نخواهد بود.

استیون استرن در مقالة جنسیت و رسانه های گروهی می نویسد: «پیشرفت در تولید و دسترسی به محصولات جنسی را می توان به عنوان یکی از مصادیق پیشرفت فن آوری مشاهده کرد. گسترش رسانه جنسی در صد سال گذشته، به طور مستقیم با جهش های فن آوری در این دورة کوتاه مرتبط بوده است. از دستگاه چاپ گرفته تا اینترنت برای اهداف جنسی به کار گرفته شده است، بلکه به سختی می توان فهرستی از فن آوری ها تهیه نمود که توسط برخی افراد برای اهداف جنسی استفاده نشده باشد».

تأمل در این اعترافات، بهره برداری ناشایست از کارکردها و قابلیت های رسانه ها را به خوبی نشان می دهد. امام خمینی (ره) درخصوص سوء استفاده از این ابزارها و آسیب رسانی آنها می فرمایند: «می دانید که چقدر مراکز فساد درست کرده بودند، مراکزی را که باید آموزشی باشد، به فساد کشیده بودند، مثل سینما، مثل رادیو، مثل مطبوعات» آن گاه در جای دیگر به نمونه ای از نقش های خاص آسیب رسانی اشاره می نمایند: «... نه اینکه هر کس پا شود یک مجله ای درست کند، هر چه دلش بخواهد در آن باشد و هر عکسی بهتر مشتری داشته باشد، توی آن بیاندازد. عکس های مهیّج و عکس های مهوِّع در آن بیاندازد که مشتری هایش زیاد بشود، آن وقت اسمش مطبوعات است!؟...»

1-2) رمان

رمانو رمانتیکواژه ای فرانسوی است و به معنای داستان و داستان پردازی می باشد. در فرهنگ لغت معین، به معنای «افسانه ای» و «اثری شعری» وابسته به سبک رُمانتیسم معرفی شده است و افسانه به معنای «قصه» و «سرگذشت» ترجمه گردیده است. این سبک از داستان، هر دو قسم تخیّلی و واقعی را دربردارد و دارای ریشه دینی بوده و در معرفی شهدای مسیحی و قدّیسین کاربرد داشته است، لکن با توجه به جنبش اواخر قرن شانزدهم که همه چیز رنگ دینی خود را از دست داد، از این رو رمان های این دوره نیز فاقد صبغة دینی است.». اوج رمان نویسی متعلق به قرن بیستم و ظهور مکاتب متعدد از جمله مکتب «سورئالیسم» می باشد که در یکی از اصول اخلاقی بیان می کند: «با هر گونه قرارداد و مواضعه مخالف است» این اصل در نظر اول به نظر می رسد که برای رهایی از قراردادهای مشکل ساز ادبی می باشد، لکن با توجه به اصل انسان محوری و التذاذ بیشتر، اصلی فراگیر برای نفی همه قراردادهای اخلاقی بود. از این رو «مالروکه» در اثر جامعه شناسی ادبیات خود، دوران رمان را به چند مرحله تقسیم می نماید و در مرحله نخست، بر مرگ خدایان و فروپاشی ارزش ها در اروپای غربی تأکید می کند. شاهد عینی نفی ارزش ها، قطعاتی از رمان و متن های منقول او می باشد که زنان قربانیان آن هستند. زیرا با ترویج فساد اخلاقی، سکس و آزادسازی روابط جنسی و نفی ارزش های دینی و انسانی، بستر و زمینة استثمار زنان را فراهم می سازد. فرهنگ سازی به واسطه ادبیات برتر، جذّاب و سحر آمیز رمان، وسیله ای برای ایجاد خلسه های جنسی و آماده سازی جامعه برای رهایی جنسی است. زیرا خواننده، به خاطر شدت جذبة قالب و ساختار رمان به ویژه جذبه های جنسی، از پیامدهای منفی آن غافل گردیده و همچون فرد غریق، در اعماق آن ناپدید می شود. این نوع سوء استفاده از قالب رمان، پدیده ای شایع و رایج در آثار افراد مختلف اعم از فیلسوف تا روان شناس غربی است. و حتی در آثار مدعیان علم و ادب شرقی به ویژه در ایران زمین حتی در دوره شیفتگی و ارادت مردم ایران به دین و ارزش ها یافت می شود.

هرزه نویسی در قالب رمان، قلم ژان ژاک روسو، فیلسوف اجتماعی اروپا را نیز رها نکرده است، آن گاه که شرح ماجرای التذاذ جنسی خود از مادر خوانده اش را در دوران کودکی خود می نویسد.با ورود نظریه روان شناسی فروید، رمان به منتها درجة هرزه گویی سقوط می کند تا آنجا که یکی از نخبگان رمان انگلیس، در معرفی بهترین رمان های انگلیسی، راهی برای رهائی از معرفی این گونه متن ها ندارد، متن هایی که خمیر مایه آن سکس، ترویج فساد و زمینه سازی برای ناامنی زنان می باشد.

همان گونه که ذکر شد، ادبیات و رمان در ایران، خواه در قالب ترجمة رمان نویسندگان غرب، خواه به صورت مستقل، بی نصیب از این آسیب های فرهنگی نبوده است، به ویژه از زمان مشروطه با حضور روشنفکر نمایان، ابتذال و هرزه نویسی در داستان ها و رمان ها مشاهده می شود. البته این داستان غم انگیز تاکنون ادامه داشته تا آنجا که در تحلیل محتوای 659 داستان و رمان مربوط به سال های 1378 تا 1381، 70% دارای محتوایی مبتذل و 40% دارای رویکرد پورنوگرافی و تشریح صحنه های خلاف اخلاق جنسی بوده است.

2-2

در اشعار برخی شاعران، تخریب شخصیت زن با رویکرد تفریطی و افراطی نسبت به شأن زن و نگرش جنسی به او مشاهده می شود.

1-2

این نوع نگاه منفی به هویت و شأن زن، در نثر و نظم فارسی، در مقابل نگرش مثبت، به وفور مشاهده می شود. تا بدانجا که بی رحمانه واقعیت وجودی زنان انکار گردیده و صفاتی همچون «کوتاه خرد، سبک مغز، بی اراده، بوالهوس و بی فایده» به همة زنان نسبت داده شده است، حتی در توصیف خویشان خود (به طور نمونه در خصوص دخترشان بعد از مرگ وی) چنین سروده اند؛:

سرفکنده شدم چو دختر زاد بر فلک سر افراختم چو برفت

و برخی ازشعرا نیز در حذف هستی الهی گونة حقیقت زن همچون مرد سنگ تمام گذاشته اند:

زنان در آفرینش ناتماند از آن رو خویش کام و زشت نامند

زنان نازک دلند و سست رأیند به هر خو چون برآری شان، برآیند

2-

جفا در حق زن، فقط در تحقیر شأن زن نیست، بلکه گاه با فزونی های غیر واقعی، زن را از جاده مستقیم و بهره مندی واقعی از هستی خویش دور می کنند. چنانکه یکی از منتقدین بیان می کند:«در اشعار معاصر نسبت به شأن و منزلت زن افراط و غلو شده است… با مسائل عوام فریبانه و غلوّ شده ای نظیر تساوی کامل زن و مرد… به بهانه دفاع از زن، شخصیت او را مخدوش می کنند.

3-2-

زمانی که زن در یکی از دو لبة پرتگاه شیءانگاری و توقعات افراطی قرار گیرد، گاه برای خدمات رسانی به دیگران و گاه برای ارضای تمنیّات خویش، در قالب عشوه، تبرّج و طنّازی ظهور می کند تا نفس چموشِ مردان یا نفس سرکش خود را راضی کند. از این رو تصویر زنان در اشعار غیرعرفانی که تصویری مینیاتوری از زن است، حَظّ و بهرة بصری چشم نوازی را نصیب خواننده می کند.یکی از شاعران، این نوع تصویرگری را واقع بینانه معرفی کرده و بیان می دارد: «زن دردوران شعر مُدرن، انسانی با جسم و روح و هویت فردی است و در اینجا عشق، یک تجربة شخصی است». به زعم این شاعر، اشعاری که گویای عریان گری جسم زن، طنازی و احساس لذت تخیلی از جسم او باشد، شعری از روی درک واقعیت و مواجهه با یک مخاطب خاص و دارای هویت فردی است و در مقابل اشعاری که به حقیقت وجودی زن، روح بلند و آرامش بخش او می پردازد و مطابق با فطرت و موافق با آیه «لیسْکُنَ إلیها» است، امری تخیلی و غیر واقعی است، حال آنکه نتیجه چنین نگرش جنسی نسبت به زنان، منجر به سقوط جایگاه و منزلت او می شود، لذا چنین نگرشی سطحی و شی انگارانه می باشد. هر چند برخی از زنان شاعر نیز خویشتن را چون کالای جنسی معرفی می کنند، چنان که در آشفته بازار فرهنگی سال های اخیر، چنین تحقیری از سوی زنان شاعره نسبت به زنان دیده می شود.

این کارکرد منفی و شی انگارانة برخی اشعار نسبت به زن، از سوی بعضی از نویسندگان اعتراف شده است. به طور نمونه بیان گردیده: «معشوق شعر عاشقان، سراپا زن است و عاشق آن، سرتاسر مرد می باشد، بلکه چاشنی همة این متون و اشعار عاشقانه، رویکرد تند جنسی و القاء لذّت تخیّلی و شنیداری مردان می باشد». این نوع نگاه، مختص قوم فارس، عرب، ترک، بلوچ، شرق یا غرب نیست، بلکه اکثر افراد دارای نگرش های افراطی و تفریطی نسبت به زن، این نوع نگاه جنسی افراطی را نیز دارند.

3-2)

رسانه های جمعی مکتوب را باید یک جامعة جهانی یا به عبارت دیگر جهانی در یک نشریه نامید. از این رو می توان هر نوع آسیب را در عرصه های واقعی جامعه، در درون این رسانة مشاهده کرد:

1-3-2

هر چند استفاده ابزاری از اندام زن و تصویر آن برای کامروائی بصری و تبلیغ تجاری، زشت ترین نوع تحقیر و آسیب علیه زنان در تمام رسانه های مکتوب و تصویری است، لکن شایع ترین نوع استفادة ابزاری از تصویر زنان، از طریق تبلیغات فیلم های سینمائی یا کالاهای مصرفی یا بهره برداری از چهرة برخی زنان معروف در طرح جلد نشریات می باشد.

به اعتقاد استرن، درخصوص استفادة ابزاری از تصویر زن «قبل از بحث در مورد بدنة بزرگ مطبوعات علمی، باید در زمینة نوشته ها و تصاویر مستهجن بحث نمود. زیرا مدت زمان زیادی است که این موضوع دانشمندان را نگران ساخته است». وی برای مدعای خود شاهدی از تحقیقات مجلس سنای آمریکا نقل می کند،در مورد اینکه متجاوزان جنسی بزرگسال در مصاحبه ها اقرار نموده اند که عکس های مستهجن و شهوت انگیز در ارتکاب جرائم جنسی آنها نقش اساسی داشته است.

اما این آسیب فرهنگی فقط علیه زنان آمریکا نیست، بلکه در کشورهای اسلامی از جمله ایران نیز مشاهده شده است، به ویژه در این آشفته بازار تساهل و تسامح، متقاضیان بهره وری بصری از تصویر زن، خواسته خود را عیان و آشکارا در مطبوعات داخلی تقاضا کردند و وقتی کوس رسوائی این موضوع زده شد، یکی از مروّجین اندیشه تساهل به عملکرد هم گروه های خود اعتراض نمود که: «از مطبوعات عامّه پسند غیر سیاسی گلایه دارم، تعدادی از اینها از اشتغالات سیاسی ما سوء استفاده کردند و به چاپ عکس هایی پرداختند که موجب هنجار شکنی و تخطئة ارزش ها می باشد».

با توجه به این مقدمه، می توان دغدغه منتقدان و کارشناسان اجتماعی را در نقد رویکرد استفادة ابزاری از تصویر زن درک نمود، مقام معظم رهبری در این خصوص، ضمن اظهار نگرانی فرمودند: «نوع سوم کار فرهنگی بد، آن کار فرهنگی ایی است که اثرش آنی است و قابل پاسخگویی ]علمی[ نیست، مثل این که در جامعه ای عکس های مستهجن جنسی را به شکل وسیعی در میان جوانان پخش کنند، شما چطور می خواهید این را جواب بدهید؟! اصلاً قابل جواب دادن است؟ وقتی که یک اثر هنری، یک نوشته و یک عکس، تأثیر ویرانگر اخلاقی دارد، این قابل پاسخگویی نیست!!»

طبیعی است که هیچگونه پاسخ عملی قانونی و غیر قانونی برای رفع این نیاز کاذب وجود ندارد، تداوم این وضعیت یا موجب استرس و روان پریشی بینندة تصویر می شود یا زمینه رفتارهای غیرقانونی نظیر مزاحمت خیابانی یا تزاحم چشمی را بر علیه زنان ایجاد می کند.

2-3-2

بهره برداری کلیشه ای از حقوق زنان، در رأس آسیب های محتوایی علیه زنان است که عمدتاً از طریق رسانه های نوشتاری و در قالب مناظره، مصاحبه، مقاله و گزارش اشاعه می یابد. در این نوع تولیدات فرهنگی، قواعد و هنجارهای محدود کننده، غیر ضروری و آداب و رسوم خرافاتی به بهانة حفظ هویت و آداب ملی و سنتی اشاعه می شود یا به بهانة آزاد سازی زنان، بی پروایی جنسی ترویج می گردد، نتیجة این دو نگرش، دوری زن از وظایف فطری و حقوق طبیعی خویش است.

3-3-2)

برخی مطبوعات با تناقض گویی های خود عامل ایجاد روحیه تحیّر و سرگردانی زنان هستند، گاه چنان از رسوم غلط دفاع می کنند که زنان را به مسائل سطحی نظیر رنگ، مدل،قیمت لباس، کفش، نحوة تزئین خانه و آشپزخانه درگیر می کنند یا از رفتن به رزمگاه های نظامی و مهندسی در بیابان ها سخن می گویند و به صورت فراگیر هر دو را تبلیغ می کنند و از این غیر عالمانه تر در مباحث حقوقی است، از یک سو مسئولیت تربیت فرزند و مدیریت خانه را خلاف آزادی زن و نوعی اسارت معنا می کنند، از دیگر سو عدم حضانت کودک به زن مطلقه را بی رحمی و اقدامی دور از عاطفة انسانی تعبیر می کنند، در حالی که اسلام با رفع مسئولیت حضانت کودک از زن مطلقه، فرصت ازدواج مجدد او را فراهم می نماید. زیرا در اغلب موارد همسر جدید از پذیرش کودک شوهر قبلی استنکاف می کند، اما رسانه های مکتوب با ادعای تضییع حق مادران در مورد حضانت کودک، زن را در حصار تجرّد قرار می دهند.

4-3-2)

غافل نمودن فرد از واقع گرایی، مشکل و آسیب دیگری است که از رهگذر برخی مطبوعات (عام و خاص زنان) متوجه جامعه زنان می شود. اهل مطبوعات با برخورد گزینشی نسبت به اطلاع رسانی در مورد وضعیت زنان سایر کشورها و طرح یکسویه برخی حقوق، افراد را دچار درد مزمن شیفتگی به غرب و ازخودبیگانگی می کنند و به طور مداوم تلاش دارند تا از حقوق زنان در غرب الگوبرداری کنند، در حالی که سیستم حقوقی غرب نیازمند تجزیه و تحلیل است. در واقع دست اندرکاران رسانه های جمعی و اهل مطبوعات بدون دخالت نیروهای بیرون از مجموعه، مرتکب رویکرد گزینشی شده اند:

1-4-3-2) مالکیت

در اغلب سیستم های حقوقی به جز سیستم حقوقی اسلام، برای مالکیت اقتصادی زن سهمی در نظر گرفته نشده بود، بلکه قرن ها زنان جزء اموال مردان محسوب می شدند و تا پایان قرن نوزدهم، زن حق هیچگونه مالکیتی نداشت. در حالی که 14 قرن قبل، آیة: «للرّجال نصیب ممّا اکتسب و للنّساء نصیبٌ ممّا اکتسبن» راجع به مالکیت مادی و معنوی زنان و مردان نازل گردید و حق مالکیت زن را تثبیت کرد. لکن برخی افراد چنان از اعطای حق مالکیت اقتصادی زن سخن سر می دهند که گویی زنان مسلمان تاکنون از آن محروم بوده اند.

2-4-3-2)

سخن از آزادی زنان غرب در زمینه اشتغال، در حالی مطرح می شود که تا دیروز زنان غربی حق هویت فردی نداشتند و به دلیل ازدواج، از نام خانوادگی قبل از ازدواج محروم بودند و همچون کالای متعلق به مالک، نام خانوادگی شوهر بر آنان نهاده می شد.در اواخر قرن بیستم، افتخار تصویب «حق بقای نام خانوادگی زن بعد از ازدواج» به فرانسه اختصاص یافت، افزون براین در فرهنگ غرب امروز شوهر مسئول هزینه زندگی همسر نیست. ولی این نوع برخورد نه تنها در دین اسلام وجود ندارد، بلکه در بحث اشتغال، به دلیل متکفل بودن مرد در برابر هزینة زندگی زن، اجبار و ضرورتی برای اشتغال زن جهت کسب درآمد وجود ندارد، مضاف بر اینکه مطابق با دیدگاه اسلام، زن حق طلب اجرت در قبال کارهای خانه را دارد، ضمن آنکه حق شرط اشتغال زن تا آنجا که نافی اصل ازدواج نباشد، محفوظ است. حال آیا می توان تصدیق کرد که زن، هزینه زندگی خود را از شوهر اخذ کند و بدون اجازه او در خارج خانه ثروت اندوزی نماید؟!

3-4-3-2) مشارکت اجتماعی

وقتی از حضور اجتماعی زنان داد سخن سرمی دهند؛ بیان نمی کنند که در غرب، آنهم در برخی کشورها، تنها از سال 1923 حق حضور زنان در صحنه های اجتماعی و مشارکت در انتخابات تصویب گردید. در حالی که اسلام از همان روزهای اول، در بیابان های بادیه نشین این حق را اعطا کرده است.

5-4-3-2)

گرچه از ناحیه برخی مطبوعات آسیب زا و حتی سایر رسانه ها، ده ها آسیب دیگر گریبان گیر جامعه زنان می شود، لیکن ایجاد روحیه مصرف گرائی در پوشش، آرایش، لوازم بهداشتی، دکور منزل، توسط مطبوعات به خصوص مجله های خانوادگی بسیار مشاهده می شود، اما به جهت تأسف انگیزتر بودن سایر آسیب ها، آسیب مصرف گرائی به طور نفصیلی نمی پردازیم.

4-2)

هرزه نگاری یا پورنوگرافی، گرچه سابقه دیرینه داشته و اصطلاحی برای نگارش در مورد روسپی گری بوده است، ولی امروزه به هر نوع نمایش تصویری یا نوشته های کتبی گفته می شود که مستهجن بوده و به قصد انگیزش جنسی بیننده یا خواننده تولید می شود. با توجه به این رویکرد و رهاسازی روابط جنسی در جهان امروز، «تجارت تصاویر جنسی یکی از بزرگترین کاربردهای شبکه های کامپیوتری است» استرن معتقد است که: «در طول سه دهة گذشته، پژوهشگران همواره نگران راه های جدید ارائه مسائل جنسی در مکتوبات بوده اند».

اگرچه غربی ها در روزهای اول، به این پدیده ]پورنوگرافی[ خوش بین بودند و حتی برخی از کشورها به صورت رسمی و قانونی از آن حمایت می کردند و حتی آن را وسیله ای برای تخلیة روانی می دانستند، ولی دیری نپائید که انسان سیری ناپذیر چنان به مرز افراط رسید که مروجان آن، خود منتقد بودند، در حالی که اسلام سال ها قبل، برای تخلیه انرژی جنسی و آرامش روانی، ازدواج قانونی را پیشنهاد کردهو افراد را از روابط ناسالم جنسی نهی نموده بود. منتقدان اجتماعی غرب نه به طور جامع، بلکه به صورت گزینشی و ناقص به نقد رویکرد پورنوگرافی پرداخته اند. بنابر گزارش محققان همان کشورها، آمار تصویرگری تجاوز به عنف از طریقِ کتاب های شمیز، ویژه پورنوگرافی در فاصله 1968 تا 1974، دو برابر سال های قبل بوده است و حتی بنا بر گزارش دیگری در فاصله 1973 تا 1977، تصویرهای نشان دهندة خشونت جنسی در مجلات خاص پنج برابر افزایش یافت و نتیجه آن بنا بر اعتراف روانشناسان «ایجاد نگرش های منفی و رفتار پرخاشجویانه نسبت به زنان»بود، چنان که ادوارد دُونر اشتاین در یک بررسی میدانی به همین نتیجه رسید که مردان در اثر مشاهده تصاویر صریح پورنوگرافی نسبت به زنان ستیزه جوتر می شوند. ادبیاتی که در آن «مردان با سربلندی و دلاوری حکمرانی می کنند و زنان عمدتاً بردگانی هستند که از لحاظ جنسی مورد بهره برداری قرار می گیرند و با بی رحمی تنبیه می گردند» در این ادبیات، زن از برده داری سنتی اربابان دور از فرهنگ وحی و خداپرستی، به نظام برده داری نوین و باز هم دور از تعالیم آسمانی رهسپار می شود.

5-2) وب

تکنولوژی برتر غرب بعد از رنسانس، هر چقدر که از نظر زمان به پیش می رود و در زندگی روزمرة مادی، رفاه نسبی کسب می شود، آنچه از نظر کیفی عاید بشریت می گردد، مسخ هویت و ازخودبیگانگی و دوری از خویشتن خویش است. زیرا انسان های غربی در شرایطی رشد می کنند که «جدایی از دین و تفکر معنوی، مهمترین شاخصة آن محسوب می شود» و به تعبیر داستایفسکی: «با نفی خدا همه چیز جایز گردیده است». نتیجه آن بحران هویت و آسیب های اجتماعی است که البته فقط گریبانگیر غرب نیست، بلکه در بین کشورهای عقب نگاه داشته شده به مراتب بیشتر مشاهده می شود و تبدیل به تهدید بشری شده است.

اینترنت، یکی از مظاهر پیشرفت در قرن حاضر است و از جمله مخاطرات این رسانه جمعی، ورود مسائل جنسی در آن می باشد، تهدیدی که روحیه آینده ساز مملکت را تخریب و به سمت بزهکاری جنسی ترغیب می کند. از این رو «در اینترنت افراد دوست دارند، بدانند که شما ]مخاطب یا کاربر[ مرد هستید یا زن و مسائل مربوط به جنسیت در فضای مجازی از بین نرفته است» و برخلاف ایدة فمینیست های تشابه انگار «از پاره ای جهات مشکلات مربوط به نقش جنسی و تعارضات آن، تشدید یافته است»و حتی بنا بر تحقیقات میدانی «جان ویلیامز» و «دبورا بست و جودیت » زنان، عاطفی تر، هیجانی ترند و مردان ماجراجو و بسیار سلطه گر و خشن می باشند. پاتریشیا ولش نیز بیان می کند که: «جنسیت عنصری کلیدی در هنگام گفتگو به شمار می آید» و به نقل از سایر محققان می گوید:جنسیت در رفتار تأثیر می گذارد. اینکه همه تفاوت ها ناشی از قرارداد اجتماعی نیست، بلکه از درون و جان مایه زن و مرد نشأت گرفته است. به عبارت دیگر اندیشه تشابه انگاری، یک اندیشه دستوری و قراردادی است، در حالی که قاعدة تفاوت جنسیت، از واقعیت اخذ شده است. به واسطه این تفاوت جنسیت، یک سری نیازها و رفتارها و بازخوردهای متفاوت ایجاد می شود. حال به نمونه هائی از آسیب های ناشی از اینترنت برعلیه زنان اشاره می شود:

1-5-

پاتریشیا ولش بیان می کند:«زنان در برخورد با نگرش های کلیشه ای در محیط های رام اینترنت، به شیوه هایی عمل می کنند، تا «بر هم کُنش» انجام دهند. با این همه اینترنت جایگاه محیط های کینه توزانه تری است و در پاره ای از آنها، زنان به گونة ویژه ای آسیب پذیرند و احساس ناراحتی می کنند». زیرا مردان به تعبیر «سوزان سی هرینگ» رویکردی پرخاشگرانه و پیشی طلبانه دارند. در نتیجه برخی از سایت ها، محیطی برای کامیابی و تباهی پسران جوان و محیطی وسوسه انگیز برای برخی از زنان می باشد. به طور نمونه، ماجرای جرم اینترنتی «بیکر» شهرتی جهانی به هم زد، او کسی است که در داستان پردازی های اینترنتی خود در یکی از سایت ها، ماجرای خیالی تجاوز به عنف و قتل دختری را که از همکلاسی های دانشگاهی اش بود، وارد یک سایت خبری سکسی نمود و از طریق طرح گرافیکی، آن را توصیف کرد و موجب وحشت زنان شد.

2-5-2)

در کنار خشونت، آزار جنسی، پدیده دیگری است که در دنیای اینترنتی نصیب زنان شده است. در فضای مجازی، برخی کاربران «به شکل رکیک و آشکار به مسائل جنسی می پردازند که باعث برانگیختن زنان می شود... و با شوخی های نامناسب موجب رنجش خاطر آنها می شوند... ]و حتی[ در بعضی محیط های اینترنت، زنان آماج آزار جنسی قرار می گیرند.

نتیجة خشونت و آزار جنسی در دنیای مجازی، سلب امنیت از زنان است، یکی از کاربران زن می گوید: «به گونه ای باور نکردنی دچار بدبینی شده بودم، می خواستم اطمینان یابم که درهای ساختمان کوچک ما همواره بسته است، تمرین خود پدافندی می کردم».

3-5-2)

در کنار خشونت، آزار جنسی و ناامنی، آزارهای حیثیتی و تحقیر منزلتی، پدیده دیگری است که با برنامة از پیش تعیین شده، یا بدون برنامه و تفننی عاید زنان می گردد. به عنوان نمونه در آمریکا فردی به نام «بانگل» در فضای مجازی به زنان تجاوز می نمود و آنان را با القاب ناپسند و زننده ای مورد خطاب قرار می داد و از طریق تهیة برنامه های عروسکی، برای عروسک های گرافیکی نام زنانه انتخاب می کرد و به آنها تجاوز می نمود. روزی نام یک خانم به نام «گُلبا» را روی عروسک خود نهاد و در برنامه عروسکی خود نشان داد که گلبا به خاطر کامجویی بانگل در حضور جمع خودفروشی می کند، از قضا، «گُلبا» نام یک دانشجوی دختر دورة دکترا بود، این خبر به صورت عمومی در سایت اخبار داستانی منتشر شد و وقتی گلبا و دیگران از این خبر مطلع گردیدند، حیثیت و شخصیت او بر باد رفته بود و به گفته خودش این موضوع به منزله «مرگ شخصیت او» بود.

یک محقق آمریکایی در مورد اثرات دنیای اینترنت می نویسد:«اغلب شنیده ام که اینترنت را با غرب وحشی مقایسه می کنند و من خود این قیاس را به کار می برم که مردان همراه با معدودی زنان ماجراجو، نخست پای بدانجا ]اینترنت[ نهادند تا سرزمین هایی را تصاحب کنند» که مهم ترین آنها، جامعه زنان است.

6-2)

ویدئو به عنوان رسانة صوتی و تصویری از بدو اختراع، در کشورهای مولّد،ِ کارکرد منفی داشت. استرن معتقد است: «معرفی ویدئو ضبط ها به منازل در دهة 1990-1980، طبیعت آنچه را که از طریق تلویزیون قابل دسترسی بود، تغییر داده است. با ظهور مراکز کرایة ویدئو برای نخستین بار، مردم می توانستند به راحت و ارزان، فیلم های مستهجن را از یک فروشگاه مجاور خود تهیه کنند. نرخ کرایة فیلم های بلند، امروزه در مقایسه با نرخ فیلم های مستهجن در سال 1960 بسیار ناچیز می باشد، مضاف بر اینکه در دسترس بودن برنامه های سکس و مستهجن برای نسل آینده فاجعه آمیزتر است».

البته بهره وری و کارکرد ویدئو، در دیگر کشورها از جمله ایران اسلامی نیز چندان مناسب نیست. در اوایل ورود این وسیله به ایران، با توجه به کارکرد منفی آن در دیگر کشورها و اطلاع یابی نسبی مردم از اثرات مخرب آن و حساسیت اولیه مسئولین نسبت به آن، در بسیاری از خانواده ها، خرید آن کاری کم و بیش نامشروع یا حداقل نادرست تلقی می شد و استفاده از آن برای پخش فیلم دارای بار ارزشی منفی بود. از این رو حتی خانواده های دارای پایبندی کمتر نیز از داشتن آن پرهیز می کردند یا از نگاه دیگران مخفی می داشتند. تا اینکه در سال 1371 برخی مسئولین نظام با تصور مقابله با تهاجم فرهنگی، استفاده از آن را آزاد نمودند، ولی به اعتقاد یکی از محققین برجسته اجتماعی ایران،با توجه به آمار فیلم های مورد تقاضا جهت تماشا، مشخص گردید که نتیجه این تصور برعکس بوده و ویدئو وسیله ای برای ترویج فرهنگ غیراسلامی بوده است. این محقق منتقد با ارائه آمار و ارقام، رابطة مستقیم بین استفاده از ویدئو و عدم پایبندی به برخی ارزش ها و هنجارها را اثبات نمود. در واقع فراوانی کسانی که لاابالی و بی قید بودند، در استفاده از ویدئو بیشتر بود، چنانکه فراوانی کسانی که از ویدئو استفاده می کردند و نابهنجار بودند نیز بیشتر بود. استرن اشاره نموده است که بیشترین آسیب دیدگان ویدئو زنان هستند، زیرا این فیلم ها، برخورد خشن جنسی مردان با زنان را افزایش می دهد یا انتظارات جنسی آنها را بالا می برد و یا دست کم موجب اشباع جنسی برخی از مردان و سردمزاجی جنسی آنان نسبت به همسران می شود که تمام این موارد بر علیه زنان است.

7-2)